الەمدىك ب ا ق بەتتەرىندە جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردە سوڭعى ۋاقىتتا ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءورتىنىڭ تۇتانۋى مۇمكىن ەكەندىگى وتە كوپ ايتىلىپ ءجۇر. شەتەلدىك ساراپشىلار، ساياساتتانۋشىلار مەن عالىمدار ونىڭ قاي جەردەن باستاۋ الىپ، قانداي سەبەپتەرى بار ەكەندىگىن دە وزدەرىنشە تىزبەكتەۋدە. Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى شەتەلدىك باق-تا جارىق كورگەن ءتۇرلى ساراپشىلاردىڭ پىكىرىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
قازىرگى تاڭدا ماسكەۋ مەن ۆاشينگتون جانە ۆاشينگتون مەن پەكين اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ۇرەي تۋعىزۋدا. سوعىس ءورتى قاي ايماقتا تۇتانۋى مۇمكىن؟
بۇگىندە بۇقارا حالىق "ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى انە-مىنە باستالىپ كەتەدى" دەپ كۇتۋدە. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءار جەردە قانشاما قارۋلى قاقتىعىستار ورىن الىپ، كەي ەلدەردە جانتۇرشىگەرلىك وقيعالار بولسا دا، 1945 جىلدان بەرى بارلىق مەملەكەتتەر سوعىستان باسىن الىپ قاشىپ، اسكەري قاقتىعىسقا جول بەرمەي كەلەدى. دەگەنمەن اقش-تاعى قۇرلىق اسكەرلەرىنىڭ اسكەري كوللەدجىنىڭ پروفەسسورى روبەرت فارلي National Interest جۋرنالىندا جارىق كورگەن ماقالاسىندا الپاۋىت دەرجاۆالاردىڭ اراسىندا سوعىس ءورتى تۇتانۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن جازادى.
ونىڭ ايتۋىنشا، ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ۋكراينادا باستالۋى مۇمكىن.
«بۇگىندە قىتايدىڭ كۇشى ەداۋىر ارتۋدا، ال رەسەي بولسا، حالىقارالىق ءتارتىپ نورمالارىن قابىلدامايدى، سوندىقتان دا ۇلى دەرجاۆالار اراسىنداعى سوعىستىڭ باستالىپ كەتۋى ەرتەگى ەمەس»، - دەيدى روبەرت فارلي. ونىڭ ويىنشا، كەز كەلگەن جاعدايدا قارۋلى قاقتىعىستىڭ نەگىزگى سەبەبى قازىرگى حالىقارالىق ءتارتىپ نورمالارىنىڭ جانە اقش اسكەري گەگەموناسىنىڭ بۇزىلۋى بولىپ تابىلادى.
بريتاندىق Daily Express باسىلىمىندا ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءقاۋپىن تۋدىرعان ازوۆ تەڭىزىنە قاراي باعىتتالعان رەسەي فرەگاتى تۋرالى جازىلعان ەدى. سونىمەن قاتار، پولشالىق ب ا ق بەتتەرىندە ەۆرودەپۋتات يانۋش كورۆين-ميككەنىڭ قازان ايىندا ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۋرالى ايتقاندارى جارىق كوردى. بۇدان بولەك، امەريكالىق جانە رەسەيلىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دا بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە جارىسا جازۋدا.
«دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءورتى تۇتانۋى ءۇشىن مۇلدە كەلىسىمگە كەلە المايتىنداي جانجال بولۋى كەرەك. ياعني، ءبىر تاراپ ماسەلەنى بەيبىت كەلىسىم ارقىلى شەشۋدەن باس تارتادى»، - دەپ جازادى اسكەري ساراپشى الەكسەي لەونكوۆ «ۆزگلياد» جۋرنالىنا بەرگەن مالىمدەمەسىندە. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋدى اقش قالاماي وتىر.
جەر شارىنىڭ قاي نۇكتەسى ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ وشاعىنا اينالادى؟
«اقش پەن جۇڭگو ارالىعىنداعى نەمەسە اقش پەن رەسەي اراسىنداعى ايماقتاردا دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءورتى تۇتانۋى مۇمكىن. رەسەي نەمەسە جۇڭگو اسكەرلەرىنىڭ اقش-پەن قاقتىعىسۋى ستراتەگيالىق يادرولىق كۇشتەردى پايدالانىپ، دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋىنا اكەپ سوعادى»، - دەپ مالىمدەدى گەنەرال-لەيتەنانت ەۆگەنيي بۋجينسكيي.
