بايگە ءدۇبىرى ەستىلسە، ەلەڭ ەتپەيتىن قازاق جوق. ات جۇگىرتىپ، دوداعا ءدۇلدۇل قوسپاسا دا، جانى جاقىن تۇلپاردى ءوزىنىڭ مەنشىگىندەي كورىپ، جان-تانىمەن جانكۇيەر بولادى. بۇل – قازاقتىڭ تەكتىلىگى، ەرەك مىنەزى.

جاي قازاقتىڭ كەيپى الگى بولسا، ات باپتاپ، جۇيرىك جۇگىرتكەن ازاماتتاردىڭ سەزىمى،الار اسەر قانداي بولماق؟ ءبىز نايمان-تورى، سارعالداق-قاسقا دەگەن تۇلپارلاردىڭ يەسى، اتبەگى – مەيىرىم دجاتقانبايەۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك. وقىڭىز! وكىنبەيسىز!

- ءسىزدى ەل نايمان تورىنىڭ يەسى رەتىندە تانيدى. تانىمال تۇلپاردى قۇلىن كۇنىنەن باپتادىڭىز با؟ تۇقىمىندا تەكتىلىك بار ما؟

- مەن بۇل جىلقىنى التاي رەسپۋبليكاسى كولەمىندە "ەل-ويىن" دەگەن اتپەن ءار ۇلتتار باس قوسىپ ءداستۇرلى تۇردە وتەتىن جارىستا تاپتىم. ول كەزدە ەكى جاستا بولاتىن. ەكى جىلدا ءبىر وتەتىن بايگەدە جۇيرىكتەر 12 شاقىرىمدىق قاشىقتىققا شاباتىن.

مەن دە باردىم بايگەگە سارعالداق-قاسقا دەگەن جىلقىمدى قوسۋعا. ارتىما مىنگەسكەن نۇرسۇلتان دەگەن ۇلىم بار. سول جەردە اساۋ ۇيرەتۋدەن بىرنەشە ءجاسوسپىرىم سىنعا ءتۇسىپ جاتقان. سول جاققا جاقىنداي بەرگەندە قۇنان ءمىنىپ، سايىس تاماشالاپ تۇرعان بالانى كوزىم شالدى. سول ساتتە قۇنانمەن كوز ءتۇسىستىرىپ قالدىق. ەرەن جۇيرىك ەكەنىن جانارىنان تانىدىم. ەشبىر مۇشەسىنە نازار سالعان دا جوقپىن. مەن جانىنان ءوتىپ كەتكەنشە كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ تۇردىم.

سول جەردە بالاما "ءبىز ءقازىر قايتادان جانىنان وتەمىز. ەگەر تاعى دا قاراسا، ول ءبىزدى تاڭداعانى" دەدىم. ايتقانداي-اق بولدى، قۇنان بىزدەن كوز الماي شىعارىپ سالدى. ۇستىندەگى بالاعا بارىپ قۇنىن بىلمەك بولىپ ەدىم، ول ءجوندى جاۋاپ قايىرماي كەتىپ قالدى.

كەشكىسىن كەلە جاتسام، سول قۇناندى تانىس جىگىتتەردىڭ ءبىرى كوككە شىعارىپ، ارقانداپ جاتىر ەكەن. اتتان تۇسكەن بەتتە جاتا-جاستانا جابىستىم. قانشا سۇراسا دا، بەرۋگە دايار بولدىم. الگى جىگىتكە ءوزىمنىڭ ادىلەت دەگەن ەكىنشى ۇلىما مىنگىزبەكشى ەكەنىمدى ايتتىم. سونىمەن، ايتەۋىر، ول ويلانىپ-تولعانىپ كەلىسىم بەردى. ءبىراق شەشىمدى جاۋابىن ەرتەڭىنە بولاتىن بايگەدەن سوڭ ايتپاق.

