Aı saıyn emes kún saıyn qubylyp otyrǵan dúnıejúzilik saıasat kúndeligi jaqynda taǵy bir atyshýly oqıǵamen tolyqty. Túrkıa prezıdenti Taıyp Rejep Erdoǵan bıligi Sırıa janjalyna oraı Reseı Federasıasynyń ustanymdaryna qarsy shyǵyp, bul kıkiljiń túrkıalyq áskerılerdiń Sırıadaǵy DAISH nysandaryn bombalap júrgen Reseıdiń Sý-24 ushaǵyn atyp qulatýyna ákep soqty. Oqıǵanyń budan ári qalaı órbip, nemen aıaqtalatynyna álemdik sarapshylar túrli baǵa berýde.
Memleketter múddesinen góri, bılik basyndaǵy jekelegen tulǵalardyń tartysyna kelińkireıtin bul kıkiljińniń Qazaqstannyń syrtqy saıasaty úshin de mańyzy zor bolyp otyr. El bıligi ázirge bul oqıǵaǵa qatysty beıtarap ustanymda bolýǵa tyrysqanmen, Cenat tóraǵasy Qasym-Jomart Toqaev syndy resmı tulǵalar Túrkıa bıliginiń sheshimin aıyptaǵan málimdemeler de jasap úlgerdi. Biz óz tarapymyzdan Túrkıa-Reseı teke-tiresine taǵy bir úńilgendi, eki el saıasatyndaǵy uqsastyqtar men kereǵarlyqtardy tarazyǵa salǵandy jón kórdik.
Sonymen, Pýtın men Erdoǵan kim? Eki el arasyndaǵy qaıshylyqty tutastaı memlekettik múddelerdiń tartysy deýge bola ma? Joq álde bar bolǵany bılik tizginin ustaǵandardyń ustanymdaryndaǵy kelispeýshilik qana ma? Qalaı bolǵanda da qos memlekettiń saıası ómiri men kósemderiniń keskin-kelbetinde uqsastyqtar da kóptep kezdesetin sıaqty.
Eń basty uqsastyq retinde qos memleket basshylarynyń bılikte uzaq otyrýyn aıtýǵa bolady. Pýtın 1999 jyldan beri Reseı tizginin ustap kele jatsa, Erdoǵannyń Túrkıa bıligine kelgenine 12 jyl bolypty. Qansha jerden konstıýsıany ózgertip nemese onyń talaptaryn nebir quıtyrqy joldarmen aınalyp ótse de bul uzaq merzim bolyp sanalady. Eki basshy da ambısıalary zor, avtorıtarlyq júıeni ashyq qoldamasa da ketári ustanymda emes. Atalǵan tulǵalar taqqa otyra salysymen bılik tetikterin kúsheıtýmen aınalysyp keledi. Oǵan mysaldar jetkilikti.
Soltústik kórshimizdiń kósemi eki merzim qatarynan prezıdenttik taqqa otyrǵan soń, araǵa premerlikpen úzilis jasap buurynǵy ornyna qaıta jaıǵasty. Rejep te bılikte kóp bola almadym dep renjıtin jóni joq. Konstıtýsıa bergen múmkindikterdi barynsha paıdalandy. Byltyr premerlikte bolý «lımıti» túgesilgen soń prezıdenttikke ońaı «aýysa» saldy. «Ońaı aýysa saldy» deýimiz de tegin emes. Túrkıa Parlamenttik basqarý nysanyndaǵy memleket. Munda bılik saıası partıalar qyran-keski tartyspen jetken zań shyǵarýshy organ – Uly ulttyq jınalys, ıaǵnı Medjılıstiń qolyna shoǵyrlanǵan. Durysy shoǵyrlanǵan bolatyn. Erdoǵannyń premerliginiń alǵashqy kezeńinde-aq bul júıe eseppen ózgertile bastady. 2007 jyly prezıdenttik bılikke kóshýdiń alǵy sharttaryn jasaǵan reforma jasaldy. 2012 jyly «Prezıdent týraly» zań qabyldanyp, buryn parlament depýtattarynyń daýsymen saılanyp kelgen prezıdent tikeleı saılaýda, ıaǵnı búkil respýblıka halqynyń daýys berýimen saılanatyn boldy. Bul reforma Erdoǵanǵa birshama bılik kúshin bergenmen elinde anaý aıtqandaı abyroı ápere qoımady. Kemalshylar men demokrattar, kýrdter qozǵalystary basshylaryn shekten tys ambısıasy úshin ashyq aıyptap keledi. Sońǵy parlament saılaýynda bul narazylyq anyq baıqaldy. Erdoǵan tizginin ustaǵan «Ádilet jáne damý» partıasy Úkimetti jasaqtaǵanymen, parlamentte Erdoǵanǵa qoldaý jasarlyq tolyq múmkindikke ıe bola almaı qaldy. Iaǵnı, Erdoǵannyń saıası keıpi reseılik áriptesinen alysqa uzaı qoımaıtynyn kóremiz.
Erdoǵan prezıdenttik bılikti kúsheıtem dep qansha jerden keýdesin soqqanmen ol oıy ońaılyqpen júzege asa qoımas. Sebebi, túrkıalyq saıası kúshter, onyń ishinde opozısıa – halyq arasynda zor senimge ıe yqpyldy kúsh. Mundaı Reseı men TMD elderinde qoldanylatyn saıası tehnologıalar eshqandaı jaǵdaıda júzege aspaıdy. Saılaýlardy ótkizý standarty, saıası mádenıet múldem ózge. Saılaýdyń sońǵy sátterine deıin jeńimpazdy anyqtaý ne bolmasa qandaı da bir boljam jasaý esh múmkin emes bul elde. Túrkıa men Reseıdiń saıası júıesiniń alshaqtyǵyn osy jerden kóremiz. Bılikke ashyq qarsy shyǵyp, ol ıdeıalarǵa elektoratty uıyta alatyn, halyqaralyq qaýymdastyqta zor qoldaýǵa ıe mundaı opozısıa reseılikterdiń túsine de kirgen emes.
