Elimizdegi iri kólderdiń biri sanalatyn Qusmuryn kóli Áýlıekól óńiriniń (Qostanaı oblysy) biraz jerin alyp jatyr. Bul óńirdiń tabıǵaty erekshe. Qusmuryn dóńiniń teriskeı betindegi eńisinen úsh bulaq aǵyp shyǵyp, kólge quıady. Manaǵy dóńestiń ańǵary ıirilgen saı-sala, jyralary tereń, sony qýalaı qaıyń, terek, qaraǵash, tal ósedi. Sırekteý bolsa da qaraǵaılar da kezdesedi. Osy mańaıdyń keń jazıraly alqaby Qusmuryn kóline taman buırattalyp, ańǵarǵa jaqyndaǵan saıyn qyrqalana túsedi.
Qyrqanyń kúngeıindegi bıik dóń, batys jaq beti Hanjatqan degen oıpatqa ja­qyndaı jińishkere berip, temir ustasynyń tósindeı súıirlenip bitedi. Bul tóńirektiń tabıǵat kóri­nisin Sábeń – Sábıt Muqanov «Aq­qan juldyz» romanynda osylaı sıpattaıdy. Saǵymdy kúnderi alys­tan qaraǵan adamǵa osy súıir qon­ǵaly kele jatqan alyp qustyń tumsyǵyndaı kórinedi. Bul poıyzben Qusmuryn stansasynan Astanaǵa qaraı shyǵa bergen sátte sol jaǵyńa kóz tastasań aıqyn baıqalady. Halyq sol tumsyqty «qusmuryn» ataǵan, kól de solaı ata­lyp ketken kórinedi. Qyrqaly aı­maqty jurt taýǵa balap, sol tó­ńirekti taý Qusmuryn dep atap ketken ǵoı.
Bul óńirdi arǵynnyń taǵyshy rýy jaılaǵan, kereıler de bar­shylyq. Taǵyshylar negizinen Naýyrzymnyń Qaıǵy elinde qo­nys­tanǵany belgili. Qaıǵynyń taǵyshylary bulardy «taý taǵy­shysy» dep ataıdy. Áńgimemizdi Shoqan aýylynyń azamattary dep ataýymyzda negiz bar. Qazaq hal­qynyń uly perzenti ǵalym, tarıhshy, etnograf, fólklorshy, aǵartýshy-demokrat Shoqan Ýá­lıhanov osy óńirde dúnıege kelgen. Ol týraly kezinde baspasóz betterinde talaı jazylǵan. Osy­laı desek te ekiudaı pikir – bireýler ol Sarykól aýdanynyń Kúntımes degen jerinde týǵan dep júr. Osyǵan oraı myna bir jaıtty aıta ketken jón. Ataqty jazýshy, akademık Sábıt Muqanov Shoqan jaıly roman jazýdy oılastyrǵan kezde onyń balalyq shaǵy ótken óńirdi aralap, kónekóz qarttarmen kezdesip, biraz jaıtqa qanyq bolady. Úshinshi ret Sábeń taý Qusmurynǵa 1963 jyldyń jazynda kelip, kereı Náshkenniń Súleımeniniń úıine túsedi. Osynda ataqty jazýshymen dastarqandas bolýdyń sáti tústi (ol kezde Ybekeń aýylynda mektep dırektory edim). Ulaǵatty sózderin, tartymdy áńgimelerin estidik.
Jasynan pysyq Ybyraı eskishe oqyp saýatyn ashty, eńbekke erte aralasty. Zaman aǵymyn durys túsine bilgen ol jańalyq ataýlyny yqylaspen qabyldady. Sodan da bolar kolhozǵa alǵashqylardyń biri bolyp kirdi. Aýyldastaryna birlesken eńbektiń mánin túsin­dirip, artelge jappaı kirýge úgit­tedi. Yntymaqty eńbek óz je­misin bere bastady. Kolhoz sharýa­shylyǵy al­ǵa basyp, ekonomıkasy nyǵaıa tústi, halyqtyń turmysy ońaldy. «Ese­li eńbek, bárin jeńbek» degen naqyl­dyń ómirsheńdigine kózi jetti jurttyń.
Kenet el basyna qara túnek ornady. Fashısik Germanıa elimizge tutqıyldan shabýyl jasady. Er­aza­mattar maıdanǵa attanyp jatty. Elde bala-shaǵa, áıelder men kári-qurtań qaldy, bar aýyrtpalyq solardyń moınyna tústi. Alpystan shyqqan Ybekeń solarǵa bas-kóz boldy. Tyldaǵylar «Bári maıdan úshin, bári jeńis úshin!» uranymen eńbek etip, jeńisti jaqyndatýǵa óz úlesterin qosty. Al Ybekeńniń ózi qaınaǵan eńbektiń ortasynda júrdi: qyrman meńgerýshisi, taýarly-sút fermasynyń meń­gerýshisi, mal dárigeri bolyp istedi. On jyldaı kolhoz basqar­masynyń múshesi jáne tekserý komısıasynyń tóraǵasy qyzmetin qosa atqardy. Keıin 1963 jyly kolhoz sovhozǵa aınalǵan tusta ózi qatarly shaldardyń basyn biriktirip, qurylys brıgadasyn uıymdastyryp, mal qoralaryn jóndeýmen aınalysty. Bul kezde Ybekeń 80-nen asqan, alaıda áli tyń, qýaty qaıtpaǵan kezi edi.