وڭتۇستىك-قىتاي تەڭىزى
روبەرت فارلي ءوزىنىڭ ماقالاسىندا وڭتۇستىك-قىتاي تەڭىزى اقش پەن جۇڭگو اراسىنداعى جان-جالداردىڭ باستاۋى بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جازادى. سوڭعى ۋاقىتتاردا ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناس مۇلدە ۋشىعىپ بارا جاتقانى بەلگىلى، ءتىپتى، تاريفتىك شەكتەۋلەر قويىپ، ساۋدا-ساتتىق سوعىسىنا اكەپ سوقتى جانە ەكى ەل ازاماتتارى مەن كومپانيالارىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ولاردى اڭدۋدا. سوندىقتان دا، پەكين مەن ۆاشينگتون ءوزارا كەلىسىمگە كەلە الماسا، قارۋلى قاقتىعىستان قاشىپ قۇتىلۋ مۇمكىن بولمايدى.
«اسكەري قاقتىعىس تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، بۇگىنگى زاماننىڭ باستى ماسەلەسى – اقش پەن جۇڭگو اراسىنداعى جانجال. ول ارينە ەكونوميكالىق ماسەلەگە كەلىپ تىرەلەدى. جۇڭگو دامۋ ۇستىندە، ال اقش-تىڭ قارىزى كۇننەن-كۇنگە ءوسىپ جاتىر، ياعني بۇل ەكونوميكالىق ماسەلەنىڭ شەشىمى وتە كۇردەلى، سوندىقتان دا سوعىستىڭ باستالۋى ابدەن مۇمكىن»، - دەيدى اسكەري عىلىمدار اكادەميگى ۆاديم كوزيۋلين. سونىمەن قاتار، اقش پەن قحر اسكەرلەرى ءجيى كەزدەسەتىن وڭتۇستىك-قىتاي تەڭىزىنە دە تالاس تۋىنداعان. بۇل ۋاقىتقا دەيىن جۇڭگو اسكەرلەرى اقش-تىڭ سۋاستى اپپاراتتارىن باسىپ العان كەزدەر دە بولعان.
كوزيۋليننىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى تاڭدا بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە وڭتايلى وزگەرىستەر بايقالمايدى، كەرىسىنشە جاعداي كۇننەن-كۇنگە ۋشىعىپ بارادى.
ۋكراينا
جاقىندا كەرچ بۇعازىندا بولعان وقيعا مەن كييەۆكە اسكەرلەردى كىرگىزۋ ۋكراينادا تۇراقتى جاعدايدىڭ بۇزىلۋىنا سەبەپ بولادى. روبەرت ءفارليدىڭ پايىمداۋىنشا، ماسكەۋ ۋكرايناداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ الدىندا ونىڭ كۆو-مارتەبەسىن بۇزۋعا مۇددەلى ەمەس، ال كييەۆتەگى جاعدايدى وزگەرتىپ، تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن اسكەري كۇش پەن رەسۋرستار جەتكىلىكسىز، الايدا رەسەي مەن اقش اراسىنداعى شيەلەنىستى پايدالانا وتىرىپ، ول سوڭعى جىلدارى ۋكراينادا قالىپتاسقان تەپە-تەڭدىكتى بۇزۋى مۇمكىن.
«اقش ۋكراينانى قولداپ وتىر، ال ناتو بولسا، ءتىپتى، ۋكرايندىقتارعا اسكەري كۇش جاعىنان كومەك كورسەتىپ، قانداي دا ءبىر قاقتىعىسقا قاتىسۋدى كوزدەپ وتىرعان سىڭايلى. اقش-تىڭ بۇل ارەكەتى، ارينە، رەسەيدىڭ شامىنا ءتيىپ، امەريكامەن قارىم-قاتىناسى ودان سايىن بۇزىلاتىنى ءسوزسىز. سونىمەن قاتار، بۇگىندە كەرچتە داعدارىس ۋشىعىپ تۇر»، - دەيدى كوزيۋلين.
