TÚRİKPENDER QAZ ADAI SHEJİRESİNDE

/uploads/thumbnail/20170708211133189_small.png

          «Túrikmenstan  — jer kólemi 488,1 myń km² alyp jatqan, batystan shyǵysqa 1100, soltústikten ońtústikke 650 km sozylyp jatqan Ortalyq Azıadaǵy memleket. Jeriniń 80 % artyǵyn shól (Qaraqum shóli), qum kóshkinderi, tasty taýlar men ashshyly alaptar basyp jatyr. Túrikmenstannyń eń úlken ózeni Ámýdarıa. Onyń uzyndyǵy 1415 km bolsa, sonyń 1000 km osy eldiń aýmaǵynda. Osy ózennen bastaý alyp Túrikmenistannyń astanasy Ashhabat qalasyn, ózge de Mary, Búzmeıin, Balqanabat (Nebıt taý), Túrikmenbashy (Krasnovodsk) sıaqty eń úlken qalalaryna aýyz sý jetkizip jatqan Qaraqum kanaly.

Halqynyń sany 6 mln-ǵa jýyq. Túrikmen halqynyń jalpy sany qazir 20,0 mln. artyq degen derek bar. Túrikmender AýǵanstanIranTúrkıaIrak,Sırıa sekildi elderge de jaıylǵan»  (Ýıkıpedıa — ashyq ensıklopedıasynan).

          «Ulan baıtaq qazaq jeriniń ońtústik-batysynda XVIIİ ǵasyrda Kaspıı teńizimen shektesip, Horasan (Iran) memleketi, Horezm handyǵy arasynda túrkimender kóship qondy. Óz bastaýlaryn Sibirden kóship, Aral, Kaspıı boılaryna deıin bir zamanda jaılaǵan oǵyzdardan alyp, Iranǵa, Kavkazǵa, Reseıge deıin tarady. XVII ǵasyrdaǵy túrik jazba eskertkishi - «Shejire-ı túrk» «Oǵyz balalary  túrikpenmen birge Máýerennahr men Horasanda boldy. Qypshaqtar Don, Edil, Jaıyq ózenderiniń arasyn mekendedi» -dep atap ótedi (Ábilǵazy. Túrik shejiresi. – Almaty, 1991, 31 b.).

        XVIIİ ǵasyrdyń zertteýshisi P.I.Rychkov óziniń «Topografıasynda» «Túrkimender - qyrǵyz-qaısaqtarmen aralas kóshpeli halyq, olar Embi ózeniniń arǵy betinen, qyrǵyz-qaısaqtar mekeninen bastap Kaspıı teńizin boılaı kóship, parsy jáne hıýa ıelikterine deıin sozylǵan aralyqty jaılaıdy» dep tolyqtyra túsedi.  (Rychkov P.I. Topografıa Orenbýrgskoı gýbernıı. – Ýfa,1999.s.17).

        Túrikpenderdi bul kúnderi tili basqa bolsa da, qazaq shejiresi bizge eń jaqyn týys el dep shejireleıdi. Qaz Adaı shejiresi olardy Anes, Jabal, Mekoraı, Sáhıl, Quraıysh, Alaman, Seıilhan dep, Seıilhannan segiz arys túrikpen: Ersary, Derbish, Saryq, Salar, Teke, Jáýmit, Egdir, Shaýdir rýlaryn taratady. Al, «Túrikpender» óz tekterin Esen (Hasen) jáne Súıin (Seıil) degen eki aǵaıyndy jigitten bastaıdy. Súıinnen joǵarydaǵy qazaq shejiresindegi segiz arys túrikpen tarasa, Esenniń bes uly bolǵan eken, olar Sháýdir, Egdir, Bozashy, Murynshyq, Abdal. Bulardy bes Esen dep ataıdy. Ózbek, noǵaı, qaraqalpaq, qazaq rýlarynyń biriniń ishine biri kirip aralasyp jatqany sıaqty, qazaq pen túrikpen rýlary da aralasyp jatyr. Mysaly, Sháýdir - Álimuly, tórtqara-qaramashaq rýynyń úlken taqtalarynyń biri bolyp, ol Qoılybaı-SHáýdir dep atalsa, Sháýdir Mańǵystaýdy mekendegen túrikpen rýy. Qoılybaı sózin túrikpenniń aqqoıly, qaraqoıly etnonımderinen kórýge bolady. Tana – Alshyn, 12 ata baıulynyń bir atasy, orta júz Ýaq rýynyń Erenshi-Seıitken-Bóken tarmaǵynan taraıtyn taqta bolsa, Balqan jáýmitterinde Tana degen rý tarmaǵy, qazaqta Sary ataýy bar kóptegen rý-ata esimderi, Saryq-Oǵyz túrikpen rýy. Aspan - Álimulyndaǵy Shómekeı tobynyń úlken bóligi, Iasman-Teke rýynyń bir bólimshesi. Kókshe batyr-Qazaqtyń epostyq batyry, tegi Ýaq rýy Mańǵystaý-Ústirt óńirinde turǵan. Geokche – Teke rýynyń bir bólimshesi. Ýaq «Ýbaq» – orta júzdiń alty rýynyń bireýi, Ýbaq-túrikpenniń ata rýynyń bir toby, Alasha – baıulynyń úlken bir aǵasy bolsa, Saryq rýyna kiretin bes atanyń bireýi Alasha dep atalady. Taz, Masqar rýlarynda Abdal atalyǵy bolsa, túrikpende de Abdal rýy bar.

