Qazaq ádebıetiniń kózi tiri klassı­gi Muhtar Maǵaýın «Jas Alash» gazetine hat joldapty. Muhań qazir Vashıngtonnyń irgesindegi Rokvıll kentinde turyp jatyr. Eń basty jańalyq, jazýshy «Shyńǵys hannyń» tórtinshi kitabyn támamdapty. Tórt kitaptan turatyn asa qundy bul eńbektiń qazaq tarıhy ǵylymyna zor betburys jasaıtynyna, ulttyq tarıhymyzdy zertteý men zerdeleýdi jańa arnaǵa buryp, baıandy qalypqa túsiretini­ne de esh kúmán keltirmeımiz.

«Sońǵy úsh-tórt aıda shyǵarmalarymnyń 22 tomdyq tolyq jınaǵyn túzip qoıdym» depti jazýshy. Buǵan da qatty qýandyq.

Alysta jatqan aǵamyzdy alańdatyp otyrǵan taǵy bir másele – jer máselesi. «Jer týraly talas qyzyp jatyr ǵoı, bul rette jur­ty­myz áreketsiz qalmaýy kerek» deıdi M.Maǵaýın. Jazýshy osydan 17 jyl buryn «Jer – qazaq­tiki!» degen maqala jazǵan eken. Bul maqala kezinde kserokspen kóbeı­tilip, jer týraly zertteýler jasap, daýys kóterip júrgen jazýshy, jýrnalıs Sapabek Ásip aqsaqaldyń tilegi boıynsha Qazaqstan parlamentiniń múshelerine taratylyp ta berilipti. Maqalanyń ózi «Juldyz» jýrnalynda (№8, 1999 jyl) jarıalanǵan.

Biz búgin Muhtar Maǵaýınniń osy maqalasyn oqyrmandar nazaryna qaıta usynýdy jón kórdik. Jazýshynyń oıy men sózi eskirý bylaı tursyn, qaıta burynǵydan da ótkirlene, ótimdi bola túskendeı.

Búgingi Qazaqstan respýblı­ka­sy­nyń shegindegi barlyq Jer – qazaq halqynyń jekemenshigi bolyp tabylady. Qazaq halqynyń jekemenshigi. Dalasy men taýy, ormany men qumy, jazırasy men shóli, ózeni men kóli. Ústindegi barlyq ıgilik, astyndaǵy barlyq qazyna. Túgeldeı qazaqqa tıesili.

Álbette, Qazaq-Ata ıeligindegi jer kesimi budan áldeqaıda mol edi. Osy ǵasyrdyń áýelgi bóliginde, so­vettik jańa shekara mejesi syzylǵan­da orys qaraýyna ketken: Qulyndy dalasy men Ombynyń tústigi, Oryn­bordyń qalasy men soltústik-batys moınaqtaǵy qara topyraqty birneshe aýdan, Edildiń bergi beti – Qıǵash pen Bozan aralyǵyndaǵy sýly, nýly óńir; Reseı bizdi ózi ǵana talaǵan joq, tynysy tarylsyn, qoly baılanyp, aıaǵy tusalsyn dep, ǵasyrlar boıy qa­zaqtan enshisi bólinbegen qara qalpaq­ty ózbekke ótkizdi, taza qazaq qonys­tanǵan Úshqudyq pen Tamdyny tóńire­gimen túgel kesip berdi, onymen de toqtamady, túpki jospar – Qazaq­standy bólshektep, birjola ydyratý­dyń bastamasy retinde áýeli Bos­tandyq aýdanyn, sodan soń Myr­zashól aımaǵyn tili maıda aǵaıynǵa enshiledi; sovetten burynǵy, pat­shalyq Reseı ozbyrlyq otar bóli­sinde Qytaımen mámile taýyp, İleniń basy – Kúnes pen Tekesti, Tarba­ǵataıdyń shyǵysy, Qaramaı, Jaıyr­dan tartyp, Boǵdaǵa deıingi baıtaq atyrapty, búkil Ór Altaıdy ordaly qalyń qazaqtan kesip tastap edi; “tyń kóterý” atalǵan, qazaqty birjola jynyshtaý naýqany kezinde Reseıge ataý­syz ketken qanshama kolhoz, sov­hoz aýmaǵyn aıtpaǵanda, bizdi Moń­ǵol elimen jalǵastyryp jatqan, aınalasy at shaptyrym ǵana jalǵyz Jaza­tyr alqabynyń ózi nege turady – qatarlas qazaq arasyna syna qaǵyl­dy, endi Baıan-Ólgeıden qatynaý úshin eki ret shekaradan ótý kerek bolyp tur. Syrtta qalǵan, jat jurtqa kóz súzgen eldiń zaryn, jyrtqysh ımpe­rıa­lardyń, óktem halyqtardyń zor­lyǵymen ıesinen aıyrylyp, basqa­nyń tabanyna túsken jerdiń muńyn aıtyp taýysa almaısyz. Men zamannan zaman ozǵanda, osy atameken jerler­diń birazy qazaqqa qaıtyp oralaryna nyq senem. Sonymen qatar, bola­shaqtan úmit kúte otyryp, búginimizge táýba deýge tıispiz. Ol táýba – Táýel­sizdik, álem qaýym­dastyǵy moıynda­ǵan Qazaqstan respýblıkasynyń tý kóterýi. Qalaı desek te, aıyrylǵany­myzdan – saq­tap qalǵanymyz kóp eken: qamtyǵan kólemi jóninen al­ǵanda, Qazaqstan – álemdegi eń baıtaq elderdiń biri, Reseı, Qytaı, Amerıka Qurama Shtattary... taǵy bir alyp elderdiń ókshesin basyp, toǵyzynshy orynda tur, ázirshe jer kólemi jóninen alǵanda, al bul jeri­ńizdiń ústi beıish, asty kenish, baıly­ǵyna eshkim shendese almaıdy. Baıtaq el, baı ólke.

