مارعۇلان سەيسەمبايەۆ – ەلىمىزدىڭ بەلگىلى كاسىپكەرى، ينۆەستور.1990 جىلدارى «سەيمار» كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالادى، اليانس بانك پەن «كارتەل» (ك-موبايل) كومپانياسىن باسقاردى.

بۇگىندە IT-جوبالار مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن بەلسەندى قارجىلاندىرىپ جۇرگەن بيزنەسمەن. قوعامدى الاڭداتاتىن ماسەلەلەردە اشىق پىكىر ءبىلدىرىپ جۇرگەن ىسىنە، سوزىنە ادال ۇلتجاندى ازامات. 

جۋرناليستەرگە كوپتەن بەرى سۇحبات بەرمەي جۇرگەن مارعۇلان سەيسەمبايەۆ Tengrinews.kz تىلشىسىمەن سۇحباتتاسىپ، ومىرلىك ۇستانىمى، بيزنەس جولىنداعى قيىندىقتارى، قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەر جايلى ايتىپ بەردى. Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى سۇحباتتى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.

–جەلىدە فورۋمدا ايتقاندارىڭىز قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. ايتۋىڭىزشا، ادام ەكىگە بولىنەدى: ازامات نەمەسە ازامات ەمەس. ال ناعىز ازامات ءوز مەملەكەتى ءۇشىن نە ىستەۋى كەرەك؟

–پاتريوت دەگەنىمىز كىم؟ ول – ءوز جەرىن جاقسى كورەتىن ءارى جەر ماسەلەسىن ءوز مۇددەسىنەن جوعارى قوياتىن ادام. ال ءبىز مۇلدەم اداستىق، ءوز مۇددەمىز مەملەكەت مۇددەسىنەن جوعارى تۇرادى. ەگەر ءبىر ادام قوقىس تاستاسا، ءبىز «قوقىستى تاستاعان مەن ەمەس قوي، تاستاعان ادام السىن» دەيمىز.

ءبىراق قوقىس سەنىڭ جەرىڭدە جاتىر ەمەس پە؟! الگى جەردى وزىمدىكى دەپ سەزىنبەسەڭ، ويلاماساڭ، ول ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن ادام دا سەن ەمەسسىڭ. ياعني، ءوز مۇددەڭدى جوعارى قويىپ وتىرسىڭ.

ەلىمىزدە ادامداردى مەملەكەتتىك شەنەۋنىك، بيزنەسمەن جانە قاراپايىم جۇمىسشى دەپ ماماندىققا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولمايدى. ادامدى «ازامات نەمەسە ازامات ەمەس» دەپ ءبولۋ كەرەك. شەنەۋنىكتەر اراسىندا دا ەلىمىزدىڭ ناعىز ازاماتتارى بار. «دايىن اسقا تىك قاسىق» دەيتىندەر دە بار. بيزنەسمەندەر ىشىندە دە ءدال سولاي. ولاردىڭ ءبارى ازامات ەمەس.

مەن ادامدى ۇلتتىق پاتريوتتار، ۇلتتىق پاتتار، وپپوزيسيونەرلەر دەپ ءبولىپ قاراستىرۋ جايىندا ايتىپ تۇرعانىم جوق. وپپوزيسيونەرلەر اراسىندا مەملەكەتتى ويلايتىندار بار، سونىمەن قاتار بيلىكتىڭ قولشوقپارلارى بار.

–ءسىز ءوزىڭىزدىڭ بيزنەسمەن ەكەنىڭىزدى ءارى ساياساتقا ارالاسپايتىنىڭىزدى ۇنەمى ايتىپ وتىراسىز...

–قوعامنىڭ وتكىر ماسەلەلەرى جايىندا ايتا باستاعانىمدا، كوپشىلىك مەنى بىردە اندا، بىردە مۇندا تىقپالايدى. نەگىزى ونداي جوسپارىم جوق. بەلسەندى ازاماتتىق پوزيسيانى ساياساتپەن قاباتتاستىرىپ قويۋعا بولمايدى. اركىم ءوز ىسىمەن اينالىسۋى كەرەك – ءمۇعالىم دە، بيزنەسمەن دە، تراكتورشى، جۋرناليست تە. ال مەن ءوز مەملەكەتىمدە ادام سەكىلدى ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن بيزنەسمەنمىن. كوڭىلىم توق، جاعدايىما ەش شاعىمدانبايمىن. الايدا بۇدان جاقسىراق مەملەكەتتە ءومىر سۇرۋىمە بولار ەدى. ءبىراق و ل- وزگە ەل. ال قازاقستان – مەنىڭ تۋعان مەكەنىم. ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي.