         Bes Esen rýy Adaı quramynda da bar. Olar da bes Esen dep atalady. Adaı – Kelimberdi – Buzaý – Shylym – Órdek – Esen (Bes Esen) bolyp taratylady. (Mańǵystaý ensıklopedıasy. Almaty, 1997, 200 bet).

Súıin rýy da Adaı shejiresinde Adaı-Qudaıke-Qosaı-Súıindik, ıaǵnı Súıin jigi (Jaman Adaı, nemese Túrikpen Adaı dep te atalady) bolyp taratylady.

        «Qosaıdan - Áıteı, Begeı, Baıbol, Tineı, Bálı, Súıindik (Jaman Adaı). Olar ósken aýyl. Adaı shejiresinde Alty Qosaı bolyp atalady. Bulardyń anasy túrikpen qyzy bolǵandyqtan olar el arasynda «Túrikmen Adaı» dep te atalady. Segiz arys Adaıdyń úlken bir tobyn quraıtyn osy Alty Qosaı (nemese «Túrikmen Adaı») bolyp esepteledi («Manqystaý ensıklopedıasy» Almaty, 1997.199 bet).

Kórsetilgen shejire dereginiń rastyǵyn aıǵaqtaıtyn qazirgi túrikten jerinde taza qazaqı toponımder:  Qazaqsor atty sor;  Qazy, Qazanjyq, Qazar, Qarakóz, Qarakól, Qarabekaýyl, Mary atty eldi mekender;  Balqan (Balyqshy han) atty taý, úlken kólemdegi Qaraqum  qumy men Qarabuǵaz múıisi t.t. bar.

        Olardyń bizben túbi bir týys ekendigin qazaq shejiresiniń olardy Túrikpen Adaı dep ataıtynynan da aıqyn kóre alamyz. Atanyń (Adanyń) sońyna jalǵanǵan  «I» dybysy árqashanda urpaǵy (balasy) degen maǵyna beredi. Ejelgi uly ǵulamalardyń barlyǵy óz tekterin:Iassaýı, Júginekı, Ferdaýsı, Nızamı, Saraıı, Jalaırı, Tarazı, Balasaǵunı t.t. dep jazǵan. Bul jerde  Qazaqtyń rýlyq shejiresi túrikpenderdiAdaı Atanyń balasy dep aıqyn kórsetip tur.

Bul qaǵıda olardyń qazirgi Túrikpen (Túrikman) degen ataýynda da esh ózgermeıdi. Túrikpenniń tolyq mynasy Túrik Mannyń urpaǵy. Olardyń bizben túbi bir týys, olardyń teginiń bizden taraıtynyna Túrikke jalǵanyp turǵan Man degen atasynyń atynan da aıqyn kóre alamyz.Man Ata esiminiń sońǵy «N» dybysy ejelde de, qazirde de biz qoldanyp júrgen «ov» pen «ev»-terdiń ornyna qoldanylady. Mysaly, Sarynyń balasy – Sarın, Altynsarynyń balasy – Altynsarın, Nuralynyń balasy – Nuralın, Nurtazın, Begalın, Mýstafın, Maılın,  Mamın, Karın t.t. bolyp kete beredi.

Túrikpender quramynda Ata degen rý da bar. «Etnograftar málimeti boıynsha búgingi soltústik batys Túrkmenıa (Oq – Balqan), Batys  Túrkmenıa jáne oǵan tarıhı jaǵynan da, geografıalyq jaǵynan da sabaqtas Mańǵystaý túbeginiń «túrkmendiki» delinetin áýlıeli nysandardyń kópshiligi osy «ata rýynan shyqqan» delinedi. Shır–Kabır (Medet ata), Sharloýk (Bedelı ata) beıitteri Balqan oblysynyń ońtústik–batys bóliginde, al Balqanda – Dana–ata, Údek, Kúkirt, Qoshoba qorymdary, Qaraálem ata sıaqty áýlıeler bar. Omar atanyń bir molasy Balqanda, ol – Shaǵadam–Balqan aımaǵyndaǵy Djebel–Kárız jolyna taıaý mańdaǵy, Balqan taýynyń sol jaq qaptalyndaǵy kóne áýlıe. Darǵan atada turatyn «ata rýynyń» adamdary bul qorymdy jaqsy biledi jáne Omar–ata osy «ata rýynan» shyqqan kisi dep eseptelinedi. Ańyz boıynsha Omar–Gózli atanyń balasy. Omar atanyń ekinshi molasy–teńiz jaǵasynda, Bekdash mańynda.