Reseı men Túrkıanyń ishki júıesi ǵana emes syrtqy saıasaty da alshaqtyqtarǵa toly. Túrkıa Eýroodaqqa múshe bolý baǵytynda uzaq jyldan beri tynbaı jumys istep keledi. Bul baǵyt Túrkıada qansha bılik aýysyp, basshylyqqa kim kelse de ózgermeıdi endi. Al, Reseıdiń syrtqy saıasattaǵy ustanymdaryn sol reseılikterdiń ózderi de túsinbeıtin sıaqty. Alyp memleketpen úrli uıymdar arqyly odaqtas elderdiń Reseıge degen ustanymdarynan, olardyń arasyndaǵy ortaq valúta, ǵarysh ıgerý, munaı óndirý men satý, tasymaldaý, lańkestikpen kúres, demokratıalandyrý, taǵy basqa máselelerge qarasty kelispeýshilikterden ony anyq baıqaýǵa bolady.
Keı sarapshylar eki eldiń geosaıası ahýalynan uqsastyq izdeıdi. Laıda, Reseı quramyndaǵy federasıa sýbektileri men Túrkıadaǵy kúrtter tyǵyz qonystanǵan aımaqtar eki memlekettiń «aılas qatyn syrlas» qaǵıdasymen kún keshýine sebep bola almaı otyr. Birinshiden, Reseı quramyna birneshe avtonomıaly respýblıkalar men oblystar kiretin alyp federasıa bolsa, Túrkıa – konstıtýsıa boıynsha birtutastyq sıpattaǵy ýnıtarlyq memleket. Bul ekeýiniń ara jigi áldeqashan halyqaralyq normalarmen belgilenip qoıǵan. Teńdik suraǵan tatar men kónekti syrtqa salam degen kúrttiń jaǵdaıy teń emes.
Sońǵy birneshe jylda Reseı Ýkraınaǵa óktemdik jasap, ishki saıasatyna aralasyp qana qoımaı, terıtorıalyq utastyǵyna kóz tigip keledi. Týra osyndaı jaǵdaıdy saıasattanýshylardyń keıbiri Túrkıa-Sırıa qarym-qatynasyna telıtin bolyp júr. Sirá, bul ıdeıa Erdoǵannyń Sırıa aýmaǵynda turyp jatqan túrikpenderge bolysýynan keıin týsa kerek. Bul jerde de uqsastyqtan góri aıyrmashylyq kóp. Reseı men Ýkraına qandas týys, dini bir baýyr elder bolsa, Sırıa men Túrkıa bul sıpatqa sımaıdy. Sırıa – arab memleketi, Túrkıa – túrki tildes el. Erdoǵan Saýdıa syndy birneshe musylman memleketteri basshylarynyń qoldaýyna ıe bolýy onyń Sırıaǵa óktemdik júrgizýine negiz bola almaıdy. Odan soń, Sırıanyń ishki saıasatyna túrik bıliginiń emin erkin aralasýyna múmkindik bermeıtin kórshiles Iran degen alyp bar. Al, Reseı ondaı laıyqty qarsylas bolmaǵan soń Ýkraınada oıyna kelgenin istep otyr.
Sonymen, eki el arasyna paralel júrgize otyryp, birqatar uqsastyqtar men alshaqtyqtardy anyqtaǵan boldyq. Ol uqsastyqtar kóbine-kóp memleket basshylarynyń tulǵalyq sıpattary tóńireginde toptassa, alshaqtyq qos eldiń saıası júıelerine qatysty bolyp otyr. Túrkıanyń demokratıalyq jolǵa osy túskeni – túsken. Al, Reseı týraly bulaı aıta almaımyz. Biraq, Erdoǵan men Pýtınniń eki eldiń damýyndaǵy ornyn da joqqa shyǵarýǵa bolmas. Ekeýi de bılik basyna memleketteri qıyn jaǵdaıda turǵanda keldi. Sheshýshi rólge ıe reformalardyń jasalýyna bastamashy boldy. Kóptegen ózgerister jasady. Halqynyń súıispenshiligine ıe boldy. Munyń bárin ótken shaqta aıtyp otyrǵanymyzdy baıqaǵan bolarsyzdar. Onymyz beker emes. «Toqsan jyl ǵumyr keshsem de toǵyz kúndik ómir ber» degen qaǵıda bul jerde júrmeıtinin ýaqyttyń ózi dáleldedi. Qos qaıratker de búginde sarqyldy. Óz saıası ıdeıalary, bastamashyldyq kúsh-qýattary ǵana sarqylyp qoımady,olarǵa degen eldiń senimi men súıispenshiligi de budan bylaı kemý kórsetkishimen ólshenetin bolady.
Álem jurtshylyǵyn taǵy da eki lagerge bólip, salǵylastyryp qoıǵan «Sý-dan» shyqqan bul teke-tires negizi qos memleket arasyndaǵy múddelik qaqtyǵys emes, tek kúni batyp, jar shetinde turǵan qos serkeniń jeke ambısıalary, ókpe men ókinishke toly bos keýdeleriniń soǵysy ekendigi edi aıtqymyz kelgeni...
Darhan Muqan