قازاقستانعا كوپ ينۆەستيسيا سالامىن. ءبىراق بۇل ارەكەتىمە كوبى تاڭقالادى. «اكتيۆتەرىڭىزدىڭ ءبارىن تارتىپ الدى، ءسىزدىڭ ىزىڭىزگە ءتۇستى، ال ءسىز ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاندى ويلايسىز. نەگە؟» دەپ سۇرايتىندارى تاعى بار.

مەن سوزىنە جاۋاپ بەرەتىن بيزنەسمەن رەتىندە ءوز ەلىمە ينۆەستيسيا دا قۇيا الامىن، ءوز ەلىمدى سىناي دا الامىن. ايتقان سوزدەرىم ءۇشىن باعالى زاتىمنان ايرىلۋىم مۇمكىن. مۇنى جاقسى تۇسىنەمىن. نە جاساسام دا، سانالى تۇردە جاسايمىن، سەبەبى ەلىمنىڭ مۇددەسىن ءوزىمنىڭ مۇددەمنەن جوعارى قويامىن. سەبەبى، بۇل ەلدە مەنىڭ ۇرپاعىم تۇراتىن بولادى. اقشا جيناپ، كەتىپ قالۋىم مۇمكىن، ءتىپتى باسقا ەلدە دە اقشا تابا الامىن. ءبىراق مەنىڭ ماقساتىم بار، ەلىمنىڭ كۇننەن كۇنگە كوركەيگەنىن قالايمىن.

–ءوزىڭىزدى پاتريوتپىن دەپ ويلايسىز با؟

– مەن ءوزىمدى جاقسى ازاماتپىن دەپ سانايمىن. وزىمە جۇكتەلگەن بار مىندەتتى ورىنداپ ءجۇرمىن، سالىق تولەيمىن، ەشكىمنەن پارا المايمىن، جەمقورلىققا ارالاسپايمىن، ءومىردى جاقسارتۋعا تىرىسىپ ءجۇرمىن.

–ءسىزدى ميللياردەر دەيدى، Forbes نۇسقاۋى بويىنشا قازاقستاننىڭ ەڭ ىقپالدى، باي ادامىسىز. 1990 جىلدارى بيزنەسىڭىزدى اشاردا قانداي قيىندىقتارعا تاپ بولدىڭىز، نەدەن باستادىڭىز؟

–بىرىنشىدەن، مەن ءقازىر ميللياردەر ەمەسپىن. ءبىر كەزدە بولعانمىن، ءقازىر جوق. Forbes جۋرنالى رەيتينگتى ەكىگە بولەدى: ەڭ باي ادامدار جانە ىقپالدى ادامدار.

ىقپالدى ادامدار تىزىمىنە كىرۋ ءۇشىن باي بولۋدىڭ قاجەتى شامالى. تەك بيزنەسمەن بولساڭ، جەتكىلىكتى.

مەن بايمىن، ءبىراق ميللياردەرلەر تىزىمىندە جوقپىن. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، مەن ءومىر بويى بيزنەسپەن اينالىسىپ كەلەمىن. 90-جىلدارى ءبىز بارىمەن اينالىستىق، بارلىق تاجىريبەدەن وتتىك. جيھاز ساتتىق، ءدان، ۇن ەكسپورتتادىق، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىستىق. ءوزىم اۋىل بالاسى بولعاندىقتان، اۋىل شارۋاشىلىعىنا جانىم جاقىن بولدى.

–ءبىر سوزىڭىزدە سول جىلدارى سىزگە تالاي مارتە ساتقىندىق جاسالعانى جايىندا ايتتىڭىز...