       Qaıtalap aıtsaq, atalǵan áýlıelerdiń barlyǵy da «ata» rýynan shyqqandar jáne qalaı da bir retpen «Gózli atanyń týysy ne balasy, nemeresi bolyp shyǵyp jatady». Mysaly, Kemel–ata rýynan shyqqan Kemalaı degen kisi kórinedi, al Kúkirt–ata (Kýrtysh–ata) – ańyz boıynsha Gózli atanyń nemeseresi. Balqan taýynyń teristik betkeıindegi, Omar atadan shyǵystaǵy bir qorymdy Qaraálem–ata dep ataıdy. Onyń ekinshi ataýy–Qaraımyq–ata, ańyz boıynsha ol da ata rýynan shyqqan jáne Gózli atanyń balasy (ne nemeresi) kórinedi.

       Aıladyr elindegi áýlıelerdiń basym kópshiliginiń «ata rýynan» shyqqan kisiler bolyp eseptelýi belgili bir zańdylyqty kórsetedi. Olardy shejire bir rýǵa menshiktegen, soǵan qaraǵanda osy áýlıelerdiń kúltiniń qalyptasýyna da bir dinı–shyǵarmashylyq ortanyń negiz bolǵany aıqyn. Sondyqtan «ata» rýynyń tegine úńilý kóp máseleni sheshe alady deýge bolady. Biz tipti osy etnonımniń de, rýdyń da qazaqtyń adaıymen baılanysty bolý yqtımaldyǵyn atap kórsete alamyz.

       Halyq bolyp qalyptasýyna negizgi etnıkalyq komponent bolǵan oǵyzdardan óz tegin bastaıtyn teke, jáýmit, ersary, salor sıaqty qarapaıym túrikmen rýlarynyń qatarynda «ata rýynyń» shyǵý tegi bólektenedi. Ata rýy–túrikmen rýlyq–áleýmettik qoǵamyndaǵy erekshe qurmetke ıe bolǵan bes–alty «áýlıe» nemese «áýlet» (ovlád) rýlar qataryna jatady.

      «Áýlet» nemese «áýlıe» (ovlád) tobynyń rýlarynyń tizimi mynadaı:

  1. shıh (shıhy, shıhlar).
  2. qoja (hodja).
  3. maqtym
  4. seıit (seıd).
  5. ata rýy;

Óz tegin paıǵambar qasyndaǵy saqabalardan shyǵarýshylar

Ózderiniń tegin naqty (paıǵambarlarǵa, saqabalarǵa qatysy joq) tulǵadan bastaıtyndar

shıh, qoja, maqtym jáne seıit rýlary

tek qana ata rýy

      Shıh, qoja, maqtym, seıit rýlary óz tekterin Muhambet paıǵambardyń qasyndaǵy saqabalardan shyǵarady, ıaǵnı olardyń arǵy tegi týraly shejire jasaý úrdisinde ortaqtyq bar, bul olardy bir tekti orta dep qarastyrýǵa múmkindik beredi, ıaǵnı olardyń teginde etnıkalyq parsy–túrkilerden shyqqan sýfıster ne basqa da ıslam ýaǵyzshylary (mısıonerleri) jatyr deýge tolyq negiz bar.

       Ekinshi topqa «ata rýynyń» jalǵyz ózin kirgizýge bolady. Olar óz tegin Esen atadan (Essen ata), «Gózli» dep laqapqa ıe bolǵan danyshpan kisiden bastaıdy. Anyq nárse – Esen ata arab ta, parsy da emes, áıtpese ata rýynyń shejiresi de qalǵan tórt «ovládtan» ózgeshe bolmas edi. Bul «ata rýynyń» etnogenezinde oǵyz etnıkalyq sýbstratynan basqa «belgisiz etnıkalyq materıaldyń» jatqandyǵyn kórsetedi.

       Ata rýynyń qalyptasý ýaqytyn zertteýshiler 14-15-ǵasyrlardan bastaıdy. Bul – Oq–Balqan men Mańǵystaýdyń tolyq ıslam dinine ótip bolý dáýiri. Osy turǵyda atalmysh aımaqty zerttegen S.P.Polákov Mańǵystaý men Túrikmenstan jerindegi eń birinshi bolyp aty atalyp qalatyn «ıazyr»  taıpasy osy «ata rýynyń» arǵy tegi dep esepteıdi jáne buǵan birneshe paıym–dálelderin keltiredi. Ertedegi ıazylar mekendegen jerlerdegi molalardyń kópshiligindegi «gonom bashylar», ıaǵnı basyna zıarat etýshiler túneıtin («qonatyn») áýlıeler «ata rýynan» shyqqandar. Oq–Balqandaǵy Gózli ata, Kemel ata, Dana atalar sıaqty Ahal óńirindegi Paraý–ata, Artman atalar da osy rýdiki, al sol jerler áýelde ıazylar mekendegen aımaqtar».

