Qazaq ádebıeti, onyń damýy men tarıhy  shet memleketterde de Tynyq úlken qyzyǵýshylyqqa ıe bolyp otyr.  Ultymyzdyń mádenıetin,  ádebıetin nasıhattaý keleli is. Osy oraıda elimizdi, ádebıetimizdi amerıkalyq oqyrmanǵa tanystyrýdy qolǵa alǵan AQSH-tyń Kolýmbıa ýnıversıtetiniń profesory Rafıs Abazovtyń eńbegin erekshe atap ótýimizge bolady.  Profesor M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet já­ne óner ınstıtýtymen birigip qazaq aqyn-jazýshylarynyń antologıasyn shyǵardy. Al, jýyqta Vashıngtonda úshinshi kitaptyń tusaýy kesildi. Tusaýkeserge AQSH Kongresiniń ókilderi, belgili saıasattanýshylar men ádebıetshi ǵalymdar qatysyp, eńbekke joǵary baǵa bergenin aıta ketý kerek. Atalmysh eńbektiń jańalyǵy men mán-mańyzy haqynda kitap avtorymen áńgimelesýdiń sáti tústi.

–Sizdińshe, jańa kitaptyń ereksheligi nede?

–Jalpy, qazaq aqyn-jazýshylarynyń antologıasyn Muhtar Áýezov atyndaǵy Ádebıet já­ne óner ınstıtýtymen birigip shyǵaryp otyrmyz. Úshinshi kitap – «Summer Evening, Prairie Night, Land of Golden Wheat» dep atalady. Munda biz qazaq aqyn-jazýshylarynyń ekologıa, týǵan jerdiń sulýlyǵy, ásemdigi, Otanǵa degen mahabbat, qorshaǵan orta taqyrybyna arnaǵan shyǵarmalaryn iriktedik.  Alǵashqy eki kitabymyz shetel oqyrmandarynyń oń baǵasyn aldy. Úshinshi antologıaǵa «Qazaqtyń bas aqyny» Abaıdan bastap búgingi aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalaryn jınaqtadyq. Bul eńbek te qazaq eliniń darqan dalasy týraly, tabıǵaty jaıynda  AQSH-taǵy oqyrmandarǵa keńirek túsinik berdi degen oıdamyz. Biz qazaq ádebıeti arqyly adam men tabıǵat arasyndaǵy úndestikti kórsetýdi maqsat ettik. Búgingi Batys órkenıeti Jer-Ana men aıaýly Tabıǵatqa tehno­kratıalyq kózben qarasa, al qazaq elinde tabıǵat pen adamzat úndestigi alǵa shyǵady. Bul Amerıka synshylary men ádebıettanýshy-ǵalymdaryn da qyzyqtyryp otyrǵany sózsiz. Qazaq poezıasynyń tarıhynda  Abaıdyń «Kúz», «Qys», «Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa» sekildi jaýharlary juldyzdaı jarqyrap, bul óleńdegi aqyndyq sheberlik ózge de  shaıyrlarǵa jol kórset­kenin jaqsy  bilemiz. Al Ybyraı Altyn­sa­rınniń «Ózen», «Kóktem», Jambyl Jabaev­tyń «Alataý», «Jazdyń áni» atty óleńderi óz aldyna bir mura. Keshegi Alash arystary  S.Toraı­ǵyrov, M.Jumabaev, S.Seıfýllın, İ.Jans­ú­girov syndy klasıktermen qatar, búgingi ádebıettiń kórnekti ókilderiniń týyndylary Uly Dala ereksheligin, halyqtyń rýhanı jan-dúnıesin, aıshyqtap tanyta túsedi.

         Kitap negizinen poezıa  jáne proza dep atalatyn eki bólimnen turady. Úshinshi bólimdi shyǵarmalarda paıdalanylǵan baıyrǵy sózderge arnalǵan túsindirme sózdikke arnadyq.

–Tabıǵat pen adam arasyndaǵy úndestik taqyrybyn tańdaýlaryńyzǵa ne túrtki boldy?

–Tabıǵat pen adamnyń úndestigi  qazaq qalamgerleriniń negizgi taqyryptarynyń biri deýimizige bolady. Bul oraıda qazaq prozasynda Muhtar Áýezov jasaǵan qaıta­lanbas estetıkalyq álem – adamzat mura­sy. Mysaly, «Kókserektegi» adam men qasqyrdyń baılanysy Dj.London men Ý.Folkner shyǵarmalarymen úndes, saryndas bola tura, qazaq jazýshysy ulttyq ortanyń ereksheligi men onyń sýretin keremet dáldikpen bere alǵan. Sondyqtan  osyndaı erekshelikterdi álem jurtshylyǵynakórsetýdi oıladyq.         Qazaqtyń ańyz-áfsana, ertegi, jyr-tolǵaý, dastandarynda kóshpendiler ózin tabıǵattan bólek qarastyrmaı, tabıǵatpen etene  sanap, soǵan saı ózindik fılosofıasy, ishki álemi qalyptasa bastaǵanyn ańǵarý qıyn emes.  Kóp­tegen qazaq ertegilerinde keıipkerler adam janýar­lardyń tilin uǵyp, ósimdiktermen sóılesedi, bulaqtardyń kózin ashyp, japandaǵy báıterekti áýlıe tutady. Degenmen, qazirgi ýaqytta adamdar qorshaǵan orta men dás­túrli senimderdi umytyp, tabıǵattan  alystaı bastaǵany shyndyq.
Bul kúnderi adamnyń qorshaǵan ortaǵa zıan keltirýi jahandyq máselege aınaldy. Osy turǵydan bul úsh kitap oqyrmandar arasynda  ásemdikti nasıhattaýda  óz septigin tıgizedi dep oılaımyn.

