Meniń týyp-ósken jerim Qytaıdaǵy qazaq oblysy turǵan Qulja qalasynan kún shyǵysqa qaraı 130 shaqyrym qashyqtaǵy Nylqy aýdanyna qarasty Qaratóbe deıtin qazaqy aýyl. Kádýlgi Balqash kóline quıyp jatqan İle dárıasynyń bir tarmaǵy Qas ózeni jaǵalaýyndaǵy qabaqtaı tepseń jazyqqa jaıǵasqan úlken eldi meken. Aq basty Táńirtaýdyń muz tamshysynan bastaý alatyn, eki qaptaly ormandy bıik taý jotalarmen qorshalǵan Qas ózeniniń aǵyny asa qatty keledi. Kóktem-kúzgi sý tasyǵan kezde ózenniń erekshe doldanyp aǵatyny bar. Ótirik emes, keıde tipti túıedeı úlken tastardy da jaıdaq jaǵalarǵa domalatyp ákelip tastaıtyn. Taýly óńir bolǵan soń, aýyldyń aınalasyndaǵy jylǵalardyń bári bulaq, desede anadaı dúleı aǵystyń kózsiz kúshin jańasha paıdalanǵan aýyldyqtar ózenniń joǵarǵy jaqtaǵy kópir túsken bir qysańyn shamaly býyp, aýyldyń taý jaq etegine deıin aryq qazyp, ózenniń óz ekpinimen bıikteý bókterlerge birer qulaq sý jetkizip alǵan, sóıtip 30-40 shaqyrym aýmaqtaǵy baý-baqsha jáne egis atyzdary jetekpen kelgen osy sýmen emin-erkin sýsyndaıtyn bolǵan. Shyǵysy bıik, batysy alasa keletin alyp eki taýdyń ortasynda aǵyp jatqan Qas  Tekes pen Kúnes ózenderimen toǵysyp İleni quraǵanǵa deıin tek qana batys jaqty bettep aǵady. Mundaǵy el shyǵysqa qaraı aqqan sýdy eshqashan kórmegen, sondyqtan ózenniń eki jaǵalaýyna qonystanǵan turǵylyqty halyqtyń biletini, sý aıaǵy qurdym - ol batystaǵy Balqash. Osyǵan kózi úırengen el, myna ózderi qazǵan toǵannyń Qas ózeninen bólingen soń aýyldyń kún shyǵys tusyndaǵy ántek yldıdy qýalaı shamaly jerge deıin shyǵysqa qaraı bettep baryp, qaıtadan arnasyna túsken sátine bola bul aryqty «Teris toǵan» dep atapty. Teris toǵan elýinshi jyldardyń sońyna ala óris alǵan Qytaıdaǵy «Zor sekirý» deıtin naýqannyń jemisi, bul aryq sol tusta bir óńirdiń maqtanyshyna aınalǵan eken. Óıtkeni «Álemdi eńbekpen ózgertemiz», «Zamanaýı el quramyz», «Amerıkany basyp ozamyz» dep urandatqan saıası úderiste, osy «Teris toǵan» aýyldy qoıyp, aýdan, aımaq basshylarynyń joǵarǵy jaqqa aıǵaılap turyp oqyp beretin baıandamalaryna talaı ret arqaý bolypty. Áýeldeseńiz bul «teńdessiz jetistikke» bir aqyn: Oıpyr-aı, mynaý netken kópir edi, Eki taýdyń qosylǵan kókiregi, Astynan Qas ózeni móńkip aqsa, Ústinen bes qulaq sý sekiredi. –degen óleń joldaryn arnapty. 80-shi jyldardyń basynda Qytaıda «maldy, jerdi jekeshelendirý», «kóshpeli malshylardy ornyqtyrý» deıtin saıasat boldy. Sonda aýyl basshylary «Teris toǵandy» ońynan paıdalandy. Taýdan túsip jańadan otyryqshy bolǵan qazaq-monǵol malshylardy «Teris toǵannyń» shyǵys jaq betine jaıǵastyrdy, olarǵa úkimet kók kirpish, qyzyl kirpishterden úıler turǵyzyp, shaǵyn qystaq salyp berdi. Osyǵan deıin, aýyldyń tórt túlik maly ǵana jaıylyp júrgen jýsandy tepseńde endi kisi qarasy kóbeıip alpys