Parsy avtory Bekran ıazylardy úsh topqa bóledi: ıazylardyń ózi, mańǵyshlaqtyq ıazylar, farlyq ıazylar. Onyń bir taıpany «sobstvenno ıazyry» dep jáne basqa eki aımaqtyq (mańǵystaýlyq, farlyq) topqa jáne eki bólip kórsetýine qaraǵanda «mańǵystaýlyq ıazyrlar» taza oǵyzdyq taıpa emes sıaqty, sirá, olar – kelimsek oǵyzdarǵa sińgen ejelgi mańǵystaýlyq (qandaı?) etnıkalyq top bolýy ábden múmkin, áıtpese Bekran úsh toptyń bireýin «sobstvenno ıazyry» dep kórsetip, qalǵan ekeýin turǵan jeriniń atymen ataı salýyna basqa qandaı sebep bolýy múmkin?

        Eger «ata rýy» - ejelgi ıazyrlardyń keıingi urpaǵy bolsa, onda Mańǵystaýdy mekendegen «ata rýynyń» arǵy teginde «mańǵystaýlyq ıazyrlardyń» jatqanyn atap ótýge de bolady. Qarapaıym logıka boıynsha: «eger ata rýy ólkeniń kóne taıpasy – ıazyrdan shyqqan bolsa, onda ata rýynan shyqqan áýlıeler túsiniginiń ıslamǵa deıingi uǵymdyq bazasy da sol ıazyrlardyń jáne ıazyrlarǵa deıingi «belgisiz mańǵystaýlyqtar men oq-balqandyqtardyń enshisinde». Bul Mańǵystaý áýlıeleri týraly túsinikter kompleksi 10-shy ǵasyrdaǵy ıazyrlarda, tipti 10-shy ǵasyrlarǵa deıingi júzjyldyqtar men myńjyldyqtarda osy aımaqty mekendegen taıpalardan kele jatqan beıne bir «qoldan qolǵa beretin estafeta» sıaqty rýhanı- túsinikter degen sóz.

       Ata rýynyń etnogenezin túsinýde Kopetdaǵdaǵy «ata rýynan shyqqan áýlıe» - Agar Ýbak (Aǵar-Ybaq) esiminiń etımologıasyn ashý mańyzdy. Bul áýlıeniń esiminen ertedegi «agar» etnonımi kórinse, ekinshi bóliminen «ýbak» degen ata rýynyń bir taqtasynyń esimi kórinedi. Bul – «ata rýynyń» shyǵý tegine agar taıpasynyń qatysýy múmkindigin kórsetedi.

       Agar etnonıminiń tarıhı qujattardan estile bastaýy Oq-Balqanda 11-shi ǵasyrdyń aıaǵy men 12-ǵasyrdyń basy (1072-1102 j.j.), ıaǵnı olar 11-ǵasyrda, múmkin, 9-10-shy ǵasyrlarda da ıazyrlarmen qatar Mańǵystaýdy mekendegen. «Iazyr» ataýy sıaqty «agar» esimi de 14-shi ǵasyrdan bastap tarıhı qujattarda kezdespeıdi.

      «Agar» etnonımi ortaǵasyrlyq orys jylnamalarynda da (mysaly «Povestı vremennyh let» jylnamasynda) kezdesedi, mundaǵy «agaráne» - túrki tildes kóshpelilerdiń jalpy ataýy. Al jalpylama ataý degenimiz – tek bir etnıkalyq rý-taıpanyń ǵana emes, bir-birine keıbir uqsastyǵy bar rý-taıpalardy ortaq ataýmen ataý úrdisi, mysaly, kezinde basqa otyryqshy halyqtar kez kelgen evroazıalyq kóshpelini ár zamanda skıf, sarmat, ǵun, alan, tatar dep ataı bergen. Ádette bir etnonım mundaı ortaq jalpylama ataýǵa aınalýy úshin ol ataý kóne jurttyń ataýy bolýy kerek, ıaǵnı 12-shi ǵasyrdyń orysy úshin barlyq poloves, pecheneg, ýz, tork taıpalary «agaráne» dep atalǵan bolsa, onda naqty agar taıpasy qypshaqtan da, pechenegten de buryn oryspen kórshi bolyp, keıin joıylyp ketken jurt bolýy shart. Rasynda da solaı, óıtkeni agar dep otyrǵanymyz - 4-9-ǵǵ. batys dalany mekendegen túrki (ýgor-bolgar) taıpalarynyń jalpy ataýlarynyń (agar-ýgor) biri.

       Mine, biz Esen atamyzdyń tegin izder bolsaq osy agar-ýgor nemese protobolgar zamanynan izdeımiz. «Ata rýynyń» bir tarmaǵynyń «ýbaq» atalýy da olardyń etnogenezindegi ýgor (agar) sýbstratynyń bolý yqtımaldyǵyn kórsetedi.