الەكسەي لەونكوۆ ۋكرايناداعى جانجال قازىرگى ۋاقىتتا باستى ماسەلە بولىپ تۇرعانىنا سەنىمدى. اقش-تىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ۋكرايناداعى كيكىلجىڭ تۋرالى كوپ ايتىلۋدا.
تاياۋ شىعىس
فارلي ءوز ماقالاسىندا پارسى شىعاناعى جايىندا عانا ايتادى، الايدا بۇكىل تاياۋ شىعىس ەلدەرىن دە سوعىستىڭ وشاعى رەتىندە قاراستىرعان دا دۇرىس بولار. ۆاديم كوزيۋلين "تاياۋ شىعىس قارۋلى قاقتىعىستىڭ باستاۋى بولادى" دەپ ويلامايدى.
«ول جاقتا سوعىس ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ءجۇرىپ جاتىر، ادامدار ول قارۋلى قاقتىعىستاردان شارشاپ كەتكەن، ال دونالد ترامپ ءوز اسكەرلەرىن سيريادان شىعاردى. ول سايلاۋعا دايىندالىپ ءجۇر، سوندىقتان دا ترامپقا اياقاستى كەلەڭسىزدىكتەر مەن توسىن سىيدىڭ قاجەتى جوق. سوندىقتان دا دونالد ترامپ قانداي دا ءبىر وقىس ارەكەتتەر جاسامايدى»، - دەيدى ول.
سونىمەن قاتار، يەمەندە دە سوعىس اقىرىنداپ باسەڭدەپ كەلە جاتىر. اراب كواليسياسىن كەلىسسوزگە شاقىرىپ، يەمەندەگى قاقتىعىس توقتاۋى ابدەن مۇمكىن. الايدا، يرانداعى جاعداي مۇلدە باسقاشا.
«اقش پەن يزرايل يرانعا ءتىسىن قايراپ وتىرعانى بەلگىلى. تەگەران بولسا،ولارعا جاۋاپ بەرۋگە دايىن وتىر. شىعاناقتا امەريكالىق اۋە كەمەسىنىڭ تاسىمالداۋشىسى كورىنگەندە، يراندىقتار ءدال سونىڭ جانىندا راكەتالارىن اتقىلاپ، وزدەرىنىڭ قارۋ-جاراقتارى دايىن ەكەندىگىن كورسەتكەن. سونىمەن قاتار، ولار تاياۋ شىعىستان كەلەتىن مۇناي تاۋارىنا شەكتەۋ قويىپ، شىعاناقتى بۇعاتتاپ تاستاۋعا دا دايىن ەكەندىگىن جەتكىزگەن. سوندىقتان دا بۇل جەردە دە سوعىس ءورتى تۇتانىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن»، - دەيدى كوزيۋلين.
الەكسەي لەونكوۆتىڭ ايتۋىنشا، يراننىڭ وتە جاقسى سەرىكتەستەرى بار، ولار – يادرولىق قارۋى بار جۇڭگو مەن رەسەي. سوندىقتان دا، بۇل جانجال دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءورتىنىڭ تۇتانۋىنا اكەپ سوقتىرۋى مۇمكىن.
كورەي تۇبەگى
كحدر مەن اقش ءوزارا كەلىسىمگە كەلگەنىنە قاراماستان، سولتۇستىك كورەيا يادرولىق قارۋ مەن بالليستيكالىق راكەتالاردى جاساپ شىعارۋىن توقتاتار ەمەس. ال پحەنيان مەن ۆاشينگتون قارىم-قاتىناسى دونالد ترامپ پەن كيم چەن ىن اراسىندا كەلەڭسىزدىكتەر تۋىنداسا كەز كەلگەن ۋاقىتتا ۋشىعىپ كەتۋى مۇمكىن.
«بۇل ايماقتا سوعىس ءورتى كەز كەلگەن ۋاقىتتا تۇتانۋى عاجاپ ەمەس. الدىمەن بەيبىت كەلىسىمگە قول سوزىپ، كەيىننەن سوعىسقا قاراي ۇمتىلۋ – ۇنەمى قايتالانىپ وتىراتىن پروسەسس، كەيىن سولتۇستىك كورەيا ءوزىنىڭ يادرولىق قارۋىمەن قورقىتىپ، ويناقتاي باستايدى. بۇل جاعدايدىڭ سوزىلىپ كەلە جاتقانىنا ءبىرشاما ۋاقىت بولدى»، - دەيدى كوزيۋلين.