Osy jerde myna bir jaıtty aıt­qan jón bolar. 1963 jyly aýa raıy qolaısyz boldy, egin nashar shyqty, jem-shóp te tapshy. Qarashanyń aıaǵyna qaraı jekeniń maly qolǵa qarap qaldy. «Maldy qopaǵa áli baǵýǵa bolar edi-aý», deıtin úlkender jaǵy. Biraq sýyrylyp eshkim shyǵa qoımaıdy. Mine, osyndaı qysyl-taıań kezde el qamyn oılaǵan Ybyraı aqsaqal qaırat-jiger tanytady. Bıesin erttep minip, aýyl malyn Qusmuryn kóliniń qalyń qopasyna aparyp salady. 83 jastaǵy aqsaqal eldiń malyn saqyldaǵan sary aıazda bir aı boıy baǵyp bergen edi. El bolyp alǵys aıtyp «Boıyńa dert bermesin, bala-shaǵańnyń qyzyǵyn kór, 100-ge jet», dep aq batalaryn berdi jurt.
Allanyń bergen qýaty arqa­synda Ybekeń balalarynyń ortasynda shat-shadyman ómir súrdi. Báıbishesi qasynda, aǵaıyn-tý­malardyń toı-dýmany bul kisisiz ótpeıdi. Qudalyqtyń bel ortasynda júretin de osy kisi. Taý Qusmuryn úlken aýyl, toı-tomalaq bolyp turady. Ybekeń otyrǵan jerde dastarqan basynda araq-sharap degen bolmaıdy, buǵan aýyldyń úlken-kishisi úırengen. Osylaı júrip jatqan Ybyraı aqsaqal kenetten syrqattanyp qalsyn. Bastapqyda balalary salqyn tıgen bolar dep oılaǵan. Joq, olaı bolmady. Kún ótken saıyn qarıanyń jaǵdaıy qıyndaı berdi. Aýyldyń úlkenderi kóńilin bilip turady. Áńgime-dúken quryp, estip-bilgen jańalyqtaryn Ybekeńmen bólisedi.
Kúnderdiń kúninde «Ybyraı shal kúzetke iligipti» degen áńgime shyqty. Kórshi turatyn shaldar túnde biraz otyryp qaıtady. Erteńgisin osy kisilerden Ybekeń qalaı eken, dep suraımyn ǵoı, nesin suraısyń Qanapıa, ýaqyt­sha jatqan kisi ǵoı, dep kúder úzgendeı jaýap qaıtaratyn. Kóziqaraqty kisi ǵoı. «Bas» bulaqtyń bir tusynan balshyq aldyrtyp, sony beline, keýde tusyna bas­tyrtady. Álgi saz balshyq demde keýip, kúıdirgen balshyq sıaqty bolady. Osylaı kúnine birneshe dúrkin bastyrady. Alla sátin salyp, dertine shıpa bolyp Ybekeń aıyǵa bastaıdy. Aq­saqaldyń jaǵdaıyn bileıik dep Seıdahmet degen muǵalim ekeýmiz qarttyń úıine bardyq. Tósektiń ústinde basyn kóterip otyr eken. Sálemimizdi kóńil qoshymen aldy. Jaǵdaıyn surap jatyrmyz. Men buryn-sońdy aýyrǵan jan emespin, osy joly qatty quladym. Bulaqtyń saz-balshyǵy ishtegi dertime shıpa boldy-aý deımin. Qazir qudaıǵa shúkir, jaqsymyn. Dámge qaraıtyn boldym, dep jaýap berdi.
Áńgimeniń basynda taý Qus­­murynǵa jazýshy Sábıt Mu­qa­novtyń kelgenin aıtyp edim ǵoı. Osy aýylda kónekóz qart­tar biraz-tyn. Solardyń ishinde taǵyshy Syzdyq molda aı­ryqsha edi. Kezinde ol kisi Troıs­kide dinı medresede oqyǵan. Ybekeńnen 5-6 jas úlken bul kisi osy óńirdiń ótkendegi tarıhyn jete biletinderdiń biri. Jasy ulǵaıǵandyqtan ba eken, kóp sóıleı qoımaıdy. Al eger qybyn taýyp sózge tarta bilseń, aqtarylyp sala beredi. Sábeń osy kisimen bir kún, bir tún birge bolyp, biraz áńgimeniń basyn qaıtarypty. Aǵa sultan Shyńǵys pen Shoqan týraly biraz maǵlumatqa qanyǵady. Yby­raı aqsaqal da sózge ustamdy, úlkenderden estigen áńgimelerdi keıingi jastarǵa jetkize biletin kisi edi. Bul kisi de Sábeńe Sho­qan­nyń arǵy atalary týraly estigenin táptishtep aıtyp beredi. Jazýshy keterinde aǵala­ryna rızashylyǵyn bildirip, sapa­rynyń sátti bolǵanyn, asa qym­bat maǵlumat alǵanyn aıtyp qoshtasypty.