       Esen ata men Asan qaıǵy bir beıne me? Osylaısha ári jaýap, ári saýaldy «tastaı salý» tek «Asan» sózi men «Esen» sóziniń uqsastyǵymen shektelip qalmaıdy. Árıne, túrki tilderiniń zańdylyǵynda  «a-e» jáne «e-a» aýysymy turaqty qubylys. Budan basqa eki esimdi bir beıne dep sózsiz jarıalap jiberýge negiz bolar tikeleı ańyzdar joq. Degenmen bir «Mańǵystaýdaǵy Esen ata men qazaqtaǵy Asan qaıǵy beınesi bir obrazdyq bastaýdan shyqqan» dep aıta alamyz.

       ...Túrikmen ańyzy boıynsha Esen atanyń laqap esimi «Gózli ata», ıaǵnı «Kóregen ata» degen esim. Bir qyzyǵy Esen ata beıiti Mańǵystaýdyń oıynda bolsa, onyń laqabymen «Gózli ata» dep atalatyn beıiti Oq-Balqanda, ıaǵnı búgingi solt-batys Túrikpenstanda. ...Gózli ata qazaqtyń qyzyna úılengen, odan úsh bala súıgen, olar – Omar ata, Nur ata, Ýbaq ata. Bul úsheýi úsh rý tarmaǵyna túp ata bolǵan. Búginde Omar ata taqtasy Túrikmenistannyń Tashaýyz, Sharjaý oblystarynda mekendeıdi, al nur-atalyqtar Ózbekstandaǵy Nurata taýynda mekendeıdi, ýbaq-atalyqtar 20-ǵ basynda Iranǵa kóship ketken (S. Qondybaı «Mańǵystaý men Ústirttiń kıeli oryndary» Almaty-20007 19-23 better).

       Marqum Serikbol baýyrymyzdyń zertteý eńbegindegi túrikpenniń Ata rýy Qazaqtyń Adaı rýymen bir tekten shyqqan degen qorytyndysy Qaz Adaılardyń rýlyq shejiresimen júz paıyz sáıkes bolyp tur.

Ejelgi jazbalar araptardy da «agarándar», ıaǵnı Aǵa arystar dep ataǵan. Bul jerde taǵy bir arnaıy atap ótetin jaǵdaı Qaz Adaı shejiresiniń túrikpenderdi «Aıladyr», ıaǵnı Aıly aýylynan shyqqan el dep ataýy. Qaz Adaı shejiresi  arap pen evreılerdiń de shyqqan tegin Aıly aýyly dep atap, olardyń tegin Atalyq emes, Analyq tekke jatqyzǵan.Shejire tili araptardy «Ar apa»,  evropalyqtardyń tegin «eva, deva, devýshka, evreı» dep ataıdy. Shejire tili kez-kelgen eldiń tegin sol el ataýynyń túbir sózimen aına qatesiz anyqtaı alady.

Túrikpenniń tegi qazaq ekenin osy eldiń tuńǵysh prezıdenti Saparmurat Túrkmenbashynyń «Rýhnama» atty eńbegindegi myna joldardan da kóremiz. «Sen bilesiń be, eń birinshi arbany túrikpenniń jasaǵanyn? ...Túrkpender eń birinshi bolyp temir qorytty. Túrikpenniń eń alǵashqy dastany «Ergenekon». Bul dastanda adamdardyń temir taýdy eritip, taýdan shyqqany sýretteledi. ...Oǵyz han ata tegin Nuh paıǵambardan bastaıdy, oǵyzdyń ákesi Qara han. Biz óz tegimizdi Oǵyz hannan bastaımyz. ...Oǵyz hannyń totemi qurt (qasqyr). ...Biz, túrikpender,  Nurdan jaraldyq, bizdiń atymyz osyǵan sáıkes «Túrik ıman» degen sózden shyqqan. ...Oǵyz hannyń alty uly – Kún han (Kún), Aı han (Aı), Juldyz han (Juldyz), Kók han (Aspan), Taý han (Taý), Teńiz han (Teńiz) bolǵan. Oǵyz han ólerinde óz ornyna úlken uly Kún handy qoıyp ketedi. ...Túrkpen halqy uly el Iran, Ózbek, Qazaq baýyrlarymen  jáne Aýǵan halqymen tatý-tátti turady. ...Biz Oǵyz degende, túrikpendi bilemiz. ...Túrikmenistan jáne Týrsıa – eki memleket bir ult. Shynynda da, bizdiń dinimiz de, salt-dástúrimiz de, qanymyzda bir. Osman tili, onyń aldyndaǵy oǵyzdar men seljúkter tili – bular túrikpen tili. Túrik tili - ózgeriske ushyraǵan túrikpen tili. ...624 jyl ǵumyr keship, osy mezgil ishinde 36 bıleýshini aýystyrǵan Túrkıadaǵy Ospan ımperıasyn 1299 jyly Ospan qazy qurǵan bolatyn.  ...Ógiz demekshi, ejelde Qus jolyn Ógiz sadaǵy, nemese Ógiz qaǵan sadaǵy dep ataǵan. Qazirgi Amýdarıa - Ógiz ózeni, Buzaý - Ógiz juldyzy  dep atalǵan. Ógiz eli osy juldyz týǵanda jaz jaılaýǵa, batqanda qys qystaýǵa oralǵan»  (33,34,142,167, 198, 209, 210 better, Ashhabad. 2005).