–«كوپ قاتەلەستىم، قوماقتى اقشامنان ايىرىلدىم» دەپ ءجيى ايتامىن. ونداي جاعدايلار راسىندا كوپ بولدى، ءبىراق مەن مۇنىمەن توقتاعان جوقپىن. ۇلكەن قاتەلىك جاسادىم، بولماشى قاتەلىكتەر دە بولدى. اقشام دا جوعالدى، بيزنەس تە جايىنا قالعان كەزدەر بولدى، ارينە سەرىكتەستەرىمنىڭ دە، مەملەكەتتىڭ دە بۇعان كىناسى بار. ءبىراق كىنانى بىرەۋدىڭ موينىنا ارتىپ قويۋ – ماعان ءتان ەمەس. بارىنە تەك ءوزىم كىنالىمىن. سەبەبى، سونداي جاعدايدى ءوزىم قالىپتاستىردىم، نيەتى بۇرىس ادامدارعا سەندىم. كەيىن قاتەلىكتەرىمنەن ساباق الدىم.

راسىندا، بۇل مەن ءۇشىن ەڭ قىمبات ۋنيۆەرسيتەت بولدى. بيزنەس سالاسىندا جۇرگەن ۋاقىتىمدا «سەنىم» دەگەن تۇسىنىكتىڭ تەرەڭىنە ءۇڭىلدىم.

شىن مانىسىندە، ادامدى تاني المايمىن. ءوزىم ءۇشىن مىناداي فورمۋلا ويلاپ تاپتىم: «تەكسەرىپ ال، تاعى دا تەكسەر، سوسىن تاعى دا تەكسەر، سودان كەيىن عانا سەن!». سەنى الداپ كەتۋىنە جول بەرمە.

جالپى قىزمەتكەرلەردى جۇمىسقا قابىلداۋ قيىننىڭ قيىنى.

–قازاقستانداعى ەڭ كەرەمەت تۇيىندەمەلەر «باكەدەن، ساكەدەن» دەگەن سوزدەرى بار تۇيىندەمەلەر. مۇنى بىلەتىن بولارسىز؟

–ەشقاشان بىرەۋدىڭ ۇسىنىسىمەن قىزمەتكەر الماپپىن. ءيا، كوپ ادام قوڭىراۋ شالدى، ءوتىندى: تۋىستار دا، دوستار دا، ءتۇرلى ساياساتكەرلەر، بيزنەستەگى ارىپتەستەرىم. الايدا مەن ءوز ۇستانىمىمنان باس تارتپايمىن. مەنىڭ كومپانياما جۇمىسقا تۇرعىسى كەلەتىن ادام بىرنەشە تەستتەن جانە اڭگىمەلەسۋدەن وتەدى.

–مارعۇلان سەيسەمبايەۆ قازىرگى ۋاقىتتا نەمەن اينالىسىپ ءجۇر؟

–بيزنەس جولىندا نەگىزگى ءۇش باعىتىم بار – ساۋدا، ينۆەستيسيا جانە  اۋىل شارۋاشىلىعىن قارجىلاندىراتىن Asadel partners قورى. قازاقستانىمىز الماعا باي، ورىك، شيە، شابدالى دا بار. شارۋاشىلىعىمىز الماتى وبلىسىندا ورنالاسقان. بالىق تاسيمىز. تاۋىق، سويا وندىرىسىنە اقشا بولەمىز، جارتىلاي فابريكالاردى دا قارجىلاندىرۋدى باستادىق.

ۇشىنشىدەن، ترانسپورت جانە لوگيستيكا، مەديسينامەن اينالىسىپ وتىرعان IT-كومپانيالاردى تۇراقتى قارجىلاندىرامىز.

بۇعان قوسا قوعامدىق قىزمەتپەن دە اينالىسامىن. ماسەلەن، ءقازىر جاسىم 52-دە. سول سەبەپتى ۋاقىتىمنىڭ 52 پايىزىن قوعامدىق ىستەرگە، ال 48 پايىزىن بيزنەسكە ارنايمىن. جاسىم 70-كە كەلگەندە، قوعامدىق ىستەرگە ۋاقىتىمنىڭ 70 پايىزىن ارنايمىن. بۇل – مەنىڭ ەرەجەم.

