Isataıdaı aqberen aǵasynan aırylǵan Mahambet qulazyǵan qý medıen dalada kóp júrip qalady. Sóıtip júrgen kúnderiniń birinde Hıýaǵa jol tartyp bara jatqan kerýenge jolyǵyp, túleıdi túnde tintken jolbarystaı susynan seskengen kerýenbasyna: «Siz menen kúdik etpeńiz. Men zıansyz adammyn. Bir kezde qolda oınaǵan qylysh em, qaıraýyn tappaı ketildim», - dep kúrsinedi. Ámirhan týraly jamanat habardy estip, Shardaraǵa shyqqan bette meniń oıyma osy bir hıkaıat orala berdi. Jańylyspasam, álgi hıkaıany Ábish aǵanyń (Kekilbaev) «Shandoz» atty kitabynan oqyǵanmyn.

«Dáýke, osy men aqynmyn ba?» - dep qońyraý shalatyn Ámirhan Balqybekpen aryqaraıǵy áńgimemiz ádebıetke, oqyǵan, oqyp jatqan kitaptarymyzdyń mazmunyna ulasatyn edi.  Ótkende óz haline shaǵynǵandaı «usaq-túıekti» sóz qyldy: «Jumyssyz otyrǵannan sharshadym. Marqadan uıat boldy. Barlyq esik men úshin jabylyp qalǵan sıaqty». «Olaı deme, Ábeke, ensıklopedıada jumysyń bar. Kósilip jazamyn deseń «Abaıdyń» alaman maıdanyna kel». «Áı, Dáýke, men senderdiń temptaryńa shydaı almaımyn ǵoı. Kúnde birdeńe taýyp jazý qolymnan kelmeıdi. Maǵan oımen, asyqpaı jumys isteıtin jer kerek». «Endeshe óziń alǵash qyzmet istegen «Parasatty» kór. Ol jerde adam tanıtyn, ózi de talantty ám talantty baǵalaı biletin Serik Ábiken otyr emes pe?». «O, mynaýyń ıdeıa!» «Serikke habarlasaıyn ba?». «Joq, Sekeńdi ózim de bilemin ǵoı, ózim habarlasaıyn». Sodan birer kún ótkizip, sáýirdiń 4-inde Ábeń ádettegideı bizdiń redaksıaǵa soqty. Amandyq-saýlyqtan keıin áńgimemiz qalpynsha jalǵasyn tapty. «Kimdi oqyp jatyrsyń, Dáýke?»  «Meni túrki áleminiń ańyz-áfsanalary (mıfi) qyzyqtyryp júr». «Men Artúr Rembonyń ómirbaıany týraly oqyp bitirdim. Aıdos eliktirip aıtqan soń qolǵa alyp edim, rasynda keremet eken». Sodan jańa ǵana tuqylyna deıin qumarlana shekken shylymyn tastaı bere qorabynan jáne birin sýyrdy. Kúrsindi. «Osy bizdiń oqyǵanymyzdan ne paıda? Kimge kerek? Kimge kerekpiz?» «Oqý aldymen adamnyń ózine kerek qoı, Ábeke? Qoı, men jumysqa kiriseıin». Kúndelikti jarıalanymy jańalanyp turýǵa tıis aqparattyq portalǵa maqala jazý, elektrondy poshtaǵa kelip túsken materıaldardy oqý, óńdeý – tús aýǵansha sińbirýge mursha bermeıdi. Men kompúterge qadalyp otyryp qaldym. Ábekeń keń adymdap shyǵyp bara jatty. «Tústen keıin jolyǵarmyz». «Osyndamyz ǵoı, Ábe». Jolyqpadyq. Sońǵy ret jolyǵysqan sátimiz sol eken. Qımas jaqynyn aqyrǵy ret kórip turmyn dep tirlikte, sirá, kim oılar? Kim túısiner?..

Men tap qazirgi kúnderi Ámir dosym, «sháı» desip júz shaıyspaǵan jan baýyrym jaıynda keń tolǵap aıtýǵa, jazýǵa daıyn emespin. Sebebi: Ámirhannyń baqıǵa attanýymen birge ishimdegi jigerdiń jasyp, qaırattyń jalyny qaıtyp, senimniń setinegenin sezdim.

Toqsanynshy jyldar edi...  naqtysy – 1995-tiń kúzi. Bizdi Álibek Shegebaı tanystyrdy. Almatynyń irgesinen oryn tepken Qalqaman kentindegi meniń jaldap alǵan páterimde tórt-bes jigit tań sibirlep atqansha ájúk-gújik áńgime soqtyq. «Ertegi bilesińder me?» - dedi Ábekeń. Úlkeen aqyn-jazýshylardy oqyp, ózderi de úlkeeen aqyn-jazýshy atanǵysy kep júrgen jigitterge bul tosyndaý suraq edi. Áıtse de, bárimiz ertekshi bolyp shyqtyq. Epostyq, lıro-epostyq jyrlar da ketti. «Gilgamesh! – dep qaldy bárin biletin Balqybek, - Gilgameshti oqyńdar, jigitter!»

Sol toqsanynshy jyldardyń basy... Fılosofıalyq esseleri eldi «estandy etip bitirgen» Dıdar Amantaımen, «Qazaqstan Zamandaǵy» maqalalary jurtty jalt qaratqan Talǵat Eshenulymen, jazýdaǵy ádemi tiline mysqyl aralastyryp otyryp talaıdyń mysyn basyp, oqyrmannyń yqylasyna bólengen Sáken Sybanbaımen, qazaq poezıasyna daýyl turǵyzyp kelgen Maraltaımen, synshy Amangeldi Keńshilikpen, aqyndyǵyn aıqaılamaı-aq áıgilegen shaıyrlar: Jaras Sársekpen, Baýyrjan Babajanulymen, Aqedil Toıshanuylmen, oqý-toqýy kóp Jaras Seıtnurulymen, jarqyldap, ańqyldaǵan Janarbek Áshimjanmen tanystyǵymyz bastaldyda ketti. Kóppiz. Kóńildimiz. Aıaqty alshań tastaýshy edik. Árıne, ádebıet áleminiń esigin qaqqan ár býyn ókiliniń býy men dýy bizderdi de sharpymaı ótken joq. «Shyn, azat oıly, kórkemdik talǵamy bıik, naǵyz qazaq ádebıeti bizden bastalady», - dep daýryqqan kezderdi de bastan ótkerdik. Sol órekpigen shaqtardyń sáýleli sátteri, biraq, asa uzaqqa sozylmaǵan sıaqty. Tez baısal tarttyq pa? Álde, romantıkalyq qıal-ǵajaıyptar baýraǵan kúnderdi keship júre berýdi artyq kórdik pe? Álde, áý bastaǵy býyrqanǵan, joldaǵynyń bárin japyryp tastaı salatyndaı tastúlek senimimizge oraı óz boıymyzdan kúsh-qýat, qabilet-qarym tappaı shaldyqtyq pa?.. Ámirhan osy saýaldardyń jaýabyn izdep taýsylatyn. İzdep sharq uratyn. Ony ajalǵa jetelep áketken sebep te osy bir sumpaıy suraqtardyń jaýaby ma eken?..

«Biz ádebıetke adalmyz», - deýshi edi ol. Ádebıetke – poezıaǵa adal uldar týraly Temirhan aǵa sonoý bir jyldary «altynkópirlikter» dep aǵalyq ystyq lebiz bildirdi. İzashar týyndylaryn Meıirhan aǵamyzdyń tap basyp tanyp bergen baǵasy qandaı edi? Sondaı býynnyń basy nege bu dúnıeden ǵapyl attandy? Sondaı býyn nege jasyq tartty? Óıtkeni... Óıtkeni bul býynnyń daryndy uly men qyzy aqyn-jazýshy bolyp ómir súrýdiń qazaq qoǵamynda múmkin emestigin  aldymen moıyndady. Bul, biraq, ádebıet maıdanynan qol kóterip shyqtyǵa esep emes, alaıda olar ózderiniń ashshy taǵdyryn, ólara shaqtyń, tuıaqqapty tirliktiń qurbany bolyp týǵandaryn túsindi. Otbasynyń ǵana qýanyshyna jylynbasa, bylaıǵy jurtqa kereksizdigin, alymdylyǵy  men adamdyǵynyń quny qara baqyrǵa tatymaıtynyn ishteı egile otyryp uǵyndy. Aqynsyń ba, jazýshysyń ba? Al, jaz. Alaıda seni eshkim oqymaıdy. Oqýy yqtımal. Pikir aıtpaıdy. Qazaq ádebıetindegi osy bir múlgigen múttaıym ahýal arǵy-bergini aqtaryp, eseıip, tipti túrli eksperımentter men aǵymdardy paıdalanyp bolsada shyǵarmalar jazyp,  qazaq ádebıetin taǵy bir baıandy belge shyǵarýǵa umtylǵan býyndy syndyrdy. Olardyń aldy  qazir, Ámirhan bek jaqsy kórgen  Akýtagavanyń jasynan ozyp úlgerdi. Rembonyń jolyna túskenderdiń qolynan saýda da kelmeı, jaza da almaı júr.

Ádebıette býyn úndestigi degen bolady. Sol býyn úndestiginiń bizge deıin býyny bosap, býy shyǵyp ketse kerek. Aǵalarymyz bar. Seniń, onyń, olardyń shyǵarmalary jaıynda jaq ashpaıdy. Qolyna ustatqan dúnıeńe qomsyna qarap qoıady. Bitti. Odan keıin neni áńgime qylasyń? Qysyr sóz, pendaýı tirshilik. Kózinen kórip otyrasyń: «Maqtasa eken meni, dáriptese eken» deıdi. Maqtalǵan, dáriptelgen, maqtalyp, dáriptelip kele jatqan adamdar. Sonda da sony kútedi. Qaıtesiń, aǵalar ǵoı. Qalqaıyp, qaraıyp aldymyzda aman júrsinshi.

«Bir ózi bir akademıanyń jumysyn atqardy», - dep Ámirhan baǵalaǵan mıfolog Serikbol Qondybaı ozdy ómirden. «Apyraı, myna býynda Serikbol esimdi sumdyq ıntellektýal bolǵan eken ǵoı» dep qamyqqan, alańdaǵan jandy búgingi qazaq arasynan az kezdestirdik. Mine, endi Ámirhan ketti. «Jaqsy ma edi?». «Jaqsy edi ǵoı». «Jaqsy edi ǵoı, jaqsy edi ǵoı» dep bári jaqsy adamdy kómip jatty jabylyp» (Jumeken).

Ómirdi ókpemen ótkizýge bolmaıdy. Ámirhanǵa salsańyz «aqyn tóbelese bilýi kerek. Qajet jerde óz shyǵarmashylyǵyn judyryqpen de qorǵaı bilýi kerek». Sondyqtan búgingi qazaq ádebıetiniń tórinen Ǵabıt Músirepovteı abyzdy, batagóıdi kórmedik dep ol eshkimge ókpe artqan joq. Ol bes qurlyqtyń ádebıetin bútin ádebıet, bir dińnen butaq jaıǵan ádebıet dep bildi. Ábeń úshin Jumataı jaıly aıtyp otyryp Esenınge, Júmeken týraly áńgime bastap Rýbsovqa bara salý esh qıyndyq týdyrǵan emes.

Qadyr Myrza Álıdiń «Iirimi» men Maǵaýınniń «Menin» oqyp bitken kúni habarlasyp: «Biz Batys qalamgerlerin jaqsy tanımyz. Ózimizdi bilmeımiz. Óıtkeni ólsekte pendeligimizdi, kem-ketigimizdi moıyndaǵymyz kelmeıdi», - dep edi-aý... Ras, izdengen jasqa Anre Morýanyń kitabyn qolǵa tıgizse bitti, Batys ádebıetin jasaǵan iri tulǵalardyń taǵdyry kúbirlep, sóıleı jóneledi. Al, bizde she? Bizde qazaq qalamgerlerin tanýdyń ádebı ınstıtýty qalyptasty ma? Joq. Biz áli Abaıtanýdyń sheginde júrmiz. Onyń ózinde de M. Áýezov bastaǵan abaıtanýshylardyń dástúrli, klasıkalyq nusqasynyń qamalynda otyrmyz. Osy jaıt Ámirmen aramyzdaǵy áńgimege jıi ózek bola bereýshi edi. Endeshe bizdiń býyn, Ámirhannyń qaǵanatynda qanaty qataıǵan keıingi tolqyn qazaq ádebıetinde bar ekenin Ámirhantanýdan bastaýy kerek shyǵar. Óıtkeni Ámirhan aýyl-úıdiń, aınala tóńirektiń abyń-gúbiń áńgimesinen ozyp, az ǵumyrynda  álemdi emin erkin sharlaýdyń úlgisin kórsetip úlgerdi. Ýaqyt pen keńistikti kókteı ótip, kóne ellınder dáýirin kóterip ákelip uly daladaǵy eski sarynmen ulastyrýdyń utymdy jolyn, sýretten sóz, sózden sýret kóre bilýdiń tásilin (Ámirhannyń Modılánıge, Sezannǵa ǵashyq bolǵanyn eske túsirińiz) aldymen sol kórsetti. Ol jazǵan dúnıesine tegeýrindi tekst darytyp, oıdyń astaryn qarama-qarsy aǵystarǵa salmaǵanymen quddy Asqar Súleımenov edi. Bizge Asaǵamen júzdesý baqyty buıyrmapty. Biraq degdarlyqtyń dara bolmysy Súleımenov dep qabyldappyz. Jáne qapysyz, qatelespeı qabyldappyz. Demek, keleshekte rýhanı kemel bıikke jetetin urpaq Súleımenov pen Balqybekti qatar atap, qazaq oıynyń kúımesine «parlap jegip» jatsa, osy joldardyń avtory oǵan esh tańdanbaıdy.

Ámirhannyń qaǵanaty dep qaldyq. Ámirhan ózinen múshel jas, tipti kishkentaı Qasıetten (Ábeńnen qalǵan jalǵyz tuıaq) 4-5-aq jas úlken balalardyń ortasynda qaınap-jaınap otyra beretin. Birer ret ortalarynda men de boldym. Baıqaǵanym: álgi jetkinshekter Ámir aǵalaryn tyńdaı biledi eken. «Jaqsy prozashy bolý úshin kimdi oqý kerek?», «Aqyn bolý úshin she?» degen qulaǵy qalqaıǵan saýaldardy da ózderine tán balǵyndyqpen qoıyp qalyp jatty. Ondaı suraqtarǵa Ábekem yjdahatpen jaýap beredi eken. Tipti qaısybirine «Qoıyn dápterińe jazyp al. Aty-jóni, mine, bylaı jazylady» dep otyrdy. Ádebıetke qumar jastar úshin Ámirhan qaǵan, al onyń «ámiri júrgen» tóńirek túgel qaǵanatqa aınaldy.

Sol qaǵanattyń noıandaryn qaraly jıynnan kórgende qabyrǵam sógildi. Óńderinen óń men tústiń belgisin aıyryp bolmaısyń. Múmkin emestiń múmkindigine sene almaǵandary ǵana eptep ańǵarlady. Jas noıandar ǵana emes, Ábekeńmen qulyn taıdaı tebisip birge ósken Amangeldi Keńshilikterdiń ózi óksigin jutyp turdy. Álibektiń janarynan ytqyp-ytqyp aqtarylǵan ystyq jas ishine qulap túsken qusa-sherdiń shiderin sheshe almaı yshqyndy. Qaraly jıyndy júrgizgen Janarbek Áshimjan alamanda aıaǵynan aldyryp kúrsingen júırikteı júdep ketti. Astanadan ańyrap Aýyt qońyraý shaldy. Aqtóbeden «baı-baılaǵan» Baýyrjannyń zarly úni estildi.

Esil dos, eseńgiretip kettiń sen bizdi. Sen biraq, ezilgendi, jasyqtyqty, jylańqylyqty jaqtyrmaýshy ediń ǵoı. Endeshe biz de eńsemizdi tikteıik. Já, baýyrlar, jıdip, jylbysqylana bersek, Ámirhannyń ór rýhy bizge renjıtin bolady. Qalamǵa sert! Ámirhan Balqybek bizdi shaqyra bergen maıdanda, ádebıet maıdanynda tize qosaıyq. Bylaı dep qoltańba qaldyrypty ol maǵan:

«Dáýren bahadúrge! Maıdandarǵa birge kire bereıik degen tilekpen» Á. Balqybek. 24.11. 2008 jyl.

Osy amanat tilekti umytýǵa bola ma?!.

Abai.kz