Ótken aptada bastalǵan kadrlyq aýys-túıister keshe belgili bir deńgeıdegi logıkalyq shegine jetti dep aıtýǵa bolar. Premer-mınıstrdiń aýysýy, jańa vıse-premerdiń taǵaıyndalýy, úkimet quramyndaǵy bir mınıstrliktiń taratylyp, ekinshisiniń qurylýy – qoǵamda qyzý talqylanyp jatqan taqyryptar. Osy kadrlyq taǵaıyndaýlar tóńireginde belgili saıasattanýshy Aıdos Sarym Qamshy.kz portalyna suhbat bergen bolatyn.

-Aıdos myrza, sońǵy kadrlyq taǵaıyndaýlardy aldaǵy ýaqyttaǵy bılik tranızıtine daıyndyq dep baǵalap jatqandar bar. Siz osy aýys-túıister týraly qandaı oıdasyz?

- «Tranzıt», «Murager» degen áńgimeler qozǵaý úshin bul jerde Elbasy demalysqa ketedi, qyzmetin tapsyrady degen paıym bolý kerek. Sondyqtan, ázirge muragerlik, kelesi prezıdent týraly áńgime qozǵaý erte ári kúlkili estiledi. Prezıdent ázirge eshkimge bılikti bergisi kelip otyrǵan joq.

Meniń oıymsha, bul aýys-túıister qoǵamdaǵy, ekonomıkadaǵy jaǵdaıǵa baılanysty. Aqorda Másimov úkimetiniń biliksizdigin, dármensizdigin sezgen sıaqty. Úkimet naqty baǵdarlamalardy, prezıdenttiń jeke tapsyrmalaryn oryndaı almaı, búdjetti ıgere almaı jatty. Sony prezıdent túsingen sıaqty.

Úkimettiń keńeıtilgen jıynynda ekonomıkanyń ósimi 0,3 paıyz ekeni aıtyldy. Al, ekonomıkany turaqty ustap turý úshin keminde 3-4 paıyz ósim kerek. Sonda bizdiń Úkimetke qalaı jumys isteý kerektigin túsine berińiz. Qazir memlekettiń, ekonomıkanyń damýy úshin munaı da, basqa da emes, qoǵamnyń óz energıasy kerek. Eldiń patrıotızmi, jalyndy eńbegi, basqasy. Odan keıin Másimovten sharshaý, onyń sózin elemeý boldy. Tipti, prezıdenttiń ózi de Másimovke senbeıtin sıaqty.

Odan keıin Úkimetke aldaǵy ýaqytta kóptegen reformalar júzege asyrý kerek. Kúni keshege deıin Úkimet, onyń basshylyǵy ne istep keldi? Halyqqa reformalardy túsindirý, túsinikti reforma júrgizý ornyna eldiń qazaq tiline qatysty, halyqtyń ósimine, bala týýǵa qatysty eldiń zyǵyrdanyn qaınatatyn málimdemeler aıtyp keldi. Mine, sol olqylyqtardyń ornyn toltyrý úshin Imanǵalı Tasmaǵambetov, Asqar Mamın syndy azamattar Úkimet jetekshiligine qoıylýda. Imanǵalı – 90-jyldardaǵy qıyn kezeńde qyzmet istegen, eldiń ahýalyn jaqsy túsinetin sheneýnik. Al, Asqar Mamındi qatal jetekshilerdiń biri dep bilemiz. Ózi de demalmaı jumys isteıtinin, apparatyn da damyldatpaıtynyn aıtyp júr. Qazir basty maqsat Úkimette eńbek tártibin, jınaqylyqty, uqyptylyqty qalpyna keltirý boldy. Eń bolmaǵanda úkimet úlken ıdeıalarǵa bastamashy bolmasa da, alǵa qoıylǵan tapsyrmalardy oryndaýǵa qabiletti bolsa eken degen úmit te bolar. Sondyqtan, munyń barlyǵyn bılik tranızıtine daıyndyq emes, qalyptasqan ekonomıkalyq-áleýmettik ahýalǵa baılanysty sheshim deý kerek. Mine, Másimov qansha pıar jasap, velosıpedke minse de, Kenesary men Keıkiniń basy týraly másele kóterse de oılaǵany iske aspady.

-Biraq, Másimovti «otstavkaǵa ketti» deı alamyz ba? Elbasy tarapynan onyń qyzmetine baǵa berilip, qandaı da bir syn aıtylǵanyn baıqamadyq qoı...