         Nesi bar. Keltirgen derekteriniń bári durys. Biraq, árkimniń túsinigi ár basqa.  Ógiz qaǵan atamyzdyń taq murageri Kún han. Bútkil álemniń Hýn, Hýnný dep júrgenderi osy atamyzdyń eli. Al, Kúnderdiń de, Túrikterdiń de qarashańyraǵynyń ıesi búgingi qazaqtar. Al, onyń «Túrik ıman» degenine kelsek, búkil túrik álemi moıyndaǵan Imannyń maǵynasy Senim bolǵanda, Man degen ataý Senimnen emes, kerisinshe Iman degen sózdiń ózi Man  atamyzdyń   atynan shyǵatyny da daýǵa jatpasa kerek. Onyń ústine  Ógiz atamyzdyń laýazymynyń Qaǵan, Ózbek pen Qazaqty baýyrym dep ataǵanyn qosyńyz. Al, Osman qazynyń teginiń qazaq ekendigi onyń «qazy» dep atalǵanynan da anyq kórýge bolady. Olar da kezinde taza túrki (qazaq) tilinde sóılegen. Keıinnen  arab, parsy tilderiniń yqpalyna ushyraǵan. Osman memleketin qurǵandar Adaıdyń Qosaıy. Qosaı men Osmannyń bir túbirden, ıaǵnı bir atadan bolatyny osy. Eske ustaıyq! Sóz túbiri (óz túbi, óz atasy) eshqashan jańylysqan emes.

        «Túrikpen halqynyń quramyndaǵy qazaqtyń beldi rýlary úısin, kereı, arǵyn, qypshaq jáne alshyn» (M.Tynyshbaev «Qazaq halqynyń tarıhyna qatysty materıaldar» Tashkent-1925. 27 bet).

        «Qýraıdan týǵan Alaman,

        Alaman dep shaqyryp

        Uran bolyp taraǵan.

        Artyq týǵan er eken

        Haq nurynan jaralǵan.

        Alamannan týǵan Alash-y,

        Alash, Alash bolǵanda 

       Aryǵa saldy qulashty.

       Seıilhan men Jaıylhan

       Onan týǵan ras – ty.

       Alty túrli halyq bolyp

       Árbir jurtqa úlesti.

       Seıilhan ulyn surasań,

       Segiz arys túrikpen,

       Bettegen jaýy úrikken,

       Dushpanyn kórse irikken.

       Kók moıyn at, kók qylysh

       Azyraq min tappasań kórikten» (Ábýbákir Kerderi «Joldas bolsań jaqsyǵa mártebege jetesiń» Aqtóbe-2011. 161 bet).

      «Ánes qazaqtyń balasy,

       Shýnnan alash bolǵan eken (Berdaq, qaraqalpaq shaıyry).

       Túrikpenistan ejelgi shejirelerdiń bárinde de Alashqa jatatyn alty eldiń qatarynda atalady. Ol jaıly Mustafa Shoqaı bylaı dep jazypty: «Búgin Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Qaraqalpaqstan, Túrikmenstan hám Tájikstan dep jat úkimet kúshin alty júmhúrıetke bólip turǵan Túrkistan – bólinbes, aırylmas bir ólke. Halqynyń qany bir, tili bir, dini bir». «...Túrik halqy – batyr halyq. Túrik halqy – arystan er halyq. Kimnen taıaq jegendeı bizdiń túriktiń balasy, aldyryp júrgen dushmanǵa aýyzynyń alasy». 

       Týra osyndaı ósıetti bizge Qojabergen jyraýda qaldyrǵan:

        «Alashqa jatqan alty eldiń,           

        Túpki atasy Turannan,

        Jańylmańdar qazaǵym,

        Alash baba urannan».  

        Qazirgi ýaqytta álemniń 49 memleketi ózderin túrki memleketteri sanatyna qosady. Biraq olardyń birde-bireýi búkil túriktiń bastaryn qosý saıasatymen aınalysqan emes. Osynyń ózi-aq bizdi, sonaý baǵzy zamandardan beri kele jatqan Uly Qazaq qaǵan, Alash qaǵan,  Ata uly (Ad uly, Edil, Attıla), Tonykók Bilge qaǵan,  Qarahan qaǵan, Oǵyz (Ógiz) qaǵan,  Shyńǵys qaǵan sıaqty álemdi bılegen uly túrik asyldarynyń, túp qazyǵy, ata jurty ekenimizdi kórsetse kerek.