Búgin sol baıtaǵyńyz bojyrady, baılyǵyńyz talandy, Altyn Ordany joqtaý jyrlarynyń birinde aıtyl­ǵandaı, azamat azdy, jurt tozdy. Biraq qasıetti qara jer – qazaq jeri tabanymyzdyń astynda turǵanda, bári de qalpyna keler, el – eńsesin jazyp, er – muratyn tabar dep oılaýshy edik. Qara jerden tabanymyz taımaı tursa... Endi sol, qasıetti qara jerdiń ózine qater tónipti. Aspan qulaǵan joq, topan qaptaǵan joq, ózinen ózi qurdymǵa ketpek. Ózinen-ózi emes. Ózgeshe bir kúshterdiń dúmpýi­nen. Burynǵy myń zorlyqtan astam jalǵyz-aq aýyz tozaqy sózben. Ol – «Jer satylady!» – degen sóz.

Jerdi satý, dálirek aıtsaq, keń­baı­taq qazaq jeriniń quıqaly, kenishti biraz bóligin óziniń, ólekse úrim-buta­ǵynyń jekemenshigine kesip alyp, qalǵan qanshama aımaqty qaltaly kelimsekterge úlestirip, osy Jerdiń baıyrǵy turǵyny qazaqtardy máńgi­lik quldyqqa baılaý – sovetten túlep ushqan kósemderimizdiń kenezesin keptirgen munarly muraty bolatyn. Búgin emes, budan alty-jeti jyl bu­ryn, biz – bostandyqqa jettik, elimiz táýelsizdik aldy dep, qurǵaq qýanysh­qa lepirip júrgen, olar – ıesiz mal, qısapsyz baılyqqa kez bolyp, keneý­siz urlyqqa kóshken, bar bılikti bir-aq maqsatqa – jeke basynyń paıdasyna ǵana jumsap jatqan, budan da zor óktemdikke – jańa mıllıardtarǵa jol ashqan áýelgi kezeńde. Jerdi satpaı, ıaǵnı, jekemenshik esebindegi taýarǵa aınaldyrmaı, isimiz ońal­maıdy dep ózeýredi. Orys alsa qaı­te­di, orman alsa qaıtedi, basqa bir jaqqa arqalap alyp ketpeıdi, buıda­sy ózimizde emes pe dep kólgirsidi. Tezirek úlestireıik dedi. Barlyq iste kónbis qazaq dál osy joly dúrkireı kóterildi. Jer – Anamyz, satýǵa bolmaıdy, Anamyzdy satsaq, ońbaımyz desti. Osy oraıda qanshama qısyndy ýáj aıtty. Álde, basqa, mańyzdyraq, ıaǵnı daý-damaısyz, eńbeksiz túsimi mol sharýalarǵa aldandy ma, álde kóptiń sesinen qaımyqty ma, Jerdi satý týraly áńgime toqtaldy, biraq óshpedi, byqsyp, tútindedi de jatty. Satý kerek... Shirkin, satsa ǵoı... Eń ǵajaby, prezıdentińizden bastap, biz­diń úkimetimizdiń barlyq isin kús­tanalap, teriske buratyn, sonymen qatar, táýelsizdigińizge kekete, kúle qarap, qazaqty kemshin násil dep