shaqty úı soǵyldy. Barys-kelis jandandy, bes shaqyrymǵa erkin tolmaıtyn arada qatyn-qalash qydyrysyp, bala-shaǵa júgirisetindi shyǵardy. El aýzynda «Teris toǵannyń» ar jaǵy», «Teris toǵannyń» ber jaǵy» deıtin sóz tirkesteri kóp aıtylatyn boldy. Jurt bul sózderdi «Teris toǵandy» eske salý úshin emes, qaıta aýyl men qystaq arajigin aıqyndap turatyn «shekara» maǵynasynda qoldanyp júrdi... Já, «Teris toǵan» osylaı tura tursyn, endi áńgimeni basqa jaqtan tolǵaýǵa týra keledi. Sovet odaǵy tarap jer sharynda «Qazaqstan» deıtin el paıda bolǵanǵa deıin Qytaı qazaqtarynyń atbaılar qazyǵy, rýhanı ortalyǵy Quljadaǵy «Qazaq oblysy» edi. Óıtkeni İle, Altaı, Tarbaǵataıdan quram tapqan úsh aımaq qazaqtarynyń birden-bir saıası ári zańdy «avtonomıasy» 1954 jyly osy eski shaharǵa qazyǵyn qaqqan. Munda ulttyń tili men salt-dástúriniń joqtaýshysyndaı bolyp oblystyń óz gazet-jýrnaly shyǵyp turdy jáne táýlik boıy jumys isteıtin qazaq tildi teleradıosy bar edi. Men 1989 jyly ınstıtýtty bitirgen soń, joldama bergen Úrimjini tárki etip, atamekenim Quljadaǵy qazaq tildi telearnaǵa jumysqa ornalastym. Týǵan aýylym qaladan at shaptyrym jerde turǵandyqtan ár senbi, jeksenbide bolmasa da, mereke-meıramdy qurǵatpaı «Qaratóbe qaıdasyń» dep, altyn uıa aýylyma qaıqaıyp tartyp otyratynmyn. Qazaq eliniń Táýelsizdigi ózbek pen qyrǵyzdan keıin bizge jer tekpiletip, taǵatymyzdy ábden taýysyp baryp, 1991 jyldyń 16 jeltoqsany degende jetti-aý áıteýir. Buǵan Qytaıdaǵy bir jarym mıllıon qazaq bolyp qabaǵat qýandyq! Dos-jaranmen bas qostyq, qushaqtastyq degendeı... Men osy jaqsylyqty bólisý úshin kóp ótpeı taǵy da Qaratóbege súrine jettim. Aýylda toı-dýman, dastarqany áli jıyla qoımapty, dý-dý kúlki, gý-gý sóz. - Qazaqtyń Zuńtuńy (Prezıdenti) Nazarbaı eken. - Nazarbaı jaqynda Beıjińge keledi eken. - Qazaq oblysyn Qazaqstanǵa qosyp alam dep surapty. - Dúnıe júzindegi qazaqtardyń bárin shaqyryp jatyr deıdi... - Qytaı jaǵy qazaqtardy berýge kelisipti, biraq eki qazaqqa bir qytaı qosyp beremiz depti. Oǵan qazaqtyń Bastyǵy qarsy bolypty... Osylaısha aýyl ishi alyp-qashpa áńgimege tolyp ketken. Bulardyń bir sózine kúlseń, endi bir sóziniń jóni bar sıaqty, senip te qalasyń. Keıbir aýyl jigitteriniń keýdesine nan piskendeı, adýyndap sóıleıdi, biri «Ne bosa o bosyn! Jınala berý kerek! Ketemiz!» dep qorazdansa, endi bireýi «Kóship ne kerek! Ata-babamyzdyń basy jatqan jerimizdi tastap qaıda baramyz?! Báribir Nazarbaı bizdi jaqynda ózine qosyp alady ǵoı. Oılansańshy, Qazaqstan mundaǵy eki mılıonǵa jýyq qandasyn dalaǵa tastaı ma?! Memleket isi ońaı deımisiń!» dep bilgirsıdi.