        Turannyń tegi Mańǵystaýda. Onyń toponomıkalyq aıǵaqtamasy Mańǵystaýda Turan, Qara Turan, Qyzyl Turan jáne Belturan (naǵyz Turan) degen ataýlarda saqtalǵan. Atam qazaqtyń sózdik qoryndaǵy "Ol pálensheniń bel balasy ǵoı" deıtinimizdiń syry osy.

    Osy jerde basyn ashyp ketetin bir másele bar. Ol «Qazaq alashtan taraǵan ba?», álde «Alash qazaqtan taraǵan ba?» degen. Biz buǵan Alash (alty alashtyń bári) Qazaqtyń bel balasy dep batyl aıta alamyz. Barlyq shejire de qazaqtardy «Alash urandy» dep kórsetken. Qazaq uranǵa shyǵypty degen derek esh jerde joq. Ejelgi qazaqtar (qazaq rýlary, taıpalary) urpaǵyma úlgi bolsyn dep, óz ishinen shyǵyp elin jaqsylyqqa jetelegen, eńáıgili ulandaryn uranǵa shyǵaryp otyrǵan. Keıbir rýlardyń birneshe urandary bolǵan. Demek, Alash uranǵa shyqqanda ony uranǵa shyǵarǵan qazaq degen eli bolǵan. Aqyl-esi túzý qazaq balasy bul tujyrymǵa toqtaýǵa tıis dep esepteımiz.

      «Úsheý eken Ánestiń,

      Nekelep alǵan qatyny.

      Óz belinen balasy,

      Jetipti júz de altyǵa.

      ...Qarttardyń aıtqan sózi bar.

      Báıbisheden Ánestiń,

      Estek penen Noǵaı dep.

      Estekten týǵan Jabaldy,

      Jabaldan týǵan Seıildi,

      Seıilden týǵan Maǵazdy,

      Qaza etpegen sol Maǵaz,

      Oraza men namazdy.

      Sol Maǵazdyń balasy,

      Aqsholpan men Quraı-dy.

      Quraıdan týǵan Alaman,

      Alamannan Seıilhan,

      El halqyna syıly han.

      Seıilhannyń ulyna,

      Túrikmen dep at taǵylǵan.

      Bul túrikmenniń úıine,

      Meıman kelse baǵylǵan,

      Aq nıet adal bir sózdi.

      Tilekteri qabyldan,

      Segiz arys túrikmennen,

      Jaqsy adamdar tabylǵan» (Ybyraı Aqun Qulbaıuly «Altyndy Orda qonǵan jer» Aqtóbe-1994. 10-11 better).

      «Seıilhan balasy eken Alamannyń

      Júretin jalǵyz ózin kópke balap.

      Túrikpen segiz júıe Seıilhannan

      Jaýynger alǵan ataq jurtty qanap» (Sh. Jubanulynyń shejiresi. Hamıt Madanov «Kishi júz shejiresi». Almaty, 1994. 12 bet).    

      «Túbimiz bir túrki tildes halyq bolsaq ta, keıde ótken tarıhymyz birin-biri tolyqtyryp, aralasyp jatsa da jer máselesine kelgende qazaqtar da, túrkimender de talas-tartysty qyzdyryp, kúshpen sheshetin. Bir zamanda túrikmen Sapar Bozda jyraý Táýekel hanǵa kelip,

           Qazyǵurttan taraǵan barsha halyq

           Bizderdi Túrkesh, Ernesh, Oǵyz deıdi.   

           Kindigin Qońyrattyń bólip jaryp,

           Kóterdiń «Jeti Jarǵyny» Berke Naýan!

           Ordańnan Qut-Bereke arylmasyn.

           Alashyń jınala bersin túbin tanyp!

           Tanysań Qońyratpyn Oǵyz tildi

           Panasyzǵa parasatpen qorǵan bolǵan.

           Sanasyzǵa Nur quıǵan Siz bir jaryq!

          Oń aıaqty qońsymyn kerýen bastar,

           Bahır Zarafqa qol ushyn ber oń qanatyńa alyp! - dep jyrlap, qyzylbas-ırandyqtarǵa qarsy soǵysta kómek suraǵan-dy. Ýaqytynda berilgen kómektiń arqasynda birlesken qol jeńiske jetken bolatyn» (Á.Q. Muqtar t.ǵ.d., profesor. «XVIIİ ǵasyrdyń İ jartysyndaǵy qazaq-túrkimen qarym-qatynasy». http://e-history.kz/kz/contents/view/1376).

          Túrikpender Manqystaýdan ketken jeti jurttyń biri retinde Túmen Baltabasulynyń «Mańǵystaý» atty jyrynda atalady:

...«Bul jerden kimder ketip, kim qalmaǵan?       

 Qara jer qaza jetse kimdi almaǵan?       

 Qyzylbas, Qytaı, Qypshaq, Qyrym, Qyrǵyz,

  Aıladyr altaý bolsa, qalmaq jeteý – (Mańǵystaý halqy túrikpenderdi Aıladyr dep  ataǵan).