ەرتەڭىنە بايگە بولدى. تانىس جىگىتتىڭ بايگەگە قوسقان باسقا ءبىر جۇيرىگى وزگە اتتاردان وق بويى وزىپ كەلىپ، يەسىنە اۆتوكولىك ۇتىپ بەردى. قاسىنا بارىپ قۇتتىقتاپ، نە شەشكەنىن سۇرادىم. تۇنىمەن ۇيىقتاماي الاڭداعان، كۇتكەن جاۋابىمدى ەستۋدى تىلەدىم. سونداعى سول جىگىتتىڭ: "سەن قازاق، مەن التاي. ەكەۋمىز ءتۇبى ءبىر تۋىسقانبىز. ۇلىما دەگەن ەكەنسىڭ ال"، - دەدى. ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. ءبىر اۆتوكولىكتىڭ قۇنىن سۇرادى، بەردىم. ايتا كەتەيىن، جۇيرىك العىڭىز كەلسە، يەسىنىڭ سۇراعانىن، ءتىپتى، ۇستىنە قوسىپ بەرىڭىز. جىلقى تەمىر ەمەس ساۋدالاساتىن. يەسى رازى بولسا، سەنىڭ قولىڭدا جۇيرىك بولىپ شىعۋىن تىلەيدى.

جىلقى قازاق بالاسىنىڭ مارتەبەسىن وسىرەدى، كۇش-قۋات، جىگەر، نامىس، رۋح بەرەدى.

- قيىندىقپەن كەلدى دەيسىز عوي. ەندى تۇقىمى جايلى تارقاتساق؟

- نايمان-تورىنىڭ تۇقىمى اعىلشىن جانە اراب جىلقىلارىنان. اكەسى – كراسنوداردان كەلگەن تازا اعىلشىن جىلقىسى. ال شەشەسى – تازا اراب بيەسى. بۇرىنعى يەسى قويعان لاقاپ اتى – «ەكى ەنە». ەكى بيەنى ەمىپ وسكەنىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان.

قولىما تىزگىن تيگەننەن سوڭ اتىن "نايمان-تورى" دەپ وزگەرتتىم. ماقساتىم – اللا اماندىق بەرسە، قازاقستانعا اپارىپ الامانعا قوسۋ ەدى. رەسەيدەگى قوس-اعاش اۋدانىندا ات توبەلىندەي 11000 نايمان بار. اتاجۇرتتاعى قانداستار قوسىلىپ، ءبىر ەلدىڭ جىلقىسىنداي كورىپ، مارقايىپ ءجۇرسىنشى دەگەن وي سەبەپ بولدى اتىن وزگەرتۋگە.

- قازاقتىڭ اتبەگىلىك، ات سىنشىسى سىندى عىلىمعا بەرگىسىز باعىتتارىن ۇستاناتىندار جوقتىڭ قاسى. كۇندىز-تۇنى ات باپتاپ، بايگە جاعالاپ ءجۇرۋ بالا كۇنگى ارمان با الدە ايتارلىقتاي كاسىپ كوزى مە؟

- ءوز جۇرتىمدا اتبەگىلىكپەن اينالىسقان ەشكىم جوق. اتام – بۋحگالتەر، اكەم – كولحوز باسشىسى، كەيىن اۋدان اكىمى بولدى. اكەم جىلقىنى قاتتى جاقسى كورەدى، بايگەدەن قالمايدى، ءبىراق ات باپتامادى. سۇيەگىم – سارعالداق، ىشىندە جىلكەلدى. كەزىندە رۋلاس وشان دەگەن اعامىز وشان-تورى دەگەن ات جۇگىرتىپ كورگەن ەكەن.بىرنەشە جىل بويى الگى وشان-تورىنىڭ الدىنا قىلقۇيرىق تۇسپەسە كەرەك. ول كەزدە اينالىم جوق، بايگەنىڭ جولى بولەك. سول كىسى مەن ناعاشى جاقتان قوسىلعان قاسيەت دەپ بىلەمىن ءوزىم.

ناعاشى اتام الاش دەگەن كىسىنىڭ اكەسى قوجاباي مىڭ باسقا جۋىق ىلعي كوك ءتۇستى جىلقى ۇستاپتى ۋاعىندا. ناعاشى اتام دا، ناعاشىم ادىلبەك تە ات جۇگىرتكەن كىسىلەر.