Bul sózder sol tusta tek bizdiń aýylmen ǵana shektelip qalǵan joq, tutas Qazaq avtonomıasyna qarasty úsh aımaqtyń 24 aýdanynda turatyn qazaqtardyń arasynda jeldeı esti. Shamasy kelgender, ásirese jastar jaǵy «qosyp alýdy» kútip otyrmastan qujattaryn jasatýǵa kirisip ketti, al qalǵandary úmitinen góri kúdigi basymdaý osy jaǵymdy lebizdi jarym yrys etip, áliptiń sońyn baǵyp jata berdi. 1993 jyldyń qazan aıynyń ortasy. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaev Qytaı Halyq Respýblıkasyna alǵashqy Memlekettik saparmen keldi. Beıjińdegi joǵarǵy dárejeli kezdesýlerden soń, Elbasy Almatyǵa irgeles jatqan Qytaıdaǵy qazaq oblysynyń ortalyǵy Qulja qalasyna at basyn tiredi. Jazdyń lebi áli qaıta qoımaǵan shaq, jemis-jıdektiń de, eldiń úkili úmitiniń de pisip-jetilgen kezi bolatyn bul. Osy kúni, jasyl jelek jamylǵan gúldi shahar tipten qulpyra tústi: kóshelerde kerme týlar kóbeıdi, ár jerge «Qazaqstan Zuńtuńy (Prezıdenti) Nursultan Nazarbaevty qyzý qarsy alaıyq!», «Qazaq oblysymyzǵa qosh keldińiz!» degen urandar qazaq-qytaı tilderinde ilingen. Shahardyń ortasyna ornalasqan jergilikti jurt «Vań Qadyr baǵy» dep ataıtyn qaladaǵy eń úlken saıabaqqa kıiz úıler tigilip, aınalasy álem-jálem bezendirilgen... Mine, Qazaq eliniń Prezıdenti Nursultan Ábishuly, Qazaq oblysynyń ákimi Asqat Kerimbaıulynyń serik bolýynda, gúl kómkergen saıabaqtyń ortasyna tigilgen aq boz úıge bettep bara jatyr. Shart-shart soǵylǵan shapalaq daýsyn, dúrs-dúrs etken júrek qaǵysymyzǵa úndestirip biz turmyz. Taǵdyrly kúnimizdi talqyǵa salar sát jetken shyǵar dep oılaımyz ishimizden... Aǵamyzdy kórgende qýanyshtan tebirengen janymyzdy qoıarǵa jer tappadyq. Oblys ártisteri kúmbirli kúı, ásem bılerimen myń buraldy. Gúldesteni jaǵalaı turǵan qaraqurym halyq bolyp bárimiz; «Elim Quljadaı, kóńilim sizdi boljadaı» dep qosylyp án de shyrqadyq... Barlyq shara qazaqy saltpen ótip jatty, aqsarbas qoı, kókqasqa taı soıyldy, at mingizip, shapan jabyldy. Qazaqtar eki ezýleri qulaqtaryna jete máz bolyp, bir birine qýana qarasyp, únsiz jymıysyp qoıady. Aq túıeniń qarny sol kúni bizdiń aýylda da jarylypty. Keıbireýler Prezıdentti kórý úshin qalaǵa kelipti, jastar jaǵy aýyldaǵy dámhana, meıramhanalardy jaǵalasa, kóp sandy halyq óz úılerinde qoı-eshki soıyp basqosýlar jasapty. Kópshilik ózara qutty bolsyn aıtysyp, «Teris toǵannyń» ar jaq, ber jaǵy demesten qýanyshty ortaq toılapty. Merekelik dastarqan shattyǵyna eltken halyq aýyl men qystaqty aıryp turǵan «Teris toǵannyń» «shekara» qasıetin osylaısha bir sátke bolsa da umytypty. «Qyz Jibek» fılminde jekpe-jek jasaý úshin kóshti toqtatqan Bekejan men Tólegenge Jibektiń aıtatyn bir sózi bolýshy edi ǵoı «...kózi jas, kókiregi sherli eldiń zorǵa jetken bolmashy qyzyǵyn kóp kórgenderiń be? Qýanyshty bir kósh boıyna jetkizbedińder-aý!» dep. «Teris toǵandaǵy» jaǵdaı fılmdegiden sál ózgesheleý. Mundaǵy kóńili kúdikti, ómiri dúdamal eldiń zorǵa jetken az ǵana qyzyǵyn toqtatyp, sońyn kóshke