–جاستارعا ءسىز سەكىلدى تالىمگەرلەر قاجەت دەپ ويلايسىز با؟

–بىرىنشىدەن، مەن مۇنى تەگىن ىستەيمىن. ەكىنشىدەن، مەنىڭ جاسىمداعى كەز كەلگەن ادام مەن وتكەرگەن قيىندىقتى وتكەرىپ، مەن جيعان تاجىريبەنى جيناي المايدى. ۇشىنشىدەن، جاستار وزدەرى سۇرانىپ كەلىپ جاتادى، ياعني قاجەتتىلىك بار. مەن جىبەرگەن قاتەلىكتەردى ەسكەرە وتىرىپ،  ولار ۋاقىتىن دا، كۇشىن دە، ەنەرگياسىن دا ۇنەمدەيدى. ارينە، اقشاسىن دا. ەڭ باستىسى، اقىلىن وزدەرىنە باعىندىرا الادى.

–ءسىز سەكىلدى بيزنەسمەننىڭ جەكە كەڭسەسى بولماۋى قىزىق ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ءاردايىم قاراپايىم كيىنىپ جۇرەسىز، كوستيۋمدە ءجيى كورمەيمىز...

–مەن گالستۋك پەن كوستيۋمدى تەك كەرەك كەزدە عانا كيەمىن. رەسمي ستيل دەگەندى سۋقانىم سۇيمەيدى، دەگەنمەن كيىم – ادامنىڭ كوركى. ءبىراق مەنىڭ ماقساتىم ءۇشىن قاجەت ەمەس.

شىنى كەرەك، كەڭسەم بىلاي تۇرسىن، حاتشىم دا، كومەكشىم دە، قورعاۋشىم دا جوق. جالعىز جۇرگىزۋشىم بار.

–سوندا ءىسىڭىزدى كىم جۇرگىزەدى؟ كەزدەسۋلەر، كەلىسسوزدەر...

–گرافيكتى ءوزىم قۇرامىن، تەلەفوندارعا، حابارلامالارعا ءوزىم جاۋاپ بەرەمىن. الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازبالار دا ءوز قولىممەن جازىلعان. رەسمي كەزدەسۋلەردى كافەلەردە وتكىزەمىن. ال ەگەر كەزدەسۋ پايداسىز بولسا، تۇرامىن دا كەتىپ قالامىن. جەكە كەڭسەڭدە ولاي ىستەي المايسىڭ عوي؟!

–ستۋدەنت كەزىڭىزدە پرەزيدەنتكە ءوتىنىش ايتىپ، حات جازىپسىز...

–ول راس. الايدا ول ءدال ءقازىر تالقىلايتىن ماسەلە ەمەس، ابدەن مەزى ەتكەن تاقىرىپ. حات جازدىم. مەنى شەت ەلگە جىبەرۋگە ۋادە بەردى، ءبىراق سوزىندە تۇرمادى. سوسىن بيزنەسمەن بولدىم ءارى ءوز اقشاما ءىنىمدى وقىتۋعا شەت ەلگە جىبەردىم.

–شەتەلدە ءبىلىم الۋ جايلى نە دەيسىز؟ بىزدە بالالارىن شەت ەلگە وقۋعا جىبەرۋ كادىمگىدەي - برەند. سىزدىڭشە، بالا تابىستى بولۋى ءۇشىن شەتەلگە جىبەرۋ كەرەك پە؟

–بۇگىنگى قوعامدا ءار ادام تابىستى بولۋعا تالپىنادى. الايدا تابىس وڭاي جولمەن كەلمەيدى. ادامدار باي ءارى باقىتتى عۇمىر كەشۋ ءۇشىن جاقسى ءبىلىم الۋ جەتكىلىكتى دەپ ويلايدى. اينالامىزدا اسقان ءبىلىمدى بولسا دا، تابىسقا جەتە الماعاندار كوپ. سونداي-اق باي بولسا دا، باقىتسىزدارى قانشاما.

جاستارعا ۇنەمى ايتارىم: تابىسقا جەتەمىز دەپ جولدى دۇرىس تاڭدامايسىزدار. وڭاي ولجاعا كەنەلۋدى كوزدەيسىزدەر. تەز اقشا تاباتىن بيزنەس كوزىن ىزدەيسىزدەر. باقىتتى بولعىڭىز كەلسە، جانىڭىزعا راحات سىيلايتىن ىسپەن اينالىسىڭىز.