 Erlerden ertedegi qalynǵan jer» (Ázirbaıjan Qonarbaev «Túmen Baltabasuly» Almaty-2009. 22 bet).  Ózderińiz kórip otyrǵandaı attary atalǵan elderdiń eshqaısysy Mańǵystaýǵa jaýlaýshy bolyp kelgen el emes, otaý bolyp ketken el  retinde jyrlanady. Áıtpese, olar Er (batyr) dep dáriptelmegen bolar edi. Mysaly, Altyn Orda men Osman ımperıasyn kúıretken Temirdi, myna kórshi ózbekter Ámir, Kóregen, Saqypqyran dep úlken qurmetpen atasa, bizdiń atalarymyz ony aýyl, úıdiń tentek balasy ispetti, jaı ǵana Aqsaq Temir dep ataǵan. Qazaqta deni durys, qurmet kórsetetin adamynyń dene kemshiligin esimine qosyp atamaıdy. Áıtpese, ejelgi qazaqta dene kemshilikteri (soqyr, sholaq, búkir t.t.) bar bıleýshiler (handar men qaǵandar) az bolmaǵan.

    Ólkemizge belgili tarıhshy S.Qondybaıdyń «Qaraman Ata» atty eńbeginde  «Qaraman Ata 362 áýlıeniń biri sanalatyn eski qorym, búginde memleket qaraýyndaǵy murajaı, jerasty meshiti bar, qasıetti oryn, óz ulty Túrikpen bolsa kerek» degen joldar bar. Osy joldardy basshylyqqa alǵan keıbir tarıhshylar Qaraman atany túrkpenderge telip júr. Bul qate tujyrym. Bunyń shejire deregin «Qobylandy batyr» jyrynan tabamyz. Onda Qıat rýynan shyqqan «Seıildiń uly Qaraman batyrdyń» beınesi somdalǵan. Al, Qıan (Qıat)  Shyńǵys han shyqqan rýdyń aty emes pe?    

        Túrikpen halqynyń shyǵý tegi de týra Qaraqalpaq halqy sıaqty. Aıyrmasy, Qaraqalpaqtar qazaqtardan jaqynda ǵana (1936 jyly) bólinse, túrikpenderdiń bólinýi ejelgi zamandarda bolǵan. Qazaqtar men Túrikpenderdiń  quramynda da bir rýdyń ekige bólingen derekteri kóp. Aıyrmasy Túrikpenniń quramynda Qıat rýy joq, onyń esesine Qaraman rýy bar. Túrikpender óz tegin Oǵyzdardan taratady.

        Oǵyzdardyń tegi Adaı atanyń toǵyz degen sandyq ataýyn ıemdengen toǵyzynshy býyn urpaǵy, ıaǵnı jetinshi nemeresi Tobyshtardan taraıdy.

       «Túrikmen degen el eski túrik násilinen. Bulardyń arǵy atasy týraly aıtylǵan ár túrli sóz kóp, olaı da bolsa kóbiniń qısyny baıaǵy Oǵýzhannyń násilinen bolsa kerek. Túrikmenniń basty rýlary jeteý:

      1. Shaýdýr hám ámirleri. Bular 16-júz jyldyń ishinde qalǵan túrikmenniń adaly degen taptan. Bular osy kúnde Hıýaǵa qaraıdy. Bulardyń rýlary – abdal, ókder, bozashy, esenlý, qarashaýdyr, burynshyq, shaıyh.

      2. Basty rý – ıamýt. Bular Gýrgene ózeninde orys, parsy, Hıýa úsheýine úsh bólinip qaraıdy. Munyń rýlary – atabaıtana, japarbaı, sharıfchony, ógirjaly gereı.

      3. Úlken taby – goqlan. Bular Terek ózeninde, parsyǵa qaraıdy.

      4. Úlken taby – Teke. Bul Zakaspıı oblysynda ahal, teke, Merv jeriniń aty. Ahal tekeniń rýlary – kókshe, salyq, ıasman, merish, qońyr hám usaqtary bar. Márý tekeniń rýlary – toqtamysh, ótemish. Toqtamyshtan – bek, ýákil. Kóksheniń rýlary – qan, qońyr, akvekıl, qaravekıl. Ótemish rýlary – Sıchamaz, bahshy.

      5. Úlken taby – saryq. Marhaba ortasynda turady. Qazirgi onyń rýlary – qańlybash, harasany, galıshah, sohty, baırash.

      6. Úlken taby – salor. Bul Oǵýzhannyń nemeresi. Munyń rýlary – ıaalaýash, qaraman, anabılegi.

      7. Úlken taby – Ersary. Amýdarıada, Charjaý mańynda, onyń rýy – bordalyq, kerki.

        Zakaspıı eski oblystyń 1890 jylǵy obzorynda «túrikmen – Oǵ<

Pikir qaldyrý

Qatysty Maqalalar