ulastyryp jibergen «Bekejan» - ol aýyl mektebinde muǵalim bolyp isteıtin – Shotan degen bizdiń bir qý aýyz jezdemiz eken. Sol kúni ol «Teris toǵannyń» ar jaǵynda úı salyp jatqan Qıasbek deıtin malshy qurdasynyń úıindegi basqosýǵa bara qalypty. Dastarqan ústinde áńgime baıaǵy Prezıdenttiń kelýi jaıynda órbıdi. Sóz sońy Qazaqstanǵa kóshý-kóshpeý máselesine kelip tireledi. Dál osy kezde Shotan birden qyljaqqa basypty: -- Eı, jigitter! Osy áńgimeni ortaǵa salýdyń qajeti endi shamaly. Ózi kelgen baqty basqa teýip otyrsyńdar sender. «Mal-mal» dep salpaqtap júrip túk bilmes topasqa aınalypsyńdar! Bir ýaq álemdik ózgeristerge qulaqtaryńdy túre júrseńdershi! Nazarbaıdyń osy jolǵy kelisi beker emes, «óz kózimmen kórip, qolynan alyp ketem» dep kelipti oblysqa. Endi bul Bejińdegi Tóraǵaǵa da ońaı tımeıdi, ol da mıllıard halyqty basqaryp otyrǵan dánishpan, «qazaǵyńdy alsań al, jerdi tutas bere almaımyn» dep bolmaı qoıypty. Sodan bastan qulaq sadaǵa, Nuraǵam buǵan da shúkir dep qol qoıysypty. Endi durys qoı! Úsh aımaqtan Altaı, Tarbaǵataı túgel Qazaqstanǵa ótti. Qudaıdyń sheberin qarashy! Shekara syzyǵy dál osy «Teris toǵannan» túsipti. «Soıyl tıse sorlyǵa» dep, ásirese, Qıas, seniń mańdaıyńnyń sory bes eli eken, úıdi osynda salǵanyńdy qarashy! Endi «Teris toǵannyń» shyǵysy Juńgo (Qytaı), batysy Qazaqstan bolady. Já, men kettim! Syzyqtyń syrtynda qalyp qoıyp sheteldik bolar jaıym joq! – deıdi. Osyny aıtyp Shotan zytyp beripti. «Ótiriktiń ózine senbe qısynyna sen» degen, bul habar izdegenge suraǵandaı boldy. Onsyz da «qosyp alý» sózi el kezip júrgeli biraz bolǵan, onyń ústine Nurekeń dál búgin Quljada osy máseleni sheship jatyr, eger «Teris toǵan» «shekarasy» jabyla qalsa, 60 shaqty otbasy alpysynshy jyldardaǵy atalarynyń kebin kıip qalýy ábden múmkin ǵoı. Endi qaıttik? Táýekel! Qystaqty tastap, aýylǵa tezdetip kóshý kerek! «Teris toǵannan» attap ótse boldy, Qartóbe áne, mine - Qazaqstan. Tústen keıingi saǵat tórt-bes mólsheri, jan basynan mal basy kóp jańa qystaqtyń turǵyndary túp qotaryla kóship jatyr. Aq ter, kók terge túsken otyryqshylar esik aldyndaǵy kóldeneń jatqan qýraıǵa deıin at ógizderine artyp alǵan. Maly topyrlap, bala- shaǵasy ulardaı shýlaıdy, ıtteri qyńsylap, mysyǵy mıaýlaıdy, qaz úıregi de qaqsap qoıar emes... Úrikken halyq «Teris toǵannyń» ortan beline salynǵan qırap turǵan jalǵyz aǵash kópirdiń aýzyna tyǵylyp qalypty. Ary tamandaý jerde, bir-eki monǵol otbasy da bularǵa ere kóshipti. «Eı, biz qazaq-muńǵul bir kıiz týyrlyq. Aıtyp hoıaıyn! Biz birge mal baǵady, birge ómir súredi. Sen de ketse, men de keted!» dep keńirdegin jyrta aıqaılap qoıady. Olardy elegen jan bolmady, árkim óz júgimen ábigerlenip zyr qaǵyp júr. Qystaqtaǵy jalǵyz qytaı da, aýyldaǵy qaýym qytaı da aıaq asty bolǵan bul kóshtiń