ديپلوم جاي عانا - قاعاز. ەگەر گەولوگتىڭ وقۋىن وقىپ تۇرىپ، جۋرناليستيكانى سۇيسەڭىز، گەولوگيا ديپلومى، ءتىپتى ونى گارۆاردتان الساڭىز دا، ماڭىزى جوق. ول ديپلوم سىزگە قوسىمشا سترەسس پەن نيەتىڭىز بۇرمايتىن جۇمىس سىيلايدى.

–قازاقستاندا جاستاردىڭ دامۋى ءۇشىن قانشالىقتى جاعداي جاسالعان؟

–شىنىندا ادام دامىعىسى كەلسە، مۇمكىندىكتى ءتىپتى انتاركتيدادان  تابا الادى. وتكەن عاسىرلاردا ادامدار قيىن جاعدايدا ءومىر ءسۇردى، ءبىراق دامۋ جولىن ىزدەدى. دامۋ ءۇشىن قورشاعان ورتاسى ەمەس، ويى، ساناسى ماڭىزدى. قانشاما ۇلى تۇلعا تۇرمەدە وتىرىپ-اق سۇيىكتى ىسىمەن اينالىستى.

قازاقستاندا جاستاردىڭ دامۋى ءۇشىن مول مۇمكىندىك جاسالعان. سونىمەن قاتار، ونداي مۇمكىندىكتەر وزگە دە ەلدەردە بار. ادام بالاسى جانىنا جايلى مەكەندى ىزدەيدى ەمەس پە؟ اسىرەسە -  جاستار. ءبىراق ولار مىناداي ويدا: «قازاقستاندا جاستار ءۇشىن جاعداي جاسالعان، الايدا اياقتان شالۋ، مۇلىكتى تارتىپ الۋ، ساتقىندىق سىندى ارەكەتتەر كوپ. نەگە؟ بۇلارعا توزگەنشە، مەنى قۇشاق جايا قارسى الاتىن، ەڭبەگىمدى باعالايتىن وزگە مەملەكەتكە كەتكەنىم دۇرىس». ارينە، اركىم ءوز جولىن ءوزى تاڭدايدى. ول ءۇشىن ولاردى سىناي المايمىن. قازاقستاندا دا جاعداي جاسالعان، الايدا وزگە ەلدەردەگىدەن الدەقايدا تومەن.

–20 جاسىڭىزدا وزىڭىزگە قانداي اقىل ايتار ەلىڭىز؟ 20 جىلدان كەيىن ءوزىڭىزدى قالاي ەلەستەتەسىز؟

ء-بىر عانا اقىل ايتار ەدىم – توقتاما، جالعاستىر. جوسپار مەن ءىستىڭ ارا جىگىن اشىپ قوياتىندار كوپ. مەن جوسپارلاعان ىسىمە سول ساتتە-اق كىرىسەمىن. بولاشاقتا ءالى تالاي قاتەلىككە بوي الدىرامىن، الايدا ءارقايسىسىنان ساباق الامىن، تاۋەكەلگە بارامىن. بۇل – مەنىڭ ۇرانىم. 20 جىلدان كەيىن ءدال وسىنداي بەلسەندى بولعىم كەلەدى. ەڭ باستىسى، ءوز وتانىمدا تۇرعىم كەلەدى.

–بيزنەسمەندەرگە قانداي اقىل-كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟ اقشاسى بار ادام قازاقستان ءۇشىن نە جاساي الادى؟

-اقشاسى بار بولسا، وزدەرىنە ەشتەڭەنى ايامايدى. ءوزى قالىپتاستىرىپ العان الەمنەن شىعىپ، اينالاسىن ءبىر شولىپ شىقسىن. ءومىر اقشامەن ولشەنبەيدى. بەلسەندى ازاماتتارمەن دوس بولىڭىز. قۇرمەتتى بيزنەسمەندەر، تەك قانا بيزنەسمەندەرمەن ارالاسۋدى قويىڭىزدار. مۇعالىمدەرمەن، دارىگەرلەرمەن، قاراپايىم جۇمىسشىلارمەن ءتىل تابىسىڭىزدار. سوندا عانا ەلىمىزدىڭ قانشالىقتى باي ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز.  

اڭگىمەلەسكەن: ايناش ءوندىرىس

اۋدارعان: گۇلىم جاقان