Qarǵa tamyrly qazaqtyń máńgilik kıesi Alash muratyna aqtyq demi taýsylǵansha qaltqysyz qyzmet etýdiń óshpes ónegesin qaldyrǵan aq júrek erlerdiń taý tulǵalary ýaqyt ótken saıyn asqaqtaı túsýde. Álıhan Bókeıhan jáne Ǵumar Qarashtyń áleýmet isin, qoǵam jumysyn uıysa atqarýdaǵy kemeldiligi elshildik baǵyt, memleketshilik sana ustanymynyń taǵylymdy mektebi bolýymen mańyzdy.

«Jaryq jolǵa bastaýshyǵa eremiz be, Aq júrekti shyn erlerge senemiz be? Taza qandy, kirsiz jandy qazaq jurty, Óz aldyna el bolǵanyn kóremiz be?» dep ult táýelsizdigin jyrlaǵan Ǵumar Qarash Alash partıasy týyn tikken Birinshi jalpyqazaq sıezi, Alash avtonomıasy jarıalanǵan Ekinshi jalpyqazaq sıeziniń jumystaryna qatysyp, azamattyq paryzyn óteýge ar bıiginen keldi.

Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Saǵyndyq Dosjanuly, Eldes Omaruly tarapynan Ekinshi jalpyqazaq sıezine qatysty joldanǵan jedelhatta «…Eger biz ózimizdi ózimiz qorǵaı almasaq, búlinshilik zoraıyp, qıynshylyqqa aınalǵanda qazaq halqy qurban bolady. Sonyń úshin mılıtsıa qurýdyń ústine sıezde qazaq halqynyń jurttyǵyn joǵaltpaý úshin ne qylý kerek degen zor másele de qaralatyny” aıtylyp, Qaıyrsha Ahmetjanuly, Qabıdolla Ishmuhameduly, Ahmed ıshan Orazaıuly,  Qoja Ahmed Orazaıuly, Qorǵambek Birimjanuly, Jalmuhamed Janqojauly, Shahkerim Qudaıberdiuly, Iýsufbek Basyǵarauly, Mustafa Shoqaıuly, Halel Dosmuhameduly, Ýalıhan Tanashuly, Baqytkereı Qulmanuly, Janǵoja Mergenuly, Ishanǵalı Arabaıuly, Oraz Táttiuly, Ahmetkereı Qosýaquly, Nurlan Qıashuly, Turmuhamed Saǵynaıuly, Sháńgereı Bókeıuly, Esenǵul qajy Mamanuly, Muhamedjan Tynyshbaıuly, Salyq Qarpyquly, Naýryzbaıuly, İlıas qajy syndy alty Alashqa esimderi máshhúr tulǵalar qatarynda Ǵumar Qarash arnaıy shaqyryldy. Sol bir «Otansyz jurt otandy bolǵan» (Álimhan Ermekuly) tarıhı kúnderdegi barsha áleýmettiń alaburtqan kóńil tolqynyn aqyn «Alashqa», «Alash azamattaryna» óleńderimen ádiptedi.

Qazaqty azattyq pen teńdikke, rýhanı jańǵyrýǵa bastaǵan qaıratkerlerdiń saıasat maıdanynda qoldaýshysy, ádebıet aıdynynda jyrlaýshysy bolǵan Ǵumar Qarash otarshyl júıeniń qandy tezine tap bolǵan halyqty tyǵyryqtan alyp shyǵýda eren eńbek atqarǵan azamattardyń kemel beınesin, sóz óneriniń aıtýly ókilderiniń ónerpazdyq bolmysyn somdaýda parasattylyq tanytty.

Reseı otarshyldyǵyna qarsy kúresken ataqty batyr Syrym Datulynyń órshil namysyn, dushpanǵa bas ımegen rýh asqaqtyǵyn «Syrym batyr» tolǵaýynda «…Qor bolǵansha er jigit, Ketkeni jaqsy dúnıeden. Ar, namystan aırylmaı, Shahıti bolyp zamannyń» dep jetkizdi.