mánisin túsinbeı tańyrqaı qarasyp qalypty. Qalyń qazaqtyń órt shalǵandaı albaryndy túrlerin kórgen olar bastabynda qatty sasty, qaıterin bilmeı, úıdi-úıine júgirisip, aýyl aýdan ortalyǵyndaǵy qoǵam qaýipsizdigi bólimshelerine qońyraý shaldy. Aýdandy qaıdam, aýyldaǵy saqshy bitkenniń bári qazaq jigitteri bolatyn, kóshti toqtatpaq túgili olar bul kezde úrkinge túsken týystarynyń kóligin jetelesip, ulttyń Uly isine at salysyp jatqan... Taýly óńir ǵoı, áp sátte qas qaraıdy. Aýdannan jiberilgen tekserý toby kelip úlgergenshe kóshtiń de sirgesi túrilgen. Halyq nede bolsa aýylǵa aman esen jaıǵasty, qańyrap qalǵan qystaq demese, qazirshe búlingen eshteńe joq. Endi saqshylar da asyqpaı, bir birlep tekserýge kiristi. Aınalasy eki kún ishinde 6-7 adam qamaýǵa alyndy. Árıne, Shotan men Qıasbek bastaǵan búlikshil top. Shotan úsh jylǵa sottaldy, qylmysy sol baıaǵy: el ishin ala taıdaı búldirgen, ósek-aıań taratqan, ult arazdyq qaqtyǵysqa jol salǵan. Munda Shotannyń buryn qylmys jasamaǵany eskerilipti ári mektep basshylyǵy men joǵaryda otyrǵan týystarynyń ara túsýiniń nátıjesinde jeńil kesilipti deıdi. Biraq mal-múlki túgel tárkilenip, ózi eńbekpen tárbıelenýge jiberildi. Túrmeden bosaǵan soń da ol memeleket qaýipsizdigi qyzmetkerleri jaǵynan birazǵa deıin baqylaýda boldy. Al Qıasbek aǵamyz jurtty dúrliktirip, aldaǵany úshin eki jylǵa sottaldy, mal-múlki tárkilenip, aram pıǵylynan aıyqtyrýǵa ol da aýyr eńbekke jiberildi. Jazasyn tolyq ótedi, biraq anaý aıtqandaı onyń sory shynymen qalyń eken, túrmeden kele salyp qatty naýqastanyp, kóp uzamaı qaıtys boldy. Artynda ańyrap jesiri men úsh birdeı jetimi qaldy, marqumnyń súıegi ózi bastap buzǵan «Teris toǵan» «shekarasynyń» shyǵys jaǵyndaǵy qorymnan máńgilik oryn aldy. Qylmystylardyń qatarynda, kóshke belsendi at salysqan taǵy bir-eki azamat boldy. Olar da bir jyl jáne jarty jylǵa qamaý kórdi. Sondaı-aq, álgi kósh kómekshileri bolǵan úsh tártip saqshysy da bar. Olar qatań eskertýmen qosa, qyzmetinen birjola alastatylyp, oryndaryna asa ańǵarympaz, tym qyraǵy «joldastar» jumysqa turdy. Jyldar jyljydy, aılar ótti, búlik tynshydy, kósh toqtady. Mine, 2013 jyldyń kúzi, men taǵy týǵan aýylyma at basyn burdym. Bul joly oblys ortalyǵy Quljadan emes, kúlli Qazaqtyń elordasy Astanadan keldim. İlbip basyp, ózim asyr salyp ósken ózen boıyna jettim. Ýaqytpen jarysqan ózen sýy toqtaýsyz aǵyp jatyr eken. Biraq baıaǵydaı aryndy emes, kózime tym sylbyr kórindi, múmkin bas jaǵyndaǵy tospalar men toǵandardyń áseri bolar... Men jaǵada kóp otyrdym, kóp oılandym. Sodan jyndanǵan adamsha bylaı dep aıqaı saldym: Oý, Qas ózenim! Baıaǵy arynyń qaıda seniń? Tyńda meni! Sen arqyrap aqpasań anaý shólirkep turǵan Balqash ta qurdymǵa ketedi ǵoı! Qarǵys atqyr «Teris toǵan» seniń túbińe jetken be?!