Sáken Seıfýllın mýzeıine kele jatyp, aqynnyń ózim biletin ómirbaıanyna ishteı sholý jasap óttim.

         Sákenniń azan shaqyryp qoıǵan aty – Sádýaqas. Qazaq jerine Islam dini kelgennen keıin qazaq balalaryna solardaı bolsyn degen nıetpen Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý.), ataqty sahabalar men din ǵalymdarynyń esimderin qoıa bastaǵan. Sondyqtan bolar, Muhammed, Omar, Ospan, Álı, Bákir, Aısha, Hadısha, Bátıma, Gúlsim, Qasym degen sekildi attar aınalamyzda jıi kezdesedi. Keıbiri ultymyzdyń til ereksheligine baılanysty, ózgeristerge ushyrasa da, negizi dinnen bastaý alyp turǵany aıqyn kórinip tur. Sondaı qazaq arasyna keń taraǵan esimderdiń biri – Sádýaqas. Bul ataýdyń jánnatpen súıinshilengen belgili sahabalardyń biri, jaýjúrek batyr Saǵd ıbn ábý Ýaqqastyń esimimen baılanysty ekenin bireý biler, bireý bilmes. Tek keıin qazaq tórt sózden turatyn esimdi biriktirip, “Sádýaqas” atap ketken, balalaryna da ataqty sahabaǵa uqsasyn degen nıetpen sol atty berip otyrǵan. Sákenniń ákesi Seıfolla (“Allanyń qylyshy” degen maǵynany bildiredi) dinnen habary bar, oqyǵan, toqyǵan jan bolsa kerek. Ulynyń atyn “Sádýaqas” qoıa otyryp, balasynyń keıingi taǵdyry ómiriniń sońyna deıin dinine qyzmet etken dańqty sahaba Saǵd ıbn ábý Ýaqqas sekildi, ultyna adal eńbek etip jáne sol jolda ómirin qıýmen ótetinin bilmegen bolar. Qalaı desek te, áke úmiti, nıeti aqtaldy. Sáken dep erkeletken Sádýaqasy ult úshin týǵan ul bolyp shyqty.

         Osy oılardyń shyrmaýynda mejeli jerge kelgenimdi baıqamaı qalyppyn. Sáken Seıfýllın mýzeıi Astana qalasyndaǵy Áýezov pen Seıfýllın kósheleriniń qıylysynda ornalasqan eken. Aınalasyndaǵy záýlim, zamanaýı úılerdiń arasynan osy bir qarapaıym aǵash úı kózge ottaı basylady.

Mýzeı janynda Sáken Seıfýllınniń eskertkishi bar. Aqyn óz atyndaǵy kósheniń boıynda ary-beri ótken-ketken táýelsiz qazaqtyń turmys-tirshiligin baqylap otyrǵandaı kórinedi.

         Mýzeıge kirdik. Kelem, aqynnyń ómirimen tanysam deýshilerge qulaqqaǵys, mýzeı seısenbi – jeksenbi kúnder aralyǵynda saǵat tańerteńgi  10.00-den keshki 18.00-ge deıin jumys isteıdi.

         Mýzeıde bizdiń aldymyzda ǵana aqynnyń týǵan kúnine oraı “Sáken oqýlary” bolyp ótipti. Biz kirgen birinshi zal, ıaǵnı Májilis zalynda  jyl saıyn aqynnyń týǵan kúni men eske alý kúni atalyp ótedi eken. S.Seıfýllınniń ómiri men shyǵarmashylyǵy jaıynda konferensıalar, májilister men leksıalar, Sáken oqýlary, Sáken sabaqtary «Syr sandyq» ádebı klýby aıasynda júrgiziletin kórinedi.

          “Seıfýllınniń ózi bul úıde turǵan ba? Mýzeıge nelikten osy úı tańdaldy?” degen suraǵymyzǵa mýzeı ishindegi ekskýrsıany júrgizgen Gúlsara Sultanqyzy bylaı dep jaýap berdi:

- Murajaı eki ǵımarattan turady. Biz turǵan ǵımarat 1846 jyly kópes Kazansevtiń ákimshilik úıi bolyp salynǵan eken. 1920 jyly ǵana bul úıde redaksıa bolyp, sonda Sáken Seıfýllın qyzmet atqarady. Turmaǵan, qyzmet atqarǵan úıi dep aıtýǵa bolady. Al murajaı bolyp 1988 jyly 20 qańtarda Qazaq SSR keńesiniń jarlyǵymen Selınograd qalasynja Sáken Seıfýllınniń murajaıy bolyp ashylady. Ol kezdegi Qazaq SSR keńesiniń tóraǵasy qazirgi Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaev bolatyn. Ol kisiniń ózi 1995 jyly 15 tamyzda keldi.

Qarsy aldymyzda qazaqtyń ataqty gobolenshisi Bátıma Záýirbekovanyń aqyn shyǵarmashylyǵyn oqı otyryp toqyǵan "Aqsuńqar - Sáken" dep atalatyn eńbegi ilýli tur eken. Jumys eki jyl toqylyp, 2008 jyly bitirilipti. 

 Kelesi zaldan Sákenniń balalyq jáne jastyq shaǵymen tanystyq. Munda negizinen fotosýretter, qujattar qoıylǵan.Ekskýrsıa jetekshisi ary qaraı Sáken ómirimen jalǵastyrýyn tanystyra berdi: 

- Sol zamandaǵy ózge qazaq zıalylary sekildi Sáken de alǵashqy bilimdi Aǵashaıaq (shyn esimi Barmahambet Ápebekuly) atty aýyl moldasynan alady, arabsha hat tanıdy. Tek 10 jasqa kelgende ákesi Seıfolla balasyn Nildi kenishindegi tanysynyń úıine jatqyzyp, oryssha oqytady. Al 1906-1908 jyldary Nildi (Ýspen) rýdnıgindegi orys-qazaq bastaýysh mektebinde bilim alady. 1908 jyly oqýyn úzdik aıaqtaǵan Sáken Aqmolaǵa kelip, 2 klastyq prıhod mektebinde oqıdy, keıin qalalyq 3 klastyq ýchılıshede oqýyn jalǵastyrady. Mynaý HH ǵasyr basyndaǵy Aqmola qalasynyń kórinisteri, qazirgi M.Áýezov kóshesi (burynǵy Býlyjnaıa, Sentralnaıa jáne Oktábrskaıa kósheleri). 

Ýchılıshede oqı júrip, 1912 jyly Aqmolada musylman medresesinde qazaq jáne tatar balalaryna orys tilinde sabaq beredi. 1913 jyly 21 tamyzda Aqmoladaǵy ýchılısheni aıaqtap, óz bilimin ushtaý maqsatynda 1913-1916 jyldary aralyǵynda Omby muǵalimder semınarıasynda bilim alady. Al mynaý – 1913-16 jyldary S.Seıfýllın bilim alǵan Omby muǵalimder semınarıasy ǵımaratynyń kórinisi.

Osylaı Sáken Seıfýllınniń musylmansha bilim alyp qana qoımaı, medresede sabaq bergenin oqyp, tańǵaldyq. 

Kelesi zaldan biz Sákenniń qoǵamdyq jáne memlekettik qyzmetimen tanystyq. 

Kezinde osy Aqmola qalasynda Sáken turǵan úıdiń maketi qoıylǵan eken. 

       Túsingenimiz, mýzeıge kelgen adam Sáken Seıfýllınniń ómirbaıanymen tolyq tanysa alady ári ekskýrsıa qyzmetterine ózderiniń suraqtaryna jaýap alady. Bizdi bastaǵan Gúlsara Sultanqyzy ary qaraı Sákenniń mektep ashqany, muǵalimdik qyzmeti, sanaq jumystaryn júrgizgeni, gazet ashqany týraly áńgimeledi. 

Bul zalda Sáken Seıfýllınniń Annenkovtyń "Azap vagonynda" 48 táýlik boıy qıyndyq kórgeni, Keńes úkimeti tusynda etken qyzmetteri baıandaldy.

Osy kezde bizdiń áńgimemizge Sáken Seıfýllın mýzeıiniń ǵylymı qyzmetkeri Áıgerim Maqajan aralasyp, jazýshynyń "Tar jol, taıǵaq keshý" romanynyń alǵash jaryq kórgen nusqasymen tanystyrdy:

- Mynaý Sáken Seıfýllınniń «Tar jol, taıǵaq keshý» tarıhı-memýarlyq romany. Arab árpinde jaryq kórgen 1927 jylǵy túpnusqasy Qyzylordada baspadan shyqqan.  Romannyń 1936 jyly ekinshi basylymy latyn grafıkasymen, keıinnen 1960 – 2004 jyldary baspadan birneshe shyǵyp, qyrǵyz, uıǵyr, orys tilderine aýdaryldy. Kitaptyń alǵashqy betterinde Alash basshylary Ahmet Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanov, Mirjaqyp Dýlatovtyń sýretterimen qatar roman keıipkerleri, Alash azamattarynyń sýretteri jarıalanǵan. 