«Ala tý Abylaıdyń ala attansań, Alaman artyndaǵy bireýi men» dep bilgen Sháńgereı Bókeıulynyń azamattyq bolmysyn «Jıhanger hannyń nemeresi sultan Shahıngereı Seıdygereıulyna» óleńinde aıshyqtady.

Qaıratker, alǵashqy qazaq dramatýrgtarynyń biri Ishanǵalı Meńdihanov opatyna «Meńdihanov Ishanǵalı qazasyna» joqtaýyn arnap, egildi.  «…Er ediń qandy júrek jeke týǵan, Elim dep erte oıanyp belin býǵan. Joqtaýsyz el namysy ketpesin dep, Aıamaı shybyn janyn qyldy-aý qurban».

Ata tarıhyndaǵy erlik pen órlik taǵylymyn, arda tulǵalardyń kemel isterin dáriptegen Ǵumar Qarash ult kósemi Álıhan Bókeıhannyń qurmetine oraı kenje ulyna Álıhan esimin berdi. Barsha ısi qazaq balasy ardaqtaǵan Alash ardaqtysynyń qaıratkerlik bolmysyn  «Ǵ...ǵa» (1918) óleńinde beıneledi.

Aqynnyń «Ǵ…ǵa» óleńi qazaq sóz ónerinde Álıhan Bókeıhannyń tarıhı tulǵasyn somdaýda alǵash qadam jasaǵan Kókbaı Janataıulynyń «Qaraǵym, jalǵyzymsyń qazaqtaǵy», Ahmet Baıtursynulynyń  «Dostyma hat», Sultanmahmut Toraıǵyrulynyń «Álıhannyń Semeıge kelýi» maqalasy, «Tanystyrý» poemasy, Árip Táńirbergenulynyń «Mirjaqyp Dýlatuly men Álıhan Bókeıhanulyna» ózge de elim degen erin qadirlegen daryndar óleńderimen qatar atalatyn qundy mura.

«İri jumys qolǵa alyp,

Aıǵa shapqan arystan.

Taza júrek, aq peıil,

Tereń aqyl, danyshpan,

Taıǵaq keshý jerlerde.

Tar qapýlar kelgende,

Ult namysyn qolynan,

Jibermeske shalysqan» dep Ǵumar arystandaı aıbatty tulǵanyń ult namysyn qolǵa alǵan kemeńgerligin aqyndyq shabytpen tebirene jetkizedi.

Otarshyldarmen «tizgin bermeı qarysqan» tekti ata ulynyń «aqıyq aıqyn erlermen» teńdik pen azattyq jolyndaǵy «belsenip shyǵyp alysqan» jankeshti qyzmetin batyrlar jyrynyń dástúrinde bezbendeıdi.

«Qalyń baýyr jurty úshin,

Jasanǵan qoldy buzam dep

Jaryp ótip ozam dep

Tizgin bermeı qarysqan.

Júldeni qalaı berem dep,

Jatqa ne dep erem dep,

Aqıyq aıqyn erlermen,

Belsenip shyǵyp alysqan.

Eki sózdi bilmegen,

Ser kóńildi serekpen

Sert baılasqan jerinde

Urandasyp tabysqan.

Aldaspanyn asynyp,

Aıbaryn da asyryp,

Muzdaı bolat kıinip,

Arýaqqa sıynyp,

Qabaǵyńnan qar jaýyp,

Qadamyńnan qan jaýyp,

Shyǵar bolsań kóńilim,

Qarsy turar qaı duspan?!».

Ǵumar Qarashtyń «Tús» óleńinde Álıhan Bókeıhan jáne onyń murattas serikteriniń tarıhtyń qıamet-qaıym talqysynda turalaǵan áleýmetti otarshyldyq qysym tamuǵynan aryltyp, azattyq órine jeteleýdegi tarıhı mısıasyn jetkizedi. Maqshar kúninde tarazyǵa tartylǵan qylburaýda ımansyz pysyqaılardyń tamuqqa aıdalyp, ultyna aq adal qyzmet etken tulǵalardyń eki dúnıedegi oryny jumaq bolary eksheıdi.

