Jýrnalısıka quqyqtaný jáne medısına sıaqty ózge mamandyqtarmen bóliseri az bolsa da, jeke kásibı mamandyqtardyń biri bolyp sanalady. Búginderi radıo jáne telejýrnalıstıkaǵa jumys isteýge kelip jatqan kóptegen jas mamandar, jýrnalısıkany ýnıversıtet deńgeıinde ǵana oqyǵandar. Sondyqtan bolar sońǵy kezderi jýrnalısıka fakúltetiniń stýdentteri men túlekteri arasynda «biz bilim shaharynyń qabyrǵasynda eshteńege úırengen joqpyz» dep oılanbaı aıtyp qalatyndar kezdesedi. Alaıda, eńbek joly bastalǵan sátten bastap, olar ózderi talpynbasa, is júzinde jýrnalısıka kásibi boıynsha eshqandaı bilim almaıdy. Ýnıversıtet qabyrǵasynda stýdent torıalyq bilim alady (lektor baǵyt-baǵdar beredi), al ony tálimger óndiristik praktıkada tájirıbemen ushtastyrýy qajet. Bul aıdan anyq bolsa kerek?!
Jumys istep júrgen jýrnalıs-stýdentterdiń kóbi akademıalyq saıasatty durys túsinip 4 jyl boıy óndiristik praktıkadan ýaqytynda ótip, sol ózi tańdaǵan BAQ redaksıasynda qalamy ushtalyp, kásibı maman retinde tanylǵandar. Alaıda, radıo jáne telehabarlaryn taratý salasynda básekelestik janyp tur, sondyqtan dıplom, eń bolmasa alǵashqy jumysqa ornalasýyna qamtamasyz etedi. Radıo jáne teledıdardyń jańalyqtar baǵdarlamasyna alǵash ret jumysqa ornalasqan túlekteriniń 90% jýrnalısıka fakúltetinen bilim alǵandar. Jumys berýshiler, tele jáne radıohabarlaryn taratatyn kompanıalardyń jańalyqtar bólimindegi qyzmetkerlerdiń udaıy jetispeý jaǵdaıynda «jańa kelgender» birden jumysqa kirisýin talap etedi, al menedjerler jýrnalıs dıplomymen kelgen stýdentter, tek óz mamandyǵynyń negizimen, ıaǵnı: qalaı túsirý, aýdıo- jáne beınejazbalardy qalaı túzetý, radıo- jáne telehabarlaryn taratý baǵytynda qalaı jazý kerek ekenimen ǵana tanys ekenin biledi.
Fakúltettiń tele-radıostýdıasynda stýdentter kúndelikti telehabarlarǵa reportaj ázirleý tájirıbesinen dáris alady. Radıo jáne telejýrnalısterdi daıarlaıtyn kóptegen baǵdarlamalar radıo jáne telehabarlaryn taratý redaksıasynda kem degende bir rettik tájirıbelik synaqtan ótedi, onyń olarǵa óz salasynda baılanys ornatýǵa, sondaı-aq, kásibı túrde túıindeme jazýǵa kómegi bar. Kolýmbıa ýnıversıtetiniń jýrnalısıka aspırantýrasynyń stýdentteri 10 aılyq tájirıbelik baǵdarlama úshin 30 myń dollardan asa qarjy tóleıdi jáne olardyń basym kópshiligi ol mundaı baǵaǵa turady dep senedi. Sońǵy júrgizilgen saýalnamada bir stýdent: «Men Kolýmbıa ýnıversıtetine mamandyǵymnyń qyr-syryn zertteýge jáne jýrnalısıkada joǵary tabystarǵa qol jetkizýge qajetti baılanystar ornatý úshin tústim. Menińshe, bul mektep maǵan qajet nárseniń bárin bere alady» deıdi.
Bolashaq radıo- jáne telejýrnalıstter, óz mamandyǵynyń negizderin ǵana ıgerip qoımaı, jumysta betpe-bet kelýge týra keletin, qaýyrt jaǵdaıda (kóbinese, ýaqyt jetpeý jaǵdaıy) jumys isteýge daıarlanýy qajet. Sońǵy on jylda AQSH jergilikti telestansalar kúndelikti jańalyqtar kólemin arttyrǵan, biraq olardyń kóbinde shtat sany ulǵaıtylmaǵan. Al jýrnalısterden mundaıda «táýekel», ıaǵnı kúnine bir reportajdan artyq talap etiledi. Bul qalaı jyldam jáne tıimdi jumys isteýge úıretýdi qajet etedi.
Jas jýrnalıserdi jyldamdyqqa úıretý, jumystyń sapasynan góri sanyn jaqsartýǵa ǵana áser etedi. Sonymen birge, olarǵa jýrnalıs etıkasy jáne quqy salasynda daıarlaný talaby qoıylady. Olar jańalyqtardy durys baǵalaı bilý jáne qıyn sheshimderdi merziminde qabyldaý boıynsha tájirıbeden ótýleri kerek. Tolqynǵa qylmys ornynan túsirilgen aıýandyq sahnasyn jiberýge bola ma? Jańalyqtardyń mańyzy az, tipten mańyzy joq kórnekti beıneqatarlardan turatyn, áli sýyı qoımaǵan jańalyqtarmen ashý qajet pe? Olar, habarlamadaǵy «tesikterdi» taýyp, olardy toltyrý úshin qaıdan, qalaı suraq qoıýdy bilý kerek. Olar qoǵammen baılanysty, tarıhty oqýlary kerek. Óıtkeni, jańalyqtar baǵdarlamasynyń dırektorlary túıme basa alatyn adamdar emes, zerdeli jýrnalıs bolýy kerek.
Bolashaq radıo jáne telejýrnalıster bulardyń bárin ýnıversıtet qabyrǵasynda júrgende oqýlary kerek, óıtkeni, bul olardyń is júzinde alatyn jalǵyz bilim ortasy. Amerıka jýrnalıseri kásibı qyzmetin jalǵastyrý úshin biliktiligin kóterý kýrsyna qatysýǵa mindetti emes,
AQSH-ndaǵy jańalyqtar qyzmetiniń keıbiri ǵana óz qyzmetkerlerine biliktiligin kóterýge múmkindik beredi. Ulttyq jýrnalıser uıymy tóraǵalarynyń keńesi ótkizgen saýalnamaǵa qatysqan jýrnalıserdiń teń jartysy ózderiniń eshqandaı daıarlyqtyń ótpegenin habarlaǵan.
Qosymsha daıarlyqtarynyń joqtyǵy, jergilikti telestansalardyń jýrnalıserinen baıqalady. Saýalnama barysynda jýrnalıserdiń 81% jýrnalısıka etıkasy men qundylyqtar salasynda daıarlyq qajet dep sanaǵan, al 33% ony alyp otyrmyz dep jaýap bergen. Telejýrnalısterdiń jartysynan astamy (51%) taqyryptyq reportaj baǵytynda daıarlyqty qajet dep jaýap berse, tek 13% osyndaı daıarlyq alyp otyrǵanyn atap ótken(2).
Sol saýalnamanyń aıasynda suralǵan jańalyqtar qyzmetiniń basshylary, óz qyzmetkerlerin oqytý úshin múmkindikter berýge bolar edi, alaıda olarda ýaqyttyń nemese aqshanyń joqtyǵyn moıyndaǵan. «Jańalyqtar qyzmeti «bilim bıznesimen» shuǵyldanýyna qaramastan, kásibı oqytý arqyly óz qyzmetkerlerine jańa bilimder men tásilderdi usyný josparynda ózgelerden kesh qalyp otyr» - deıdi saýalnama dırektory Beverlı Kıs(3).
Oqytýdy óz kompanıasy qyzmetiniń basym baǵyty retinde baǵalaıtyn «Keı-En-Es-Dabú» telekompanıasynan (Vıchıta, Kanzas shtaty) Shon Osvald sıaqty bas menedjerler óte az. Osvald «Vıchıta bıznes djornalǵa» bergen suhbatynda «Bizdiń bıznesimizdiń kóleńkeli aıǵaǵy, ol óz adamdarymyzdy oqytpaıtynymyzda, bizdiń sala oqytpaǵany úshin satý jónindegi kóptegen jaqsy mamandaryn, reporterlerin jáne sýretke túsirýshilerin joǵaltyp aldy» - degen bolatyn(4). AQSH-nyń jýrnalıserinen birqatar Evropa elderindegi kásipodaq arqyly kelisim jasaǵan telejýrnalısterdiń aıyrmashylyǵy sońǵylaryna biliktiligin kóterý úshin, birneshe jylda bir ret tólemaqysy tólenetin bos ýaqyt beredi.
Jumys berýshiler oqyta almasa da, AQSH-nyń radıo jáne telejýrnalısteri ártúrli mekemeler men uıymdarda óz betinshe oqýǵa múmkindikteri bar. Solaı isteıde de. Kóbinese olar táýelsiz uıymdar nemese múshelik jarnadan qarjylandyrylady. Sankt-Peterbýrgtegi jýrnalıser daıarlaý mektebi - Poınter Instıtýty (Florıda shtaty) - radıo jáne telejýrnalısterge reportaj prodússerlik jumys jańalyq qyzmetindegi etıka jáne basqarý salasynda biliktiligin kóterý kýrsyn usynady. Jańalyqtar beretin tele jáne radıobaǵdarlamalary dırektorlarynyń qaýymdastyǵy, baspasózdegi sýretke túsirýshiler ulttyq qaýymdastyǵy jáne «Tergeý reporterleri men redaktorlary» uıymy sıaqty kásipodaqtar, óz músheleri úshin aımaqtyq jáne ulttyq semınarlar ótkizedi. Qatysý quny, ádette qymbat emes, alaıda osyndaı kóptegen baǵdarlamalar men semınarlarǵa qatysýshylar, kóbine óz shyǵynyn ózi kóteredi, al keı kezde bul is-sharalardy óz demalysy esebinen qatysady.
Telekompanıalardaǵy keıbir jańalyqtar bólimi «óndiristen qol úzbeı oqýdy» usynady, biraq mundaı jaǵdaılar óte az, mundaı oqytýlardyń kólemi de shekteýli.
Osy máseleni retteý úshin fakúltette túrli semınar-trenıngter, jazǵy mektepter ótkizilip sertıfıkattar beriledi.
Telestansalardaǵy keıbir toptar, talapkerlerdi áldeqaıda az tartatyn, tikeleı tolqynǵa shyǵarýǵa baılanysy joq laýazymdarǵa qyzmetkerler daıarlaıtyn ózderiniń jeke baǵdarlamalaryn jasaıdy. Súzana Shýler, «Neksstar broýdkastıng ınkorporeıted» kompanıasynyń jańalyqtar bóliminiń dırektory, óziniń kompanıasynyń stansasynda prodúserlik laýazymǵa kandıdattar tartý úshin «Prodúser mektebin» qurǵan (5). Bul stansalar joǵary kýrs stýdentterine jańalyqtar shyǵarýdy ázirleý jóninde tólemaqy tólenetin tájirıbeden ótýge múmkindik beredi. Oǵan aıyrbas retinde stýdentter, eger olarǵa osy kompanıanyń stansalarynyń birinen prodúserlik qyzmet usynylatyn bolsa, eki jyldyq kelisimge qol qoıýǵa mindettenedi.
Bizde de osyndaı jas jýrnalıserdiń bilimin jetildirý tájirıbeleri qoldanylý kerek.
Sondaı-aq, qosymsha jáne qazirgi ýaqyttaǵydan da kólemdi bilim alǵysy keletin jas jýrnalıserdiń kóp ekeni daýsyz.
Tájirıbe kórsetip otyrǵandaı, oqytý jýrnalıserge ártúrli deńgeıde, ıaǵnı, jumys sapasyn jaqsartýdan bastap, aıaǵy jýrnalısıkaǵa degen qyzyǵýshylyqtyń ózin jańa bir beleske shyǵarýǵa kómektesýi ábden múmkin. Eger bul zertteýler, osy oqytýdy BAQ jumysynyń qarjylyq esebinen jaqsarta otyryp, óz tájirıbelik jemisin beretinin dáleldese, onda ol jýrnalıser úshin oqytý baǵdarlamalaryn qoldaýda zor negiz bolmaq.
Siltemeleri:
(1)Býsıkten sıtata: http://www.emonline.com/new spro/111802jshoole.html
Jaldaý máselesin zertte: http://www.qrady.uqa.edu/annualsurvereys/PauleyReport01.htm
(2) Jas tilshilerden suraqqa jaýap alý: http://www.newslab.orq/tuohey.htm
(3) Kısgen sıtata: http://www.spj.orq/new.asp?REF=230
Kolýmbıa Ýnıversıtetiniń stýdentterinen suraq-jaýap alý:
http://spj.jrn.columbia.edu/2002-11-19surney.pdf
(4) Osvaldtan sıtata:
http://wichita.bizjourrnanls.com/wichita/stories/2002/10/28/story7.html.pdf
(5)« Debora Potter «Nús Lab» telejýrnalısterge arnalǵan zertteý jáne oqytý ortalyǵynyń dırektory.
Pikir qaldyrý