Osy taý Qusmuryn aýylyna qa­zaqtyń taǵy bir jaısań azamaty, medısına ǵylymdarynyń doktory, profesor, kezinde Qazaq KSR densaýlyq saqtaý mınıstri bolǵan Muhamedjan Farızov at izin salǵanyn aıta ketken artyq bolmas. Bul kisi Tobyl boıyn jaılaǵan qypshaq taıpasynyń bir urpaǵy. Sonaý 30-shy jyldary ashtyq kezinde kóz jazyp qalǵan nemere qaryndasy Ǵaıneshti kórý bolypty armany. Uzaq ýaqyt izdestirip, suraý salý nátıjesinde Ǵaınesh degen kisi Semıozer jaq­ta taý Qus­­muryn degen jerde turady degen habar alady. Qyzmet baby­men Semıozerǵa kelgen ol birden osynda tartady. Bul kisiniń qaryndasymen qaýyshqan sátin kórseńiz ǵoı. Sózben jetkizý múmkin emes. Úlken kisiniń jan-dúnıesi bosap, eńkildep jylap, óksigin basa almaı, kúızelgen keıpin kórgende osy qaıǵyny óziń keshkendeı kúıge túsesiń. Qaryndasy taǵyshylarǵa kelin eken. Kúıeý balasy Hamıǵalı malyn soıyp ábigerge tústi. Keshke qonaqasy berildi, jaqsy bir májilis boldy. Muhań keremet áńgimeshil kisi eken. Jurttyń bári sonyń aýzyna qarap qaldy…
Erteńine sháı ústinde qaryn­dasy men kúıeýine balalaryńdy oqytyp, adam etip shyǵaramyn. Myna, Qyrymyń bıyl 7 jyl­dyqty bitiripti, ári qaraı Alma­tyda oqy­syn, ala ketemin dedi. Sol Qy­rym astananyń belgili № 12 orta mektebin jaqsy bitirip, Almatynyń memlekettik medısına ınstıtýtyna túsedi. Búginde Qyrym Ahmetov ǵylym doktory, Astanada medısınalyq ǵylymı-zertteý ınstıtýty dırektorynyń orynbasary. Mine, «jaqsydan – sharapat» degen osy. Nemere túgili birge týǵanyna qaraspaı jatqandar qanshama bul ómirde. Ybekeńniń taǵy bir ereksheligi kóripkeldiginde. Joǵaryda aıtqan kereı Náshkenniń Súleımeni elge syıly, kópti kórgen, kezinde kol­hoz basqarmasy, aýyldyq ke­ńes tóraǵasy bolǵan. Mine, osy kisi birde elge kelip, ólgen-jit­kenderge duǵa oqyp, óksheles Ybyraı jezdesine baryp sálem beredi. Biraz ótken-ketkennen áńgime qozǵap, bir jasap qalady. Qoshtasar sátte «Súleımen, Ybyraı qaıtys bolypty dese senbe. Inshalla dep aıtaıyn, júzdiń bes-altaýyna deıin ǵumyr keshemin», depti. Jaryqtyqtyń aıtqany týra keldi. 106-ǵa qaraǵan shaǵynda dúnıeden ótti, dep otyrýshy edi Súlekeń.
Ybekeń tabıǵatynda qaq-soqpen jumysy joq, jarqyn júzdi, aqkóńil, kisige bolsyn deıtin adam edi. Osy zamanǵy jastardyń armany joq, deıdi aqsaqal. Olar baqytty, turmys sándi, ómir mándi, ne qajettiń bári bar, tek jaqsy eńbek et. Sonda abyroı da, bedel de, qur­met te keledi. Ótken, bas­tan kesh­ken ómirimizge oısha kóz júgir­tip kóreıikshi. Halyq aýyr tur­mys taýqymetin bastap keshti. Kúsh­tiler men ozbyrlardyń zorlyq-zombylyǵyna ushyrady. «Shyqpa janym, shyqpa» dep kún keshti ǵoı halyq dep kúrsinetin aqsaqal.
«Sýly jer – nýly jer» degendeı, bulaq basynda otyrǵan bul aýyldyń halqy kókónis ósirýge mashyqtanǵan, sodan nápaqa taýyp otyr. Jeri qunarly ári sý tegin. Ásirese, tez ósip, ónetin qıar ósirý tıimdi ári ol ótimdi keledi.
Aqsaqaldary qandaı edi. Isabaı, Bekbaı, Álibek, Tólebaı, Kákeń, Qońqabaı, Qabdulla sıaqty kisiler sóz qadirin biletin, qol qaıyrymy mol, kisige bolsyn deıtin, peıilderi keń qarttar edi. Ersabyr, Qaýez, Tókeń, Muha­medıar, Qasymhan, Esender de jany jaısań azamattar edi-aý.
Mine, osy atalǵan kisilerdiń bári Shoqan aýylynyń azamattary bolatyn…

Derekkóz: egemen Qazaqstan