Qazirgi ýaqytta kóptegen tarıhshylar da, qarapaıym adamdar da Sáken Seıfýllın men Alash zıalylaryn bir-birine qarsy adamdar retinde áńgimeleıdi. Kópshiligi ony osy "Tar jol, taıǵaq keshýde" Sákenniń Alash zıalylaryn aıyptap jazǵanymen baılanystyrady. Mýzeıge kelip turyp, bul týraly suramaı ketý múmkin emes edi. Meniń "Alash zıalalyr men Sákenniń kózqarastary bir-birine nelikten qaıshy keldi? Rasymen qarym-qatynastary durys bolmaǵan ba?" degen suraǵyma Áıgerim Maqajan bylaı dep jaýap berdi: 

- Sábıt Muqanov "Sáken Seıfýllın" atty pesa jazyp, ol spektákl Qaraǵandydaǵy drama teatrda qoıyldy. Sonda Sábıt Muqanov Sákenniń aýzyna Álıhanǵa qarata aıtylǵan "Áı, tóbet! Aýzyńdy jap!" degen sózdi salypty. Ony kórgen adamdar "Sáken Álıhanǵa solaı aıtatyndaı kim edi?" dep shý shyǵarypty. Al shyndyǵyna kelgende, Sáken Álıhanǵa ómirde ondaı sóz aıtqan emes. Sákendi tek Keńes úkimetiniń soıylyn soqqan adam retinde kórýdi qoıý kerek. Ras, Alash zıalylarymen joldary túıispegen shyǵar, biraq ultyna Sáken olarmen relstiń qos jolyndaı qatar qyzmet etti. Sákenniń de ult úshin jasaǵan qyzmeti ushan-teńiz. Qazaq tiliniń máselesin kóterip, 9 birdeı maqala jazǵan. "Tar jol, taıǵaq keshýdi" oqyǵan adamdar "Sáken Seıfýllın onda Alashordany jamandaıdy, Alashqa qarsy bolǵan" dep túsinedi. Joq, olaı emes. Ǵalym Kúlásh Ahmetovanyń "Tar jol taıǵaq keshýdiń" taǵdyry" degen kitaby bar. Sonda ol kisi: "Sákendi sózge qaldyratyn da - "Tar jol, taıǵaq keshý", "Sákendi aqtap alatyn da - "Tar jol, taıǵaq keshý" deıdi. Rasymen  Sákenniń 1927 jyly alǵash jaryq kórgen túpnusqasynda ol Alashordany jamandamaǵan. Kerisinshe, túpnusqada "Alashordanyń zıalylary, aq jaǵalylar, kók jaǵalylar, qazaqtyń oqyǵandary" dep jazǵan. Keıin 1936 jyly Sábıt Muqanovtyń redaksıalaýymen latyn grafıkasymen qaıta basylady. Sol kezde úkimet tarapynan "Alashordany jamandaý kerek" degen tapsyrma bolyp, sózder "baıshyldar, feodaldar, Keńes úkimeti jaýlary" dep ózgertiledi. Buǵan senbegen kez kelgen adam, arab grafıkasyn biletin bolsa, mýzeıimizde turǵan osy kitaptan oqyp kórsin. Keıingi nusqalaryn oqyp alyp, Alashorda men Sákendi qarsy qoıý durys emes. 

 Bul zaldaǵy nazarymdy aýdarǵan taǵy bir dúnıe, ol - Sáken Seıfýllınniń kózi tirisinde kıgen kostúm-shalbary edi. Sákenniń syrbaz, kórikti jigit bolǵany bizge ańyz bolyp jetti. Onyń sol kezdiń ózinde-aq Eýropa stılinde kıingeni, sulý adam bolǵany, kósheden kórgen qyz-kelinshekterdiń kóz salmaı ótpegeni barlyq kitaptarda aıtylady. Jazýshy Ǵabıden Mustafınniń ózi ol týraly: "Esime túsken saıyn orta boıly, tolqyndy qara shashty, ótkir oıly kózdi, symbatty, kórikti, túsi aq pen qaranyń aralyǵyndaǵy qońyrqaı kisi kóz aldyma keledi. Qadala qaraǵanda syrtyńdy túgil, ishińdi kórip turǵandaı. Al, oǵan qadalǵan kózder, ásirese, áıel kózderi ońaı aıyryla almaıtyn. Syrty óte sulý, kerbez, tákappar, ishi óte qarapaıym, kishipeıil edi" dep eske alady. Mynaý sol Sákenniń kostúm-shalbary eken. 