دەگەنمەن، بۇگىندە سولتۇستىك كورەيا اينالاسىنداعى كەلەڭسىزدىكتەر ءبىرشاما تىيىلعان. ترامپقا بۇل ماسەلەنى قايتا كوتەرۋ ەش پايدا اكەلمەيدى. ودان ۇتاتىنى جوق، سەبەبى سولتۇستىك كورەيا امەريكالىقتاردىڭ بەرگەن ۋادەسىن ۇمىتپايدى، سوندىقتان دا ولار يادرولىق قارۋدى ىسكە قوسۋى ەكىتالاي.
ال لەونكوۆ «ءبىر تاڭقالارلىعى – ءقازىر ەڭ تىنىش ايماق سولتۇستىك كورەيا بولىپ تۇر» دەپ اتاپ ءوتتى جانە دە امەريكالىق ب ا ق كحدر جايىندا مۇلدە ءسوز قوزعامايتىن بولعان.
الايدا ەۆگەنيي بۋجينسكيي بۇل ساراپشىلاردىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەيدى.
«بۇگىن تىنىش شىعار، ءبىراق ەرتەڭ قايتادان ۋشىعىپ كەتپەيتىنىنە ەشقانداي كەپىلدىك جوق. ول جاقتا جاعداي ءالى تۇراقتالمادى. سولتۇستىك كورەيادا كحدر مەن اقش اراسىنداعى يادرولىق قارۋسىزداندىرۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر توقتاپ قالدى. ال ترامپتىڭ شىدامى قاشانعا دەيىن جەتەر ەكەن؟ ول كەز كەلگەن ۋاقىتتا بومبالاۋدى باستاپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن»، - دەيدى ساراپشى.
ورتالىق ازيا
سوعىس ءورتىنىڭ وشاعىنا اينالۋى مۇمكىن جەرلەر مۇنىمەن توقتامايدى. الەكسەي لەونكوۆ ءوز مالىمدەمەسىندە بۇلاردىڭ قاتارىنا ورتالىق ازيانى دا قوسادى. سەبەبى، اقش اسكەرلەرى اۋعانستاننان كەتكەنىمەن، ول جەردەگى جاعداي ءالى تۇراقتالعان جوق.
راسىندا دا، ۇزاق مەرزىمگە سوزىلعان اۋعانستان ماسەلەسىن اقش ءالى كۇنگە دەيىن شەشە الماي كەلەدى جانە ول جالعاسىن تاۋىپ، ودان دا كۇردەلى جانجالعا اينالۋى ابدەن مۇمكىن. ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، بۇل جەردى امەريكالىقتار ءوز پايداسىنا اسىرىپ، الەمدە قايتادان تۇراقسىز جاعداي تۋدىرۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، بۇل ازىرگە تەك بولجام عانا ەكەنىن دە ايتىپ ءوتتى.
اركتيكا
الەمدىك الپاۋىت دەرجاۆالاردىڭ قاقتىعىس الاڭىنا اركتيكا دا اينالۋى ىقتيمال. بيىل ناتو ول ايماقتاعى اسكەري كۇشتى نىعايتۋعا نيەت ءبىلدىرىپ، ءتىپتى، وندا دايىندىق جاتتىعۋلارىن دا وتكىزدى. سونىمەن قاتار، اركتيكا ءۇشىن تالاستا اقش ماسكەۋدەن قالىپ بارا جاتقاندىعىن ءسوز ەتىپ، بۇل ماسەلەنى قالاي دا شەشۋ كەرەكتىگىن ايتقان.
ۆاديم كوزيۋلين بۇگىندە اركتيكا اقىرىنداپ سوعىس ءورتىنىڭ وشاعىنا اينالىپ بارا جاتقاندىعىن تىلگە تيەك ەتەدى. بۇل جەرگە ءبىرشاما ەلدەر قىزىعۋشىلىعىن ءبىلدىرىپ وتىر.