بالا كەزىمدە جيرەن قاسقا جەتىم تايىم بولدى. ءتىل ۇعاتىنداي ەتىپ ۇيرەتكەنمىن. كەيىن ونى جاز بويى جايلاۋعا جىبەرىپ، ءبىر تۋىستاردىڭ جىلقىسىنا قوستىق. سول جيرەن قاسقانىڭ جانىنا بارۋ ءۇشىن الا جازداي جايلاۋدا قوي باعۋشى ەدىم. قاي سايدىڭ ىشىندە جۇرسەم دە، مەنىڭ داۋىسىمدى ەستىسە، كىسىنەپ جەتىپ كەلەدى. ەشبىر نوقتا-جۇگەنسىز، جايداق ءمىنىپ الىپ، كورشى اۋىلداردى ارالاپ ءجۇرۋشى ەدىم. ءبارى تاڭ قالاتىن. قۇنان كەزىندە قورادان سەكىرەمىن دەپ، ىشىنە سىرعاۋىل كىرىپ ءولدى.

جەتىم قۇناننىڭ اياق استى ءولىمى ماعان قاتتى باتتى. دوسىمنان ايىرىلدىم دەپ باس كوتەرمەي جاتىپ الدىم. قۇسا بولىپ جۇرگەندە ناعاشىم ءدال سونداي ءبىر قۇنان اكەلىپ بەردى. ول كەزدە ءبىزدىڭ ايماقتاردا سەلەكسيانىڭ مىقتى دامىپتۇرعان كەزى. ءسويتىپ، 9 جاسىمنان باستاپ دونچاك پەن بۋدەننىڭ بۋدانىن ەشكىمنەن ەشتەڭە سۇراماي ءوزىم باپتادىم. تاماق بەرۋ جاعىن عانا ناعاشىمنان سۇرادىم.

سول كەزدە 10 جىل بويى بايگەنىڭباسىن بەرمەي كەلە جاتقان بورانباي دەگەن كىسىنىڭ اتىمەن مارەگە تالاسىپ كىردىك. ەل اڭ-تاڭ. كەلەسى بايگەدە ول اتتان وزىپ كەتتىك. وسىلايشا، زارنيسا ەكەۋمىز بىرنەشە جىل بويى بايگە بەرمەدىك.

- ۇلدارىڭىزدى ات ونەرىنە باۋليسىز با؟ ايتىڭىزشى، جىلقىعا ۇيىرسەك بولۋ ەر بالانىڭ مىنەز-قۇلقىنا قانشالىقتى اسەر ەتەدى؟ اكەڭىز سىزگە نە بەردى؟

- ەر بالانى اتقا باۋلىعان وتە دۇرىس ەكەن، مىنەزى قالىپتاسادى، ءار ىسىنە تۇراقتى بولادى، جاۋاپكەرشىلىگى ارتادى، بەرگەن سوزىنە، جاساعان ىسىنە جاۋاپ بەرەتىندەي. اكەم باستىق بولدى دەپ مەن شىرەنىپ جۇرگەن ەمەسپىن، قاراپايىم حالىقتىڭ ىشىندە اتىمدى بايگەگە قوسىپ، ءار كەزدە ءبىر قالىپتا ۇستانىپ جۇرۋگە تىرىستىم. ويتكەنى، اتاق، مانساپ، اقشا ءبارى تۇراقتى ەمەس ەكەنىن كىشكەنتايىمنان ساناما ءسىڭىردىم. كەيىن ادامدار كەپ كوزىمدى شۇقىپ، بەتىمە تۇكىرمەسىنشى،  تاكاپپار بولمايىن، قولدا ماڭگى ەشتەڭە تۇرمايتىنىن ءبىلدىم.