–Oqyrmandardyń áseri qandaı boldy?

–Bizdiń oqyrmandarymyz   Qazaqstan jaıly kóbirek bilip, ádebıetimen, mádenıetimen tanysqysy keledi. Amerıkanyń joǵary oqý oryndary men kolejderinde álem ádebıeti dep atalatyn pán bar.  Sonyń ishinde Orta Azıa elderi ádebıeti degende qazaq ádebıetine qatysty dúnıeler joqtyń qasy. Mine, sondyqtan  qazaq ádebıetiniń antologıasyn jasaý ıdeıasy týyndady. Alǵashqy kitap – Oljas Sú­leı­menov shyǵarmashylyǵyna arnaldy. Ekinshi jınaqqa – «The Stories of theGreat ­Step­pe» dep atadyq.  Iaǵnı, munda biz kóshpendiler mádenıetimen tanystyratyn shyǵarmalardy jınaqtadyq. Aqyndardyń tabıǵat bolýyn ashatyn óleńderin suryptadyq. Men baspalarǵa baryp: «Qazaqstan týraly kitap shyǵa­ra­ıyq» degenimde, «Joq, ony eshkim satyp almaıdy. Óıtkeni, Qazaqstan týra­ly eshkim bilmeıdi. Ol úshin ýnıversıtetterden qazaqtaný kýrsyn ashý kerek...» degen jaýaptar estidim.  Kolýmbıa ýnıversıtetiniń bas­shy­lyǵyna jolyǵyp, kýrs ashý jóninde usynys jasap edim, olar: «Joq, ol úshin oqýlyqtar qajet. Onsyz bolmaıdy...»  dedi. Alaıda alǵashqy kitaptyń tusaýkeserine kelgen oqyrmandardy, kitaptyń tipti jetpeı qalǵanyn kórgende Qazaq eline qyzyǵýshylyq úlken ekenin uǵyndym.  Qazir alǵashqy eki kitap AQSH-tyń joǵary oqý oryndarynda jetekshi oqýlyq retinde paıdalanylyp keledi.

-Úshinshi kitaptyń tusaýkeseri  qalaı ótti?

–Kitaptyń tusaýkeseri Vashıngtonda AQSH Kongresiniń kitaphanasynda ótti. Tusaýkeser rásimi Qazaqstan Tuńǵysh Prezıdenti kúnimen tuspa-tus kelgenin aıta ketý kerek. Shara joǵary deńgeıde ótti. Tusaýkeserge qatysqan M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet já­ne óner ınstıtýtynyń dırektory Ýálıhan Qalıjan mundaı jumystaǵy basty maqsat – Qazaq elin tanytý, qazaqtyń baı ádebıetin barsha jurtqa tanystyrý ekenine erekshe toqtaldy. 

         Kitap kópshilik tarapynan joǵary baǵa aldy. Máselen, kongresmen Robert Aderholt  óz sózinde Qazaqstannyń baı mádenıeti men ádebıetimen tanysa otyryp, eki el arasyndaǵy uqsastyqtardy da baıqaǵanyn jasyrmady. Kongres kitaphanasyna atalshym kitappen qatar Elbasynyń eńbekteri de  tartý etildi. Al AQSH Kongresi kitaphanasy dırektorynyń orynbasary Kollın Shogan QR-nyń Elshiligine alǵysyn bildirip, osyndaı qundy eńbek Qazaq elimen keńinen tanys bolýǵa septigin tıgizetinin basa aıtty.

–Aldaǵy josparlaryńyzben bólisseńiz...

–Eltaný baǵytynda áli kóp jumys jasalýy kerek. Ásirese, sol Amerıkada tura­tyn qalamgerler, ǵalymdar, zertteýshiler qyzyǵýshylyq tanytyp, Qazaqstan týraly kóptep maqala jazyp, kitap shyǵaryp, elimizdi barynsha tanystyrýy qajet. Tórtinshi kitapty shyǵarsaq dep josparlap otyrmyz. Qazaqstan halqynyń  birligi men yntymaǵy haqynda bolmaq.

–Suhbatyńyzǵa  rahmet!

Suhbattasqan

Aqbota ISLÁMBEK

"Qamshyy" silteıdi