ja­rıalaǵan, qazaq tilin adamzat tilde­riniń qatarynan shyǵaryp tastaǵan, kisilik keıipten jurdaı máńgúrt-podo­noktordyń ózi osy jer satý másele­sine kelgende bıleýshilermen aýyzdas shyqty, jerdi jekemenshikke ótkizsek qana kósegemiz kógeredi desti, árıne, “anańdy...” – degen sóz­diń maǵynasyn bilmeıtin sabazdar qazaqsha emes, oryssha aıtty, al olarǵa sol tilde “ıdı ty álgi myqtyǵa” dep, sabap alatyn bir buzyq shyqpady, bálkim, aıtqysy kelmedi, qoly barmady, dál osy arada – til máselesi sıaqty, jer máselesinde de úkimeti­miz­ben úndes kelip otyr ǵoı, al qazaq patsha zamanynan beri ulyqty syılap úırengen. Aqyry, álgi silimtik­terdiń aıtqany durysqa shyqty: Jer satýǵa túsken joq, sonyń kesirinen, kósegemiz kógergen qaıda, bozardyq, qýardyq... azdyq, tozdyq... Qazirgi eko­nomıkalyq aýyr jaǵdaı, halyq­tyń qaıyrshy turmysy... emes, – ekonomıka órlep barady, halyq baıyp barady, joq, ol emes, ol emes, myna jalqaý, aqylsyz eldi basqarý, tejeý­siz bılik jolyndaǵy kútpegen qıyn­dyqtar, álbette, sol jerdiń satylmaı qalǵanynyń zardaby... degen sheshimge keledi bizdiń súıikti úkime­timiz, týysqan kósemderimiz. Sóıtip, byqsyp jatqan shalany, ústine shıki munaı quıyp, qaıtadan úrlep, op-ońaı tutatady da, qaýqarsyz parlamentke Jer týraly zań jobasyn usynady. Jazǵy demalysqa asyǵyp otyrǵan parlament bul joly da birlik, yntymaq tanytty, jan qına­maı, atalmysh Zańdy alǵashqy oqy­lýynda maquldandy degen sheshim shyǵardy. Onyń mánisi – kelesi oqy­lymda Zańnyń qurǵaq jerin maılaıdy, ketik jerin syrlaıdy, sóıle­min mıpazdaıdy, sózin jylmıtady – tuta­symen, birjola qabyldaı­dy. Ol degen – Jer – jekemenshikke satylady degen sóz.

“Jer – satylady!” – deıdi úkimet pen parlament. Olardyń artynda kim turǵany belgili.

“Jer satylmaıdy!” – deıdi     halyq – búgingi kózi ashyq búkil qazaq qaýymy. Olardyń artynda myń jyldyq tarıh, ótken arýaq amanaty, keleshek urpaq múddesi tur.

Eń aldymen aıtarymyz – Jerdi satýǵa eshqandaı quqyqtyq negiz joq. Óıtkeni bul Jer – qazaq halqynyń jeke menshigi. Ata-babasynyń qany­men jýylǵan, súıegimen tyńaıtylǵan. Toqsan toǵyz býyn áýletin ósirgen. Buǵan – ótken tarıh kýá.