«اقش ۋكراينانىڭ كەرچ بۇعازىنداعى كيكىلجىڭدە جاساعان اراڭداتۋشىلىق ىس-ارەكەتتەرى سەكىلدى قادامعا بارۋى مۇمكىن جانە سولتۇستىك تەڭىز جولىنىڭ الەمدىك وداققا قارايتىنىن سىلتاۋراتىپ، رەسەي فەدەراسياسىنىڭ حرامىنا كىرۋگە تىرىسادى. ال رەسەي ءوز كەزەگىندە، اۋماقتىق قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر شارالاردى قولدانادى، سودان اقش پەن رەسەي اراسىندا قارۋلى قاقتىعىستىڭ تۋىنداۋى ابدەن مۇمكىن»، - دەپ مالىمدەدى اسكەري عىلىمدار دوكتورى كونستانتين سيۆكوۆ.
ۆەنەسۋەلا
ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ وشاعى لاتىن امەريكاسى بولىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس.
«بۇگىندە ەكونوميكالىق جاعدايى تۇراقتالماعان ۆەنەسۋەلادا سوعىستىڭ باستالىپ كەتۋى ىقتيمال، سونىمەن قاتار، وعان اقش - تا قىسىم كورسەتىپ وتىرعانى بەلگىلى. سوندىقتان ول جەردە ىشكى نەمەسە سىرتقى قاراما-قايشىلىقتىڭ باستالىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس»، - دەيدى ۆاديم كوزيۋلين.
«مادۋرو رەجيمىن قۇلاتۋ» تۋرالى سىلتاۋمەن ۆەنەسۋەلادا سوعىس ءورتىن تۇتاندىرۋدى ونىڭ كورشىلەرى ارمانداپ ءجۇر. ءتىپتى، ارگەنتينا مەن برازيالياعا دا قاتىستى مۇنداي يدەيالار تۋىنداۋدا. ال، كاراكاس بولسا، بۇرىننان كورشىلەس گايانا اۋماعىنا كوز تىگىپ ءجۇر.
«مۇناي بار جەردە اياق استىنان ءتۇرلى وقيعالار بولىپ قالۋى جانە كيكىلجىڭدەرگە تاپ بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. ال ۆەنەسۋەلا ءدال سونداي ايماقتىڭ ءبىرى ەكەندىگى بەلگىلى»، - دەپ اتاپ ءوتتى كوزيۋلين.
ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءبىز كۇتكەننەن ەرتە باستالىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس
اقش يادرولىق قارۋعا بايلانىستى مۇمكىندىگىنشە ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسپاۋىن قالايدى، سەبەبى مۇنداي جاعدايدا اقش اۋقىمدى شابۋىل وپەراسيالارىن جاساي المايدى. بۇل تۋرالى كونستانتين سيۆكوۆ مالىمدەدى.
«رەسەي تاۋەلسىز ەل، سونىمەن قاتار رەسەيلىك يادرولىق زىمىران پوتەنسيالى بولعاندىقتان، قارۋلى قاقتىعىستار جەرگىلىكتى سيپاتقا يە بولادى جانە ول يادرولىق دەرجاۆالارعا اينالمايدى»، - دەيدى ول.
الەكسەي لەونكوۆ "دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ساراپشىلاردىڭ ايتقانىنداي بولا بەرمەيدى" دەيدى. بۇل ۋاقىتقا دەيىن ءالى بىردە-بىر ساراپشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قالاي بولاتىنىن ايتا الماعان.
«اقش-تا «مۇمكىن شابۋىل جاسامايتىن بولار» دەگەن پىكىردى ۇستاناتىن جانە جەرگىلىكتى قارۋلى قاقتىعىستاردى بەيبىت جولمەن شەشۋگە شاقىراتىن توپتار بار. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءتۇرلى پايىمداۋلار بار جانە ولار بولادى دا، الايدا دۇنيەجۇزىلىك كيكىلجىڭگە دەيىن باراتىنىنا ازداپ كۇمانىم بار. سەبەبى، ءالى دە ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ بولمايتىنىن تۇسىنەتىن ادامدار بار. ءدال وسى نارسە ولاردى توقتاتىپ وتىر»، - دەپ اتاپ ءوتتى ساراپشى.
دەرەككوزى: Vz.ru