Tarıh tolqynynyń talqysynda turalaǵan, tamuqta eseńgiregen qazaqtyń adasqan kóshin eldikke bastaǵan Alash qaıratkeri Álıhan Bókeıhannyń eren isi dáripteledi. Saǵym qýǵan qıalı sanadan arylý, eldik qasıetti saqtaýǵa qajyr-qaıratyn salyp júrgen Alash arystaryn qoldaý basty orynǵa qoıylady.

«…Tanı ketti dilmárim,

«Álekem ǵoı anaý!» dep,

«Áýlet súıgen erlerdiń

Dárejesi sol-aý! dep

Pálsapasyn soǵady.

«Aqıqattyń jolynda

Jan qınaǵan erlerge,

Ne bolsa da, jol-aý» dep…»

Qazaq kóshin eldikke bastaǵan taý tulǵanynyń qadir-qasıetin jete sezinbegen tobyrlyq sanany synǵa alyp, anyq pen tanyqty, jaqsy menen jamandy aıyrmaǵan jetesizdikten arylýǵa oı salady.

Otarshyldyq ezginiń qıamet-qaıymynan aryltyp, azattyq pen táýelsizdik órine jetelegen Álıhan Bókeıhan jáne onyń úrkerdeı ǵana senimdi serikteriniń saıası ustanymdarynan bir taban sheginis jasamaǵan adaldyqtaryn  jetkizedi.

«…Mańdaı alǵan baǵyty,

Ujmaqtyń jolynda.

«Alash» sózi jazýly

Ustaǵan tý bar qolynda.

Alǵy súndet, gımnazıs,

Ońy menen solynda…

…Úrkerdeı toptanysyp, saýyq quryp,

Keledi qulaq salyp tartqan sazǵa…»

Ultynyń namys týyn ustap, saıası teńdigi men azattyǵy, rýhanı kemeldiligi úshin tarıhı qyzmet atqarǵan Alash ardaqtylarynyń eren eńbegin Ǵumar Qarash tebirene jetkizedi.

«Ustaǵan qoldarynda jarlyǵy bar,

Jazylǵan altyn potal aq qaǵazǵa.

Tigilgen kıiz úıdiń rásimi tur,

Kóz salsam aldyndaǵy bir qaǵazǵa.

Joldasym jón silteıdi, maǵan endi:

«Sóz jazǵan jazýshylar bular» deıdi.

«Saryarqa», «Uran», «Qazaq», «Birlikterden»,

Shyǵaryp jol kórsetken solar deıdi.

Kórsetip qolymenen anaý rásim,

Kıiz úı maǵynasyn kim uǵar deıdi.

«Halqynyń kózin ashqan sabazdardyń

Álbette orny ujmaq shyǵar» deıdi».

Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Eldes Omaruly, Esenǵalı Turmuhameduly, Ǵabdolhamıt Júndibaıuly, Ǵazymbek Birimjanuly túzgen «Alash»  partıasynyń baǵdarlamasynyń jobasyndaǵy» memleketshilik ustanymǵa negizdegen saıası tujyrymdamalardy Ǵumar Qarash áleýmettik lırıkasymen kórkemdik tanymda jańǵyrtyp otyrdy.

«Alash» partıasynyń baǵdarlamasynyń jobasyndaǵy «Memleket qalpy»,  «Jergilikti bostandyq», «Negizgi huqyq», «Din isi», «Bılik hám sot», «El qorǵaý», «Ǵylym-bilim úıretý», «Jer máselesi» bólimderindegi memleketshildik ustyndar Ǵumardyń «Kóremiz be?», «Jurtym saǵan ne boldy» óleńderimen ult sanasyna quıyldy.

«Kóremiz be?» óleńi Alash Orda úkimetiniń táýelsiz memleket qurý talaptarynan týyndaıtyn saıası, áleýmettik, ekonomıkalyq, quqyqtyq sharttaryn ótkir jyrlaýymen erekshelenedi. 

«Aldyn - artyn meılinshe baıqap alyp,

Tóńirekte ne bar, ne joq kózin salyp,

Óz tizginin qazaq uly ózine alyp,

Óz aldyna jurt bolǵanyn kóremiz be?