Qazirgi Qazaqstan respýblıkasy­nyń terıtorıasy – osy óńirdegi baıyrǵy jurt qazaq halqynyń ata mekeni bolyp tabylady. Qazaqtarda basqa bir meken, basqa bir otan joq. Iaǵnı, qazaq halqy tek qazirgi Qa­zaqstan respýblıkasy sheginde ǵana óziniń ulttyq erekshelikterin saqtap, ult mádenıetin damyta alady. Qa­zaqstan respýblıkasy – qazaq halqy­nyń birden-bir ulttyq memleketi. Bul jaǵdaı tek terıtorıalyq ıelik ar­qyly ǵana emes, halyqtyń ǵasyr­lar boıy ótken tarıhı jolymen de tyǵyz baılanysty.

Alǵashqy qaýymdyq qurylys ydyraǵannan sońǵy kezeńdegi tarıhta izi qalǵan saqtar, úısinder, qańly­lar jáne ǵundar – qazaq halqynyń ejelgi ata-babalary. Solar qurǵan taıpalyq birlestikter bizdiń arǵy babalarymyzdyń osy óńirde orny­ǵyp, urpaqqa urpaq jalǵaýyna negiz boldy. Qazirgi Qazaqstan jerine tikeleı qatysty Uly Túrik qaǵandyǵy, onyń ishinde Batys Túrik qaǵandyǵy, odan sońǵy Túrkesh qaǵandyǵy, Qar­luq qaǵandyǵy, Oǵyz memleketi, Qarahan handyǵy, Qımaq jáne Qyp­shaq birlestikteri – bizdiń ejelgi mem­lekettik qurylymdar bolyp esepte­ledi. Bul zamandarda (V-Xİİ ǵasyrlar) bizdiń ata-babalarymyz ózderiniń eldik dástúrlerin qalyptastyrdy, áskerı zor qýatqa jetip, óz kezeńine saı mádenıettiń ozyq úlgilerin týdyrdy. Altyn Orda zamanynda, onyń quramyndaǵy, qazirgi Qazaqstan respýblıkasynyń shegin qamtyǵan Kók Orda tusynda (Xİİİ-XV ǵasyrlar) eldik sana birinshi orynǵa shyqty, keıin qazaq atalǵan halyqtyń ulttyq beınesi, ózindik sypaty, naqty meken-jaıy burynǵydan góri aıqyndala tústi. Altyn Ordanyń ydyraý keze­ńinde qurylǵan, alǵash ret 1456 jyly tý kótergen Qazaq Ordasy qazaq halqynyń óz esimimen atalǵan ulttyq memleketi bolyp tabylady. Osy bir tusta jalpytúriktik ortaq arnadan bólinip, qazaq atty etnonım birjola ornyǵady. Qazirgi táýelsiz respýblıka shegindegi jurt – qazaqtar dep, al olardyń jańa memlekettik qurylymy Qazaq Ordasy, nemese Qazaqstan dep atala bastaıdy. Qazaq Ordasy óziniń qýatynyń sharyqtaý kezeńinde qazirgi Qazaqstan terıtorıasyn jáne onymen shektes taǵy birtalaı aımaqty ıelenedi. Qazaq sol zamandaǵy asa iri halyqtardyń birinen sanalatyn. XV ǵasyrdyń aıaq kezinde halqynyń uzyn sany mıllıonnan assa, XVİİİ ǵasyrdyń bas kezinde úsh mıllıonǵa jýyqtaıdy. Eldi erikti saılaý – quryltaı sheshimi negizinde aq kıizge kóterilgen han basqarsa, jekelegen ulys-rýlardy sultandar, bıler basqarady. Qazaq handyǵynyń ulttyq urany – “Alash”, bas tańbasy (gerbi) – tóre tańba, bas baıraǵy – tóre tańbaly qyzyl tý boldy. Qazaq Ordasynyń astanasy Túrkistan qalasy boldy. Qazaq Or­dasyn sol zamandaǵy iri memleketter – Rýsıa men Iran, Buqar handyǵy men Jońǵarıa – alys-jaqyn kórshi­lerdiń bári moıyndady. Qazaq Or­dasy kórshi memlekettermen dıplo­matıalyq qatynastar ornatty, kerýen tartqan saýda isin jónge qoıdy, Ortalyq Azıadaǵy jáne onymen shektes aımaqtardaǵy saıası jáne eko­nomıkalyq ómirge belsene aralasty. Ulttyq mádenıetin, ádebıeti men ónerin damytty. Qazaq Ordasy tórt ǵasyrdaı ýaqyt boıy óziniń memle­kettik júıesin, ulttyq tutas­tyǵyn jáne básire terıtorıasyn ustap turý úshin tynymsyz kúres júrgizdi. Bul aýyr soǵystarda qazaq halqy óziniń táýelsizdigin saqtady, atameken jerin jaýǵa aldyrmaı, keıingi urpaǵyna mıras etip qal­dyrdy.