-Buny birinshiden, bizdiń qoǵamda belgili bir saıası mádenıettiń joqtyǵymen nemese tómendigimen túsindirýge bolady. Iá, adam qyzmetten ketkende ne oǵan alǵys aıtylady, ne syn, eskertpe jasalyp, kemshilikteri kórsetiledi. Naqty baǵa beriledi. Meniń oıymsha, ondaı baǵany Másimovke qoǵamnyń ózi de berip tastaǵan sıaqty. Sebebi, sońǵy kezderi ol ne istese de barlyq bastamasyna halyq pysqyryp qaramady. Eki túrli shulyq kıgenin, Astana men Kókshetaý arasynda velosıpedpen júrgenin, Keıki, Kenesarynyń basyn sóz etkende bórkin aspanǵa atyp qýanǵan eshkim bolmady. Eshkim ılanbady. Másimovtiń sońǵy úsh-tórt aıdaǵy popýlızminen eshteńe shyqpady. Bul da oǵan degen senimniń joqtyǵyn, onyń isine qoǵam túgili memlekettik apparat ishinde eshkimniń bylq etpegenin kórsetti. Bárimiz el ishinde júrmiz, toı tomalaqqa baramyz, jıyndarǵa qatysamyz, sondaı jerlerde Másimovtiń ol popýlısik áreketteri kerisinshe onyń paıdasyna baǵyttalmaǵan daýryqpa áńgimelerge ulasyp ketkenin kórip júrmiz.

Bul bir. Ekinshiden, adamdy qyzmetke taǵaıyndaǵanda «Sen ana jerge baryp otyra tur» dep taǵaıyndamaıdy. Myna Másimov barǵan Ulttyq qaýipsizdik komıteti adam kúni-túni jumys isteıtin, bas qatyratyn mekeme. Sondyqtan, Másimov jaqyn arada osy laýazymda endi atqaratyn jumysy týraly málimdeme jasap, josparlaryn ortaǵa tastaýy kerek. Árıne, arnaıy organ, barlyq málimetter ashyq jarıalanbaıdy. Sonda da, «Mynadaı oıym bar, mynadaı josparym bar. Terorızmmen bylaı kúresem, salafızm aǵymyn joıam» degen sıaqty naqty jumys baǵyttarynyń deklarasıalyq josparyn aıtýy kerek. Bul úkimetke de qatysty áńgime. Saǵyntaev ta «Bizdiń ambısıamyz mynadaı: osynsha ýaqytta ekonomıkalyq ósimdi osynsha paıyzǵa ósiremiz» degen sıaqty mindetteme kerek. Qoǵam da bul úkimetti moınyna jaýapkershilik alǵan, jaýapkershilikten qoryqpaıtyn, halyqqa jaqyn, bilikti úkimet dep senýi kerek. Keshegi sheteldik is-saparlardy azaıtý týraly premerdiń aıtqany kóńilge qonymdy. Endi osy bastamany aıaqsyz qaldyrmaı, memlekettik organdardaǵy aparattyq shyǵyndardy, mashınalar men toı-tomalaqty da azaıtý qajet. Velosıped minip, júgirip, Másimov sıaqty pıarlatýdyń qajeti joq. Mınıstrler men ákimderdi bir shybyqpen aıdaǵandaı jumysqa jumyldyrý qajet. Keremet jańalyq ashpaı-aq, memlekettik organdarda tártip ornatsa da Saǵyntaev Qazaqstan tarıhynda jaqsy premer retinde atyn qaldyra alady.

-Darıǵa Nazarbaevanyń Senatqa barýyna qatysty qandaı pikirdesiz? Onyń odan arǵy saıası mansaby týraly ne oıdasyz?

-Erteń qudaı qalasa Senattyń otyrysy bolady. Senatorlar Darıǵa apamyzdy qataryna qabyldaıdy. Biraq, men mynany aıtqym keledi. Osyǵan deıin prezıdent Darıǵa Nazarbaevaǵa úlken saıasatqa aralasýyna úsh ret múmkindik berdi. «Bılikke aralas. Ambısıań bar eken, kóreıik» degendeı ıshara jasady. 90-jyldardyń aıaǵyn, 2000-jyldardyń ortasyn jáne keshegi vıse-premerlik kezeńdi eske túsirińiz. Biraq, meniń oıymsha Darıǵa sol úsh múmkindikti de paıdalana almady. Qaıta prezıdenttiń ózin masqara qyla jazdady. Sonyń bárine shydap, vıse-premerlikke qoıdy. Ol orynda ne istedi? Usynǵan reformalaryn halyq qoldaǵan joq, qoǵam narazy boldy. Osynyń bárin prezıdent ózi de sezgen sıaqty. Janyndaǵylar da aıtqan shyǵar. «Myna kisi basshy bolyp jarytpady» degen sózder jetken shyǵar. Sondyqtan, úkimettegi jetekshi laýazymnyń birinen alynyp, depýtattyqqa jiberilýi múmkin.

Endi Darıǵa Nursultanqyzynyń Senat depýtattyǵyna barýy biraz áńgimege ózek bolýda. «Oıbaı, erteń Senatty basqarady eken. Prezıdent bolýǵa múmkindik alady eken» degen sózder shyǵýda. Biraq, ondaı múmkindiktiń ýaqyty ótip ketti. Meniń oıymsha, prezıdent ózi qansha jerden qalasa da óziniń balalaryn, tikeleı týystaryn murager etip ornyna qoıa almaıdy. Óıtkeni, zamannyń talaby ózgerip ketti. Qoǵam ózgerdi. Menińshe, munda tranızıttiń basqasha bir senarıi júzege asatyn sıaqty.

Al, endi Senatta Darıǵa Nazarbaeva qandaı qyzmet atqarýy múmkin degenge kelsek, kezinde Májiliste otyrǵan kezde áleýmettik máseleler jónindegi komıtetti basqardy, vıse-spıker boldy. Munda da ári ketse sol Senattaǵy komıtet tóraǵasy nemese spıkerdiń orynbasary bolýy múmkin. Áıteýir, memlekettik basqarý isine aralasýǵa múmkindik beretin, biraq, eshqandaı jaýapkershilik júktemeıtin jáne qoǵammen qarym-qatynasy azdaý bir laýazym buıyrady.

- Tasmaǵambetovtyń vıse-premerlikke taǵaıyndalýynan ne kútesiz? Aqparattyq qorǵanys, azamattyq qoǵam, bilim, mádenıet salasynda qandaı da bir jańarý bola ma? 

-Birinshiden, Imekeń – ıdeolog adam. Meniń oıymsha, endi ıdeologıa máselesi Prezıdent Ákimshiliginen Úkimetke qaraı oıysýy múmkin. Óıtkeni, sońǵy kezderi kóptegen áńgimeler aıtylýda. Bılik pen qoǵamnyń, memleket basshylyǵy men zıaly qaýymnyń arasy alshaqtap ketken sıaqty. Bálkim, sol máseleniń jigin jatqyzý, ıdeologıalyq jumystardy Úkimet arqyly atqarý oılastyrylýy múmkin.

Ekinshiden, ózderińiz de kórip, baıqap otyrsyzdar, kóptegen áleýmettik reformalardy júzege asyrý júktelip otyr. «Úsh tildi oqytýdy» alaıyq, bilim baǵdarlamasynyń basqa taraptaryn alaıyq, qarsylyq kóp, zıaly qaýym shýlap jatyr. Munymen jumys isteý kerek, belgili bir jolǵa qoıý qajet. Mindetti medısınalyq saqtandyrý degen úlken reforma bastaldy. Bul da bir izdilikti, qajet bolsa, qattylyqty qajet etedi. ony qoǵamǵa ótkizý, kem-ketik jerlerin túzeý sıaqty máseleler bar. Osyndaı máselelerde mınıstrden bólek, tájirıbeli vıse-premerdiń bolǵany durys shyǵar. Muǵalimder, dárigerler arasynda bedeli bar basshy kerek. Shynyn aıtsaq, Erlan Saǵadıevtiń de, Tamara Dúısenovanyń da muǵalimder men dárigerler arasynda Imekeńdikindeı bedeli joq.

Odan keıin daǵdarys kele jatyr. Daǵdarys memlekettik shyǵyndaryn, onyń ishinde áleýmettik saladaǵy shyǵyndardy azaıtýǵa alyp keledi. Sondaı jaǵdaıda, osy salany qyzǵyshtaı qorıtyn, Úkimette, Parlamentte áleýmettik salaǵa qorǵan bolatyn adam kerek. Imanǵalı Tasmaǵambetovtyń taǵaıyndalýynda osyndaı sebepter eskerilýi múmkin.

2004 jyly Altynbek Sársenbaıuly Aqparat mınıstrligine barǵanda «Mynany isteımin. Mynadaı josparlarym bar. Osylardy oryndasam ári qaraı qyzmet etem. Oryndamasam - ketem» degen mindetteme alǵan ózine. Mine, osy mádenıetti búgingi bılikte qalyptastyrý kerek. Baǵanadan beri aıtylyp jatqan jáıttiń bári árbir sheneýniktiń, basshynyń jeke jaýapkershiliginiń bolmaýyna qatysty bolyp otyr.

-Din isteri men azamattyq qoǵam mınıstrligi qurylyp jatyr. Bul qurylymnan ne kútemiz?

Endi mınıstrdiń taǵaıyndalǵany, mınıstrliktiń qurylǵany keshe. Bálen dep aıtýǵa áli erte. Estip, bilip jatyrmyz Nurlan Ermekbaev arnaıy organdarda tájirıbesi mol, bilikti maman. Analıtık dep jatyr. Osynyń bárin eskere kele, dinı saladaǵy ǵylymı-zertteý, taldaý jumysy, bul saladaǵy máselelerdi túsiný, baıybyny barý degen uǵymdar birshama bıikteıdi dep úmittenemin.