اكەم حالىقتىڭ قامىن كوپ ويلاپ، دەنساۋلىعىن اياماي ەڭبەك ەتتى، ماعان قارايتىن ۋاقىتى بولمادى، شىنىمدى ايتسام. كەيىن ءوزى دە ماعان ايتتى، "بالام، سەن ءوزىڭدى ءوزىڭ جىلقىمەن تاربيەلەدىڭ" دەپ. ۇنەمى اكەم سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى بول دەيتىن. ارينە، اتا-اناڭدى ماڭگى قانجىعاڭا بايلاپ جۇرمەيسىڭ، ەرتە مە، كەش پە ول كىسىلەر دە كەتەدى، سوندا جانتالاسىپ كىشكەنتايىمنان ءار ونەردى مەنگەرۋدى باستادىم.

ءان ايتىپ، مۋزىكالىق اسپاپتاردا ويناپ، شاش الىپ، فوتو-ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ، مونتاج جاساپ، تىگىنشىلىكپەن اينالىسىپ، قوي سويىپ، ءىرى قارا مال سويىپ، قازاقتىڭ قول ونەرى: جۇگەن-نوقتا ءتۇيىپ، ەر تۇرمان جاساپ، تەرىدەن، اعاشتان سۋۆەنيرلەر جاساپ، تۇرمىستىق تەحنيكا جوندەپ ت.ب. كوپتەگەن جىگىتكە كەرەك دۇنيەلەردى جەتىك مەڭگەردىم. كەيىن وسىنىڭ بارىنەن نانىمدى تاۋىپ جەدىم، اشتان ءولىپ، كوشتەن قالعان جوقپىن.

ەر ادامنىڭ ىسىندە ءبىرشاما تەر توككەننەن كەيىن ۇل تاربيەلەۋدە قورىقپايمىن. كورسەتەرىڭ بار، ايتارىڭ بار. مەن 11-سىنىپ بىتىرگەننەن كەيىن ستۋدەنت بولىپ، جىلقىدان 5-6 جىل قول ءۇزىپ قالدىم. كەيىن شاڭىراق كوتەرىپ، اتبەگىلىكتى قايتا جالعاستىرىپ كەتتىم.

سارعالداق-قاسقامدى 15 جىلدان اسا جۇگىرتىپ، ءبىراز بايگەنى قانجىعاعا بايلادىق. «ەڭ ۇزدىك تۇلپار» اتاعىنا دا يە بولدى.

- جىلقى ۇستىندە كىرپىك ايقاستىرىپ جۇرە بەرەتىن قازاققا جۇيرىگىنەن ايىرىلۋ – قاسىرەت. ءوزىڭىز دە سونداي قازاقتىڭ ءبىرىسىز. ايتىڭىزشى، ەگەر الدىڭىزدا جيىرما بەس جاسار قانداسىڭىز اتقا بۇت ارتا الماي جاتسا، قالاي قابىلدايسىز؟

- ارينە، بۇل - قازاق بالاسىنا وتە قيىن جاعداي، ات ۇستىندە جورتىپ ءجۇرىپ جەر شالۋ، ەل كورۋ – اتا-بابامىزدان بەرى ۇزبەي جالعاستىرىپ كەلە جاتقان سالتىمىزدىڭ ءبىرى. قولىندا سۇڭقارى جوق اراب جەتىم، قولىندا اتى جوق قازاق جەتىم.

كەلەر ۇرپاققا ءالى دە شامام جەتكەنشە ۇيرەتۋگە تىرىسامىن، كوپتەگەن جاس بالالار قىزىعۋشىلىقپەن ماعان جازىپ، كەڭەس سۇراپ جاتادى. بىرەۋىنىڭ بەتىن قاقپايمىن، بارىمدى، بىلگەنىمدى ايتىپ وتىرامىن. ءبىزدىڭ كەلەشەك سولار عوي. ارى قاراي جالعاستىرىپ الىپ كەتسە كەرەمەت بولار ەدى.

- قالاي ويلايسىز، تۇلپارعا دەگەن ەرەكشە سىيلى كوزقاراس بايگەگە تىگىلگەن قاراجاتتىڭ قالتارىسىندا قالىپ قويدى ما؟ "شاپپاي بايگە بەرۋ" دەگەن سياقتى قۇرمەت سىزگە كورسەتىلدى مە؟

- شاپپاي بايگە الىپ كورمەدىم. ءبىراق مەن جۇيرىگىمدى قاي شاقىرىمعا قوسسام، اتتارىنباسقا قاشىقتىققا جازعىزىپ جاتقاندار تالاي كەزدەستى. ءبىز قاتىسقاندا ءبىرىنشى ورىنعا يەگى قىشيتىندار كەمدە-كەم. بۇل جەتىستىككە جۇيرىگىمنىڭ، شاباندوزىمنىڭ ويىڭدى ءدوپ باساتىن قاسيەتى ارقىلى جەتتىك.

اتقا شاپقان بالا - ەسەنجاروۆ سامات ايدىن ۇلى. وتە سەزىمتال بالا، استىنداعى اتتىڭ ىڭعايىنا قاراي شابادى، قينامايدى، ءبارىن بولجاپ، ماڭايىنداعى اتتاردى قاراپ وتىرادى. قىسقاسى، اتتى قينامايدى، وتىرىسى قاققان قازىقتاي، قولىمەن جەلپىمەيدى، اتتى وكپەسىنەن تەۋىپ وكشەلەمەيدى، ايتقانىڭدى بىردەن قاعىپ الادى. كىشكەنتايىنان بۇل بالانى كوزدەپ ءجۇردىم. 5-6 جاسىندا ەلدىڭ بۇزاۋلارىن ءمىنىپ جۇرەتىن. جاسى كەلگەن سوڭ اكەسىنەن رۇقسات الىپ، ەكى اتىما دا وتىرعىزدىم. ءقازىر ستۋدەنت، ۇيلەنەتىن جاسقا كەلدى، مىقتى ازامات بولدى.

- قازاق جۇيرىك كورسە جاتا-جاستانا جابىساتىنى بار. وسىنداي ۇسىنىسپەن كولەمدى قاراجات ۇسىنىپ كەلگەندەر كەزدەستى مە، ايتا وتىرساڭىز.

- ەگەر اياقتان قالماعاندا، ارينە، كوپ ۇسىنىستار بولار ەدى. سونىڭ وزىندە تۇقىم الۋ ءۇشىن سۇراعاندار بولدى. "Lexus 570" بەردى، قىتايلار سۇرادى. بەرمەدىم، ءسوزدىڭ شىندىعىن ايتايىن، قيمادىم.  جىلقىنى سونشا سۇيگەنىمە قاراي اللانىڭ ماعان بەرگەن سىيى عوي، ماڭدايىما بەرىلگەن ب ا ق قوي.

ءبىرشاما ەلگە تانىتتى، سونىڭ ارقاسىندا بارماعان جەر، باسپاعان تاۋىم جوق. مەن ونى قالايشا ساتىپ كەتەمىن. دوستىققا قيانات بولار ەدى عوي. پايدا كورگەننەن قارتايىپ، اجالى جەتكەنشە كوز الدىمدا جۇرگەنىن قالادىم.

- نايمان تورىنىڭ تۇقىمىن جالعاستىرۋ، تاعى دا جەل جۇيرىكتەر جاساۋ جوسپاردا بار ما؟

- ارينە، جالعاستىرامىن، اللا قالاسا. بۇيىرسا، ءالى تالاي جۇيرىكتەر شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن. نايمان-تورىنىڭ بالالارى بار، كوز سالىپ جۇرگەن جۇيرىكتەر بار. ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن قول ۇيرەنگەن كاسىپكە، جان قالايتىن جۇمىسقا قايتا كىرىسەمىن.

- نايمان تورىدان وزگە ءبىز بىلمەيتىن قانداي پىراقتارىڭىز بار؟ ولاردىڭ الەۋەتى نايمان تورىمەن ۇزەڭگىلەسە الادى ما؟

- ءقازىر ات باپتاۋدى ۋاقىتشا توقتاتتىم، اتامەكەنىمە قونىس اۋداردىم، ەندى جايعاسىپ العانشا ءبىراز ۋاقىت كەرەك.

وزىمدە قارا-تاي دەگەن اتىم بار. 6 جاستا. نايماننىڭ بەل بالالارى بار. كەلەشەكتە ۇمىتتەنىپ وتىرمىن سولاردى جۇگىرتىپ كورسەم دەپ. ءالى دە بايگەنىڭ كوشىن باستايتىن جۇيرىكتەر باپتايمىن دەپ ويلايمىن، بۇيىرسا.

- نايمان تورىنىڭ ونەرىنە ءسۇيسىنىپ، جاناشىرلىق تانىتىپ، قول ۇشىن سوزعان ازاماتتار قانشالىقتى ءجيى جولىعادى؟ مۇنداي جاناشىرلىققا قانشالىقتى مۇقتاجسىز؟

- باۋىرمال، ادال، مىقتى جىگىتتەر كوپ ەكەن. كومەك قولىن سوزعان بەلگىلى ازاماتتار جوق ەمەس. ونەردى، ءداستۇردى باعالايتىن جىگىتتەردىڭ بار ەكەنى قۋانتادى.

ءبىر قازاقتىڭ جىلقىسىن، ءبىر قازاقتىڭ جۇيرىگىن ۇلتتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ب ا ق ساناپ، وعان جانى اشىپ تۇراتىندار كوپتەپ تابىلدى. اللا ولارعا رازى بولسىن! نيەتتەرىنە بەرسىن!

- جەلىدەگى ۆيدەولار استىندا كورىلىمنىڭ قاراجات تۇسىرەتىنىن، سول نايمان تورىعا جاعداي جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىن ۇنەمى جازاسىز. قاراجات تاپشىلىعى ءسىز ءۇشىن باس اۋىرتاتىن ماسەلەلەر ساناتىندا ما؟

- زاماننىڭ، تەحنولوگيانىڭ دامىعان ۋاعى عوي. YouTube-تان ارنا اشىپ، سوندا جۇيرىكتەرىمنىڭ بايگەلەرىن، شابىستارىن جۇكتەپ وتىرامىن. بىرىنشىدەن، بۇل – جىلقىلارىمنىڭ قازاققا تانىلۋىنا تىكەلەي كومەك. جىلقىسۇيەر قاۋىمنىڭ كوزايىمىنا اينالسىن دەگەن وي. بايگە ءدۇبىرىن ۆيدەودان بولسا دا ءبىر سەزدىرىپ، دەلەبەسىن قوزدىرىپ قويۋ – ماقسات.

ەكىنشىدەن، قارالىم سانىنان از-ماز قاراجات ءتۇسىپ وتىرادى. ءبىراق اقشاعا مۇقتاجبىن دەپ ايتپايمىن. اللاعا شۇكىر، بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن ءجۇرىپ جاتىرمىز.

- اقاننىڭ قۇلاگەرىنە دە وق اتقان باتىراشتار ۋاعىندا. اش كۇزەندەي تارتىلا جاراعان، قولتىعىن جازا شاباتىن جۇيرىك بايگە جۇلدەسىنە قاراپ ەسىنەگەندەردىڭ الدىن تالاي وراعان شىعار. نايمان تورىعا قاستاندىق جاسالعان ساتتەر كەزدەستى مە؟

- اللا ساقتاسىن، ونداي تۋرا قاستاندىقتار جاسالعان جوق. ءبىراق سىرتتان تەرىس دۇعالار وقىپ، جول بايلاۋعا تالپىنعاندار بولدى. قىزعانىش دەگەن، بايگە كۇيىگى دەگەن وڭاي نارسە ەمەس. ادام بولعاسىن كەمشىلىكسىز تاعى بولمايدى. ول ارەكەتتەرى ءۇشىن كەيىنىرەك وزدەرى جاۋاپ بەرە جاتار.

سونداي-اق، بايگەدە بەرەتىن سىيلىقتاردى اۋىستىرعان كەزدەر بولدى. ءبىراق مەن وعان نازار اۋدارا قويمادىم. مەن ەشقاشان بايگەگە سىيلىق ءۇشىن ات قوسپاعان قازاقپىن. بارلىعى جان راحاتىم ءۇشىن، جىلقىلارىمنىڭ مەرەيى تاسۋى ءۇشىن.

اشىق اڭگىمەڭىز ءۇشىن راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن: ادىلەت مادەنيەت