Qazaq Ordasynyń eń sońǵy hany Kenesary sheıit bolǵan, el óziniń eki jarym myń jyldyq ulttyq memleket júıesinen, ǵasyrdan ǵasyrǵa ulasyp, halyq múddesin qorǵap kelgen zań joralǵylarynan aıyrylǵan otarlyq aýyr kezeń – áýeli patshalyq Reseı bıligindegi, keıin sovettik Reseı ezgisindegi júz elý jyldyq zulmat zamanda qazaq halqynyń ar-namysy ǵana aıaqqa basylǵan joq, jurty tozyp, jeri talan-tarajǵa tústi. Bir zamandaǵy keýdesi bıik qazaq óz elinde ógeı halge jetti, bar bılik, bar ıgilik kelimsekterdiń qolyna ótti. Táýelsizdik týyn kótersek te, bir jarym ǵasyrlyq kemshin, otarlyq sanadan arylmaǵan búgingi kúni qazaqtyń ata meken jerin talapaıǵa salý týraly máseleniń kóterilýi – ejelgi otar­lyq saıasattyń jalǵasy, damy­ǵan, jetilgen, jańa bir kórinisi dep baǵa­lanýǵa tıis. Jaı ǵana kórinis emes, jańa saty ǵana emes, túıindi, sheshýshi áreketi. Aqtaban-shubyryn­dydan qaıta kóterildik, 32-jylǵy ashar­shylyq apatynan soń ortamyz tolmasa da, ońala bastadyq, al atameken jerimiz satýǵa kesilip, saýdadan ótken soń birjola joıylýǵa bet alamyz, ońbaımyz, ońalmaımyz, halyq re­tinde quryp bitemiz. Ásiresiz aqıqaty osy.

Mine, jeti-segiz jyl boldy, jerdi satý týraly másele kóterilgennen beri qazaq zıalylary dáleldi sózdiń bárin aıtty, renjidi, ashyndy, nazalandy, biraq úkimetimiz ben kósem­derimiz sonyń eshqaısysyn da iltı­patqa almady, jerdi satý týraly nıe­tinen qaıtpady, endi, halyq qal­­jy­­raǵan, azamat eseńgiregen kezde eski uranyn qaıta kóterip, birden pármendi áreketke kirisip otyr. Bul taraptaǵy zańyn jarym-jartylaı bekitip te qoıdy. Jerdi satý – ıgilikke bastaıdy deıdi. Igilik bolar, biraq qazaq úshin emes. Jerdi satý – sorǵa bastaıdy deımiz biz. Óıtkeni Jerdi satý – qazaq halqynyń ulttyq múdde­si­ne kereǵar sumdyq.

Bul sózdiń mánisin taǵy da qaıtalaýǵa týra keledi.

Otarlyqtyń patshalyq kezeńinde qazaq sýly, nýly, qunarly qonysta­rynan yǵystyrylyp, taýǵa, qumǵa, shól men shóleıtke qýyldy, qazirgi Qazaqstannyń eń quıqaly aımaqta­rynda basqa ult ókilderi otyr. Jer bóliske túsip, jekemenshikke berilse, osy, tirshilikke qolaıly, ónim-paı­dasy mol, qymbat ári kórikti aýdan-aımaqtardyń barlyǵy da basqa ulttardyń qolyna ótedi.

Otarlyqtyń sovettik kezeńinde ǵalamat asharshylyq uıymdastyryl­dy, qazaq halqynyń demografıalyq ústemdigi buzyldy, jat jurttar tasqyny jergilikti halyqty basyp ketti, nátıjesinde el ıesi, jer ıesi qazaq otyz paıyzǵa da jetpeı qaldy, biz óstik, olar ketip jatyr degen búgingi kúnniń ózinde teń jarymǵa jańa ǵana ıek arttyq, ol jarymnyń úshten ekisi kámeletke tolmaǵan, ázirshe qoǵam ómirine yqpaly kem bala-shaǵa, Jer bóliske tússe, qalaı tartsańyz da, tym qursa úshten bir eseńizdi ala almaısyz, sondaǵy qol jetken jerińizdiń ózi qandaı bolma­ǵyn jańa aıttyq.