Ekinshiden, qazirdiń ózinde negizgi jumys bastalyp ketken sıaqty. Parlamentte dinı ekstremızm, radıkalızm, terorızmge qatysty zańnamalarǵa baılanysty qujattar túsip jatyr. Olar qoǵam músheleriniń aralasýymen talqylanyp jatyr. Bul úlken istiń birinshi kezeńi deıik. Meniń endigi teologtarmen, basqa da mamandarmen aqyldasa kele túıgen jeke oıym, bizge mynadaı zań kerek sıaqty. Men mysal retinde túsindireıin, kezinde biz bıznes ókilderin biriktiretin, olardyń problemalaryn zertteıtin «Atameken» Ulttyq kásipkerler palatasy degen uıym qurdyq. Ol – qoǵamdyq uıym. Biraq, qoǵamdyq uıym bola tura memlekettik organnyń jumysyn atqaryp otyr. Zań ázirleý, sarapshylyq, basqa da jumystarǵa aralasyp, bılikpen qoıan-qoltyq jumys isteýde. Endi din máselesi de óte mańyzdy másele. Ol da qoǵamdy tárbıeleý, ata dástúrdi nasıhattaý sıaqty áleýmettik fýnksıany atqaryp otyr. Osyny eskere kele, bizge aldaǵy kóktemde «Qazaqstan Respýblıkasynyń Dinı basqarmasy týraly» arnaıy zań qabyldaý kerek. Onda burynǵy zańdarǵa kirmegen biraz jáıtter qamtylýy qajet. Imamdar men moldalar memlekettik qyzmetshi nemese azamattyq qyzmetshilerge teńestirilýi qajet.

Qazaqstan aýmaǵynda taralǵan amal men senimdegi mazhabtar, dinı qundylyqtar, ulttyq erekshelikter zańmen belgilenip, Qazaqstan osy mazhabtyń, osy dinı baǵyttyń kanondyq jaýapkershilik aımaǵy dep tanylýy tıis. Dinı ýaǵyz júrgizý jumystary lısenzıalanýy, syrttan kelgen kez-kelgen adam emin-erkin ýaǵyz júrgizbeýi tıis. Islamǵa qatysty dinı ýaǵyzdar tek múftıat tarapynan júrgizilýi kerek. Bizde, mısıoner dese oıǵa birden ózge dinniń ýaǵyzshylary oralady. Basqa elderden kelip, musylmanbyz dep, ıslam dinin nasıhattaımyz dep júrgen túrli toptar bar. Myna aıtylyp jatqan salafızm aǵymynyń da artynda eshqandaı dinı qundylyqtar emes, taza saıası maqsattar tur. Olar qalaı da qoǵamda keń tarap, bılikke jetýdi kózdeıdi. Medısınada naýqasty aınalaǵa aýrý týratpaý úshin oqshaýlaıdy ǵoı. Qoǵamda da zıandy ıdeologıa da solaı oqshaýlanýy qajet. Ondaı dinı baǵyttardyń artynda kim tur, kim ákelip júr, kim qarjylandyryp otyr degen suraqtar túgel zerttelýi qajet.

Qansha jerden zaıyrly elmiz desek te biz memleketti dinnen bóle almaımyz. Zaıyrly memlekettiń dinge aralasýyna qatysty halyqaralyq tájirıbede 16-17  mysal bar. Biz de ózimizge qajetti jolymyzdy tabýymyz kerek. Sebebi bul aıtylyp jatqan jaǵdaılar «Erteń saılaýda kim jeńedi? Kim murager bolady?» degen suraqtardan da mańyzdy másele. Ult retinde saqtalamyz ba, joq, joıylyp ketemiz be degen másele. Aldaǵy elý, júz jylda qandaı el bolamyz degen másele. Sondyqtan, qajet bolsa qatyp qalǵan barlyq normalardy, tipti Konstıtýsıalyq qaǵıdalardy ǵylymı-fılosofıalyq turǵydan qaıta qarap shyǵý kerek shyǵar.

Jańa mınıstrlik mán berýi tıis úshinshi másele – jastar máselesi. Toleranttyq, taǵy basqa degen uǵymdarmen qoǵamdy alysqa apara almaımyz. Qalaı degende de biz qazaqpyz, qazaq patrıottarymyz, ulttyq múddelerimiz bar. Osynyń bárin aıqyndaıtyn, ulttyq baǵytta, tarıhymyzdy, ónerimiz ben mádenıetimizdi nasıhattap júrgen jastardy qoldaıtyn, olardyń energıasyn durys jolǵa baǵyttaıtyn qadamdar kerek.  

-Áńgimeńizge raqmet.

Suhbattasqan: Darhan Muqantegi