BUU-nyń qorshaǵan ortaǵa jaýapty mamandary elimizdegi ekologıalyq ahýalǵa zertteý júrgizip, nátıjesin jarıa etti. “Qazaqstan Úkimeti qabyldap jatqan sharalar kóńil qýantarlyq bolǵanymen, óńirlerdi aralaǵan kezimde turǵyndardyń aýasy las qalalarda, taý-taý bop úıilgen zıandy qaldyqtardyń mańyndaǵy shańǵa bókken úılerde turyp jatqandyǵyn kórdim. Buǵan qosa respýblıkada radıoaktıvti qaldyqtardyń zańsyz kómiletini týraly aqparat aldym”, — deıdi, Birikken ulttar uıymynyń zıandy zattar men qaldyqtardy joıý men adam quqyqtaryna qatysty bas sarapshysy Bashkýt Týnchak.
BUU mamany Qazaqstan Úkimetin ekologıasy nashar aımaq turǵyndaryn qorǵaýda naqty sharalar qabyldaýǵa shaqyrdy.
Respýblıkany aralap shyqqan shet eldik maman zıandy zattar men qaldyqtardyń adam quqyǵyna tıgizer keri áserin zerttegen. Ǵalym bul baǵytta birqatar halyqaralyq adam quqyǵy jáne qorshaǵan ortany qorǵaý jaıyndaǵy kelisimsharttarǵa qol qoıyp, ulttyq zańnamalar men baǵdarlamalardy qabyldaǵan Qazaqstan Úkimetiniń jasap jatqan oń is-sharalaryn atap ótti.
Bashkýt Týnchak munaı-gaz óndirisi, metal óndirý men óńdeý, ýran jáne kómir shyǵarý, óndiristik qaldyqtar men zıandy zattardy taratýǵa baılanysty las dep tanylǵan birneshe qalada bolǵan. Qazaqstandy eki apta boıy aralaǵan BUU mamany óz baıandamasynda «Men kún saıyn lastanǵan sý men azyq-túlikti tutynyp otyrǵan adamdarmen kezdestim. Olar óziniń de, otbasynyń da densaýlyǵyna qatty alańdaýly» dedi. «Osyndaı aımaqtardaǵy turǵyndardyń ómir súrýge, baspanaly bolýǵa jáne azyq-túlikkke degen quqyqtary qaýipti lastanǵan orta áserinen buzylýda. Japa shekkenderdiń kóbisi sharasyz kúıde qalýda. Tabı taza ortada ómir súrýge degen úmitin birjolata úzgender de bar. Al endi biri qaýipsizdeý jerge kóshetin ýaqytty kútýmen ómirin ótkizýde» degen sarapshy bul máselelerdi tıimdi ári ýaqytyly sheshý qajettigin de aıtty.
Qazaqstan Respýblıkasy 2006 jyly ratıfıkasıalaǵan azamattyq jáne saıası quqyqtar jónindegi halyqaralyq paktiniń 2 babynda quqyqtyq qorǵanystyń tıimdi quraldary týraly jazylǵan. Bashkýt Týnchak bul quqyqtardy quzyretti organdar saqtaý kerektigin eskertti. Respýblıkada «Qorshaǵan ortany qorǵaý týraly», «Erekshe qorǵalatyn tabıǵı aımaqtar» jónindegi, «Ekologıalyq ekspertıza», «Radıasıalyq qaýipsizdik», «Atmosferalyq aýany qorǵaý» «Munaı týraly» zańdar men 2003 jylǵy Orman sharýashylyǵy, Sý jáne Jer kodeksteri sıaqty qujattar jetkilikti. Alaıda qujattarda kórsetilgen erejelerdiń kóptep buzylyp jatqanyn elimizdegi nasharlap bara jatqan ekologıalyq ahýal kórsetýde.
BUU sarapshysy adam quqyqtaryna qatysty halyqaralyq qujattardy ratıfıkasıalaǵany úshin Qazaqstan Úkimetin qoldaıtynyn aıta kele, atqarylatyn ister áli de kóp ekendigin málim etti. «Adam quqyǵyn qorǵaý jónindegi memlekettiń málim etilgen mindetteri is júzinde júzege asýy kerek. Memleket halyqaralyq quqyq pen adam quqyǵy standarttaryna sáıkes turǵyndardyń atalmysh bóligin qorǵaýǵa kóbirek kúsh salýy qajet» dedi Týnchak myrza.
Jalpy, Qazaqstandaǵy ekologıalyq ahýaldyń nasharlaýyna óndiris oshaqtarynyń eskirgen tehnologıamen jumys isteýi, adam quqyn saqtaýǵa arnalǵan zań talaptaryn jetkilikti dárejede oryndamaýy negiz bolǵany kópten beri aıtylýda. Qorshaǵan ortaǵa zıandy zattar bólip shyǵaratyn zaýyt-fabrıkalardyń mańyna halyqtyń kóp shoǵyrlanýy da ult densaýlyǵyna orasan zor nusqan kelip jatqanyn ańǵartady. 1990 jyldardyń basynda Qaraǵandy, Pavlodar oblystarynda bir turǵynǵa 10,5 tonna toksındik zat tıesili bolsa, bul kórsetkish búginge deıin artpasa azaıǵan joq. Taý-ken metalýrgıa keshenderiniń jumysynan respýblıka aýmaǵynda 20 mıllıard tonna qaldyq pen 230 tonna radıoaktıvti metaldar jınalǵan. Bunyń zshekten tys zardabyn kóbinese Qaraǵandy, Shyǵys Qazaqstan, Pavlodar, Qostanaı oblystary kórýde.
Bashkýt Týnchak — BUU-nyń adam quqyqtary jónindegi táýelsiz sarapshylar tobynyń múshesi. Bul top jekelegen memleketterdegi adam quqyǵyna qatysty táýelsiz zertteýler júrgizip, saraptamalar jasaýmen aınalysady. Atalmysh topqa kiretin sarapshylar eshqandaı úkimettik uıymǵa táýeldi emes.
Sharafat Jylqybaeva