Qazaqtyń basym kópshiligi aýylda, aýyl – kedeı, jer túgili, jemek satyp alar aqshasy joq, ıaǵnı, taza qazaq qonystanǵan aýdandardyń ózi, túgel bolmasa da táýir bóligi jat jurttyq qaltalylardyń menshigine kóshedi degen sóz.

Jer satylyp jatqannan keıin, kórshisine kóz alartyp otyrǵan           shetelder, ondaǵy basqynshy nemese paıdakúnem toptar men jekelegen baılar qyrýar qarjy shyǵaryp, biz­degi dıasporalary arqyly aýdan emes, tutas oblystardy satyp alýy haq.

Kóregen kósemderimiz qumart­qan jer satý máselesiniń áýelgi nátıjesi: Jaıyqtaǵy qazaq-orystar, Soltús­tiktegi orys-orystar, Ortalyqtaǵy alman-nemister, Tústiktegi sart-ózbekter, taǵy bir aımaqtardaǵy uıǵyr, tatar, kárister, ár tustan synalap engen qytaılar, alla taǵala jaratyp, árkim aıdap ákelgen taǵy alpys halyq árqaısysy ózine ǵana menshik keńbaıtaq alapqa ıe bolady, bekip alǵansha bes jylǵa shydaı ma, shydamaı ma, Qazaqstan quramyndaǵy avtonomıa týraly áńgime qaıda, oǵan jylap kórise almaısyz, shektesteri – aýdan, oblys, aımaǵymen Reseıge, qalasymen, dalasymen Ózbekke qo­sylý týraly másele kóteredi, orta­lyqta, shal­ǵaıda qalǵandary Eýropa­nyń eki memleketine teń jerimiz bar, óz aldymyzǵa, azat, derbes el bolamyz dep jarıalaıdy. Qýaty keneýsiz, qaryndary toq, arǵy bette qarýyn saılap, qarajatyn qamdap, aǵaıyn týysy taǵy tur, tipti, jalǵyz ózi-aq ash-aryq, panasyz, basshy-baqansyz qazaqty shynashaǵymen shertip qula­týǵa shamasy jetedi; aıtty – bitti, ejelgi qazaq jeriniń besten úsh bóligi til tartpaı ketti deńiz. Qalǵan eki bólik jer – tek qana qazaq otyrǵan, qumdy, qurǵaq, qunarsyz, shóleıt aımaqtar edi ǵoı, áli de eki Fransıa, elý Izraıl sıatyn ǵalamat baıtaq; osymen-aq el bolyp ketermiz deısiz ǵoı, – joq, bolmaısyz, óıtkeni osy qýań, kebir jerińizdiń asty tolǵan munaı, tastaq taýyńyzdyń qoınaýy, qumdy shólińizdiń túbi tunǵan altyn, kúmis, temir, kómir, qazaqtyń soryna bitken taǵy bir páleler. Mana, talapaı bólis kezinde munyń bárin álde­kimder ıelenip qoıǵan, álde orys, álde aǵylshyn, káris, nemese, ákeń atyn da estimegen qaıdaǵy bir shúldir-byldyrlar; ara-tura qazaq ta kezdesip qalýy múmkin, biraq munyń túri ǵana qazaq, tili shalys, dili shaıtan, áıeli joıyt, balasy jemit, dúnıedegi eń jaqsy kóretini – zamandy bıleıtin aqsha, eń jek kóretini – qazaqsha sóıleıtin qazaq, osy kápir qazaǵyńyz bar, kápir qazaqpen týys­tas basqa jyrtqyshtaryńyz bar, tabanynyń astyndaǵy Jeri basqanyń bıligine kóshken músápir qazaqty qul­dyq jumysqa jekse, raqmet-alǵysy­ńyzdy aıtyp taýysa almaısyz, ol quldyqqa jekpese, qara nan, qara shaı qaıdan keler edi, biraq kóbine-kóp jekpeıdi, jaldamaıdy, óme qapsyn deıdi, on ese artyq tólep, tekti jurttardan, shetelderden maman jumysshylar shaqyrtady.

Elinen aıyrylǵan, Jerinen aıy­ryl­ǵan, panasyz, dármensiz qazaq qaıda barady, qaıda barady emes, qanshaǵa barady? Iá, ózekti jan ataý­lynyń bári baratyn baqı dúnıege. Tek mezgilinen buryn jáne jeke ózi emes, aýyl-aımaǵymen emes, tuqym-jura­ǵa­tymen emes, ordaly jurty­men, ultymen-ulysymen – tutas! Jer satqannan sońǵy jeter muratymyz osy – ult retinde joıylamyz. Biraq joıylyp taýsylar aldynda, moıynǵa ajal quryǵy túsken alǵashqy sátte aıyz qanyp, raqat­tanyp turyp bir kúlemiz. Ejelden málim: Elge ıe bolǵan, Jerge ıe bolǵan jańa áýlet eń aldymen ózinen burynǵy ámirshi­lerdiń basyn alady, tuqymyn tuzdaı qurtady, ıá, dáp solaı... Shyńǵys han horezmshah Aladdındi nege sonshama qýdalap, aqyry Hazar teńizinde alapesten shiritip óltirdi? Sháıbanı han besiktegi balasynan bastap, Aqsaq Temirdiń búkil áýletin nege baýyzdady? Tarıhty bilý shart emes, oqymaı, oılanbaı-aq tabýǵa bolatyn kiltıpan. Sonshama jerdi jaýlap alǵanda, toıys, satyp alǵanda, áldekimdermen bılik bólisý qandaı qısynǵa keledi. Bólispeıdi, bólinip kete barady, tek ketpeıdi, aldy-artyn tazartyp kete­di, tazartýdy ózine osy Jerdi kesip bergen kisilerden bastaıdy. Kúlemiz-aý. Eń sońǵy kúlki ekenin bile tura.

Hosh. Munyń bári – eń sońǵy dolbar. Oǵan jetpeıdi, jetkizbeımiz. Sol úshin búgingi, almaǵaıyp kúni barymyzdy aıtýǵa, aryla sóıleýge tıispiz:

“Jer týraly zań” arqyly jeke bir kisilerdiń múddesi emes, tutas bir urpaqtyń, tipti, tutas bir dáýirdiń talaıy emes, búkil qazaq halqynyń taǵdyry tarazyǵa túsip tur. Jerdi satý – ótken tarıhyńyzdy óshirý, búgingi jurtyńyzdy quldyqqa baılap, keler urpaǵyńyzdy besiginde tunshyqtyrý, qazaq atty halyqty dúnıeden alas­taý, birjola joıyp, tuqymyn qurtý dep qana baǵalanýǵa tıis. Jerdi satý – Otanǵa opasyzdyq, kúnálardyń kúnási, keshirilmes qylmys.

Biz úkimetke, parlamentke tilek salmaımyz, jalynyp, jalbarynbaımyz – talap etemiz jáne qatań eskertemiz:

– Qazaq jeri satylmaıdy!

Alǵashqy oqylymda maquldanǵan “Jer týraly zań”, atalmysh babymen birge, sol qalpynda qabyldanǵan jaǵdaıda, ózin ólim jazasyna kesken mundaı zorlyq úkimdi qazaq halqy moıyndamaıdy, búgin-erteń bolmasa, taqaýdaǵy bes-on jyl ishinde qara nızamnyń kúshin joıyp, ultyna opasyzdyq jasaǵan satqyndardyń barlyǵyn da tıesili jazaǵa tartady. Osynshama baıtaq jerge nesheme ǵasyrlar boıy bılik júrgizgen, ordaly ulys retinde saltanat qurǵan Qazaq Táńirige ǵana tabynǵan, adam­nyń tálkegine kónip kórgen emes. Qaljyrasaq ta, qaıratymyz qaıtqan joq.

Dese de... Tynyshtyq jaqsy. Almaǵaıyp is aqylmen sheshilsin.

Muhtar Maǵaýın

15.Vİİ.1999.