Jas býynǵa jańa taza bilim berip,

Nadandyqty  tereń qazyp jerge kómip,

Qazaq-taǵy ózi kúnin ózi kórip,

Óz aldyna el bolǵanyn kóremiz be?».

            Qaı iste bolmasyn dos pen dushpanyn aıyratyn Alash perzentiniń mereıi qashan da ústem, ózgelerden eńseli bolýy úshin oqý-bilimniń tereńdigi, bereke-birliktiń joǵarylyǵy, ulttyq sana-sezimniń asqaqtyǵy, saıası baǵyt-baǵdardyń aıqyndyǵy, elshildik jáne dinı ımandylyq  ustanymdarynyń naqtylyǵy qajet. Osyndaı irgeli sharttarǵa ıek artqan, ony ustanǵan ulttyń alar asýy, shyǵar bıigi záýlim bolmaq.

«Oqý jurty daıarlanyp jetkendigin,

Jalpy oqýdy qazaq mindet etkendigin,

Qazaq uly ozat shyǵyp ketkendigin,

Tirilikte kózimizben kóremiz be?

Talas qoıyp yntymaqqa kirgendigin,

Bir jolmenen bir baǵytqa júrgendigin,

Dos-duspany kim ekenin bilgendigin,

Tirilikte kózimizben kóremiz be?

Jalqaýlyqty, bos júristi tastaǵanyn,

Orynsyzǵa dáýlet múlkin shashpaǵanyn,

Kerek jerde boıdy balap qashpaǵanyn,

Tirilikte kózimizben kóremiz be?

Áýlıe dep kóringenge bas urmaýyn,

Din dep qorqyp aqıqatty jasyrmaýyn,

Eshnárseni ólsheýine asyrmaýyn,

Tirilikte kózimizben kóremiz be?».

            Ulttyq birlikti eseleý, memlekettigimizdi nyǵaıtý ótkir qoıylyp otyrǵan qazirgi tusta atalǵan óleńde kóterilgen saıası-ıdeologıalyq máseleler qashanda sanaǵa toqylar ulaǵat dep bilemiz.

            Táýelsizdiktiń basty sıpaty - memlekettik isterdiń ulttyq múdde turǵysynan sheshilýi, óz jeriniń qazba baılyǵyn halyq ıgiligine jaratýy desek, osynaý kemeldilikke jetýdiń joldaryna qatysty ǵasyr basynda-aq Ǵumar keleli oılar túıedi.

«Óz jerinen shyqqan kendi ózi alǵanyn,

Ádemilep aıqush - uıqush jol salǵanyn,

Eýropanyń ónerinen úlgi alǵanyn,

Tirilikte kózimizben kóremiz be?

«Alash» atty orda quryp shalqyǵanyn,

Baq dáýleti týyp ósip balqyǵanyn,

Árbir iste qazaq ısi ańqyǵanyn,

Tirlikte kózimizben kóremiz be?!».

Qazaq rýhyn asqaqtatý, ózindik ulttyq bolmysyn saqtaý jáne álemniń damyǵan elderinen úlgi alýǵa shaqyrǵan Ǵumar Qarash armany barsha Alash orda qaıratkerleriniń el aldynda óteý isine degen paryz ben qaryz uǵymyna aqtyq demi taýsylǵansha adal bolyp ótkenin tanytady.

Túıindeı aıtqanda, Otan tarıhynda óshpes iz qaldyrǵan Alash arystarynyń tarıhı eren eńbekteri, jasampazdyq ǵumyry rýhanı kemeldilik turǵysynan barynsha nasıhattalýy kerek. Týǵanyna 140 jyl tolyp otyrǵan Ǵumar Qarash shyǵarmashylyǵymen qatar Alash avtonomıasynyń 100 jyldyǵy, ult kósemi Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyǵy qarsańynda atqarylatyn ıgilikti is-sharalar ulttyq uıysý men elshildik rýhtyń jańǵyrýyna qyzmet etý qajet dep bilemiz.

Saǵymbaı Jumaǵul

L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıteti qazaq ádebıeti kafedrasynyń profesory, “Alash” mádenıet jáne rýhanı damý ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri.