Jaqynda otandyq anımasıalyq týyndy «Qazaq eli» múltfılminiń treıleri Kan festıvalinde tanystyrylǵan bolatyn. Avtorlardyń aıtýynsha, fılm Reseı, Germanıa, AQSH jáne BAÁ mamandarynyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrǵan. «Qazaq eli» tarıhı múltfılmi tuńǵysh ret Shymkentte túsirilip, Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna arnalǵan bolatyn. «Saq» kınostýdıasy múltfılmdi túsirý úshin 2D jáne 3D tehnologıasyn paıdalanǵan. «Qamshy» portalynyń oqyrmandaryna sol «Qazaq eli» tolyqmetrajdy anımasıalyq fıl­mi­niń senarısi, akter Saǵadildá Úsibálimen bolǵan suhbatty usynamyz.

-Aǵa, endi búgingi áńgimege arqaý bolyp otyrǵan «Qazaq eli» mýltfılimin ázirleý týraly ıdeıa qaıdan keldi?

-Jalpy anımasıalyq fılm jasaý týraly usynys mınıstrliktiń ózinen túsken. Atap aıtqanda Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstrliginen usynys boldy. Mınıstr Arystanbek Muhamedıuly senarı jazýǵa báıge jarıalady. Sol báıgege usynylǵan senarılerdiń ishinen meni tańdaǵandaryn aıtty. Senarı óte qysqa merzimde jazylyp shyqqanyn aıta ketý kerek. Óıtkeni, baıqaý byltyr aqpan aıynda jarıalansa, senarı sol jyly Naýryz merekesine deıin jazylyp bitti.

- Bul ispen (senarı jazýmen – red.) qashannan beri aınalysyp júrsiz?

-Endi buǵan deıin mynadaı senarıler jazyp edim, olar osyndaı festıválderge qatysty dep aıta almaımyn. Jalpy bastaǵanyma biraz jyl bolǵan. Túsirip te baıqadyq. Qarajattyń jetpeýine baılanysty shyǵa almaı qaldy, aıaqsyz qalǵandary da boldy. Biraz senarıler jazyp, osyndaı sáttiń túsýin kútip júrgem. Jalpy buǵan deıin úlken ekranǵa jarq etip kóringen nárse jazǵan emespin. Meniń teatr ınstıtýtyn bitirgennen keıingi eń alǵashqy jumysym kınostýdıada boldy. Odan keıin ózderińiz bilesizder, «Tamasha» oıyn-saýyq otaýynda istedim. Bul jerge birinshi senarıst retinde bardym. Sosyn redaktor boldym. Akterlyqqa osylaı jettim. Jalpy senarı jazý arnaıy oqymasa da, akterlardyń, shyǵarmashylyqqa beıim adamdardyń qolynan keletin is.

-Endi anımasıalyq eńbektiń senarıi týraly aıtsańyz?

-Bul anımasıalyq fılmde ne kórsetkimiz keledi? Basty ustanymymyz qazirgi kezde jıi aıtylyp júrgen birlik ıdeıasy. Birlik bolǵanda ǵana memleket irgesi myqty bolady. Endi árıne, tarıhı oqıǵalarǵa shynaıy kózqaraspen qaraıtyn bolsaq, bul jerde Altyn Ordanyń ydyrap bólinýi. Bul jerde ol bólinbese, budan úlken memleket bolýymyz múmkin edi. Qazir ara-jik bolyp, bólek ult bop sanalatyn jaqyn qandastarymyz bir ǵana ulttyń ataýynda júre berer me edi. Bul prosesti biz bóliný retinde kórsetkimiz kelmedi. Munyń barlyǵy syrtqy tylsym kúshterdiń áserinen bolǵan. Qazir sol kezdegi soǵystardy ashatyn bolsaq, soǵystarda ózimizge belgili tulǵalar, ózimizge jaqyn sanaıtyn týystarymyz bir-birine qylysh kótergen. Ony aıtsaq, qazirgi jas balalardyń sanasyna «mynaý bizge jaý bolǵan eken ǵoı» degen oı kókeıinde qalmaýy kerek. Sondyqtan munyń bári tylsym kúshtiń áserinen bolǵan másele dep kórsettik. Barlyq jaǵdaıdaǵy aq pen qara arasyndaǵyny kórsettik. Balalarǵa tarıhtan taǵylym alatyndaı dúnıe usynǵymyz keldi. Aqty Qyzyr atanyń beınesinde, al qarany beımálim, beıtanys adam retinde beıneledik. Osy ekeýiniń arasyndaǵy qaqtyǵys jerdegi adamdarǵa áser etip, handyqtaǵy Ábilhaıyr men Kereıdiń óshtesýine alyp keletinin kórsettik. Tarıhı oqıǵalardy biz endi ertegi arqyly aıtýǵa tyrystyq. Onyń ústine jylynda da kúmán bar ǵoı. Bul oqıǵany keı derekterde 1458 jyly bolǵan desedi, biraq handyq 1465 jyly bolǵan dep kórsetedi. Keıin arasynda daý ketpesin degen oımen biz ol kezdegi oqıǵalardy senarıde tylsym kúshterdiń quraly retinde kórsettik.

-Buǵan deıin «Qazaq eli» kınosy túrli qysqartýlarǵa ushyrap edi. Osy qysqartý máselesi mýltfılimde bolmady ma?

-Tarıhshy aǵamyz Jambyl Artyqbaevtyń keńesi óte jaqsy áser etti. Betbaqdalanyń ortasynda «Tańbaly tas» jáne «Tańbaly nura» degen tas bar. Sony men qanshalyqty derek aqtaryp kórsem de HH ǵasyrdyń bergi jaǵynda, HHİ ǵasyrdyń tusynda, ózimiz es biletin aralyqta ony baryp kórgen, «mine, onyń qazirgi jaǵdaıy mynadaı eken» dep tolyq maǵulmat beretin áli eshkim joq eken. Ǵasyrdyń ortasyndaǵy 30-jyldary barǵan adamnyń aıtýyna qaraǵanda sol aıdaladaǵy tas jan-jaǵynan jaý túgili sol jerdi mekendeıtin adamnyń ózi kelip-ketýi qıyn jerde búkil rýlardyń tańbalary belgilengen. Muny Álkeı Marǵulan bylaı túsindiredi: «Qazaqtyń arasynda sál bir rýdan, ıa bolmasa árqaısynyń arasynda daý-damaı bolyp qalǵan jaıdaıda, ol másele sol jerde tańbaly tasqa baryp sheshiledi». Demek ol úlken qasıetti jer. Qazaq birlikti sol kezden bastap qasıet sanaǵan. Men osyny senarıge arqaý etip paıdalandym.

Al anımasıa jasaǵan ýaqytta aıdaladaǵy Betbaqdalany, oǵan barý jolyndaǵy qıyndyqtar máseleleri rejıserlardyń sheshimine baılanysty tys qalyp qaldy. Óıtkeni ol ýaqyt pen qarajatty qajet etti. Sondyqtan kóp nárseni tóteden jalǵaýǵa týra keldi, kóp oqıǵalar shettep qaldy. Jalpy Jánibek pen Kereıdiń kezindegi oqıǵalardy qamtýǵa tyrystym.

-Jalpy memleket kózqarasy qalaı boldy? Qanshalyqty qoldaý boldy?

-Bul jerde kórsetý-kórsetpeý prosesi qatań túrde mınıstrdiń óziniń qadaǵalaýynda turdy. Senarıden habary boldy. Eń birinshi kórsetilimin de mınıstr qarady. Tipti, Elbasynyń da habary bar dep estidim.

-Mýltfılm tolyq qashan daıyn bolady?

-Negizi bul maǵan qoıylatyn suraq emes. Biraq biz bir-birimizben baılanysyp turamyz. Shyndyǵynda biz ýaqytynda úlgere almadyq. Mundaı joba bir jylda jasala salatyn joba emes. Degenmen azamattar bir jyldyń ishinde tolyq daıyndap shyqty. Ázirge ózimizde qymbattaý bolǵandyqtan, dybystalý jaǵy shetelde rettelý kerek bolyp, ázirge sol ǵana qoldy baılap tur. Qazirgi ýaqytty ustap turǵany sol ǵana. Arasynda mınıstrlikten qoıylǵan, jasalynǵan keıbir eskerpelerdi, qysqaratyn, kemshilikteri men artyqtaý ketken tustaryn túzetip, 19 mamyrda kórermenge usynamyz.

-Mýltfılim tolyq daıyn bolǵan soń kórermenge qalaı jol tartpaq? Satyp alatyn telearnalar bar ma?

-«Qazaq eli» anımasıalyq fılimi 19 mamyrda Qazaqstannyń barlyq kınoteatrlarynda prokatqa shyǵady. Men tikeleı qatysqan birinshi túpnusqasyn qazaqsha jasadyq qoı.  Endi oryssha da dybystalyp jatyr. Eki tilde kórsetiledi. Qalǵan jumystaryn prodússer Sábıt Ábdihalyqov bilýi kerek. Taǵy Reseıden, basqa da birneshe memleketterden usynys jasalǵan kórinedi. Reti kelip jatsa bul mýtfılmdi shetelde de kórsetemiz degen jospar joq emes.

-Osy múltfılm úshin jasalǵan barlyq eńbek, kúsh, qarjy aqtalady dep oılaısyz ba?

-Meniń jeke azamattyq kózqarasym retinde aıtsam, eger onyń jarnamasy, barlyǵy jaqsy júrse, aqtaýy múmkin. Biraq bul memlekettiń ıdeologıasyn, jas balalarǵa memlekettik irgetasyn qalaýdaǵy tarıhty kórsetý maqsatynda jasalǵan dúnıe ǵoı. Sondyqtan memleket bul anımasıalyq fılmniń prokatynan shyǵyndy ótep berýin talap ete qoımas dep oılaımyn.

Munda ekinshi másele bar, bizde kınoprokattan qarjy tolyq qaıtaryp alamyz deý qıyn másele. Munda Qazaqstannyń ózine de baǵynbaıtyn bir jerleri bar. Qazaq tili nusqasyndaǵy fılmder jaqsy kórsetilmeıdi. Mysaly, «Jýnglı kitaby» fılminiń premerasynan keıin balalarymdy alyp barsam, múmkindiginshe ony qazaqshasy baryn aıtpaıdy. Qaı jerde, qaı zalda, saǵat qanshada ekenin óziń shuqshıyp izdep taýyp alasyń. Sol jerde biraz adamǵa jolyǵyp qalyp aıtsam, «Biz qazaqshasyn estigen joqpyz. Bilmedik. Amalsyz oryssha nusqasyna kirdik» degendi aıtady.

-Jalpy qansha qarjy jumsalýda?

-Men qalamaqymdy aldym. Ózim qanaǵattanamyn (kúledi). Al, jalpy jumsalǵan qarjyny bilmeımin, qýanyshqa oraı. Bilsem de aqparatty bólise almaýym múmkin edi. Biraq teńgemen bólingen aqsha jetpeı, keı máseleler dollarmen sheshilip, «Saq» stýdıasyna qarjylaı qıyndyqtar ákelgenin atap ótý kerek.

-«Qazaq eli» múltfılmin ázirleýge eńbegi sińgen azamattar týraly qysqasha aıtsańyz.

-Bul jerde eń birinshi «Saq» stýdıasyn aıtyp ótý kerek. Bul stýdıanyń «Qoshqar men teke», «Muńlyq pen zarlyq», «Momyn men qaraqshylar» atty múltfılmderi qazaq anımasıasynyń klasıkalyq týyndysy qataryna qosylyp, shet el mamandarynyń da joǵary baǵasyna ıe bolǵanyn bilesizder. Odan soń múltfılmniń bas rejıseri Batyrhan Dáýrenbekov, stýdıa dırektory Nurıddın Pattev, prodússeri Sábıt Ábdihalyqov syndy azamattardy erekshe ataýǵa bolady. Jar qulaǵy jastyqqa tımeı júrip eńbek etken osy kisiler.

-İri jobalardyń senarılerine qadam bastadyńyz. Alda osy deńgeıdegi basqa da josparlaryńyz bar ma?

-Meniń ıdeıalarym kóp. Qaǵazǵa túsirilip qoıǵandary da bar. Qazir «Jibek joly» degen jeke stýdıamyzda biraz azamattarmen jumys istep jatyrmyz. Buıyrtsa, úlken bir senarımen aınalysýdamyz. Bári aldaǵy ýaqyttyń enshisinde.

-Áńgimeńizge rahmet! Eńbekterińiz jana bersin!

Suhbattasqan: Aqbota Musabekqyzy