Al myna bir týflı týraly Sáken Gúlbahramǵa Qyrymda demalyp jatqanda jazǵan hatynda: "Men ózime týflı satyp aldym" dep jazǵan eken. Onysy - taza bylǵarydan tigilgen osy týflı. 

Janyndaǵy taıaqty kórip, ekskýrsıa jetekshimizden: "Sáken taıaq ustaǵan ba? Aıaǵy aýyrǵan ba?" - dep surap em, ol kisi: "Bul taıaqty da Qyrym qalasynan satyp alǵan. Biraq ol kezdegi zıalylar, memlekettik qyzmetkerler taıaqty sándik úshin ustaǵan. Taǵy bir taıaǵy bar, ony qazir kóresiz", - dep jaýap berdi. 

Kelesi zal ádebı qyzmeti men jýrnalısıka zaly eken.  

Munda ózbek aǵaıyndar syılaǵan taqıa men shapan ilýli tur. Sákenniń dál osy shapan men taqıany kıip saqtalǵan sýreti bar. 

Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý.) hosh ıisti unatqany sekildi, Sáken Seıfýllınniń átirdi jaqsy kórgenin zamandastarynyń estelikterinen bilemiz. Birde átirdi qalaı qoldanýdy bilmegen Kúlásh Baıseıitovanyń ıissýdy shashyna jaǵyp jatqanyn kórip, ony aqyryn ǵana moıynǵa jaǵatynyn kórsetip, úıretken osy Sáken eken. Al myna bir Sákenge tıesili átir qorabyn kórip, Sábıt Muqanovtyń onymen alǵash tanysqan kezdegi esteligi eske tústi: "Kostúmimen ǵana otyrǵan Sákenge endi qarasam: keskini shynynda da adamzattyń kórkemi eken. Qyraýsyz qap-qara qalyń qasy, qoıý uzyn murty ózi sulý ajaryn erekshe sheship tur!... Tompaq qara kózderin odan da sulýlandyra túseıin degendeı, bireýmen sóıleskende uzyn kirpikterin jıilete qaǵyp, kózin bálkim kúlimdete, bálkim oınaqtata qaraıdy... Kúlgende balýan moınyna bitken ádemi basyn shalqaıta, uzyn ádemi tisterin kórsete, azdap qana keńkildeıdi, sańqyldamaıdy. Qap-qara shashy tolqyndata bitken. Ásirese mańdaı aldynyń shashy sol jaǵynan buıralana qaıqaıyp baryp, úıirilgen ushy keıin qaraı qaıta jyǵylady. Denesi tarazy, saýsaqtary uzyn, tal boıynda osynsha jarasymdy bitken múshelerinen nuqsandysy, salt júretin kóshpeli eldiń uly bolǵandyqtan jilinshigi bálkim qotandaý (sonysyn sezdirgisi kelmeı, esh ýaqytta etik, galıfe sıaqty tar kıimdi aıaǵyna jolatpaıtyn edi). Áıel pishindi sulý erkek te bolady eken ǵoı. Sáken erkek pishindi, beıneleı aıtqanda,«er pishindi» adam. Jasy sol jyly 28-ge ǵana tolǵanmen, keskini saqa jigit sıaqty.Amandasyp, keńeskenge deıin Sákenniń tal boıynda maǵan unamaǵany – oń jaq bilegine salǵan, qara altynmen áshekeılengen som, buramaly kúmis bilezik pen qaıyrmaly aq jaǵaǵa taǵylǵan galstýk (komýnıs, komsomol bylaı bursyn, «sovettik» dep atalatyn barlyq adamǵa da galstýk taǵý – ol kezdegi adamnyń uǵymynda beri salǵanda «meshandyq», áıtpese, býrjýazıalyq salt esepteletin). Bul «turpaıylyǵynyń» ústine, Sáken hosh ıis quıynyp kepti".

Dál osy átirdi Sáken Máskeýden satyp alypty. 

1934 jyly Maksım Gorkııdiń basqarýymen Máskeýde Keńes jazýshylarynyń búkilodaqtyń birinshi sıezi ótedi. Qazaqstannan Sáken Seıfýllın, İlıas Jansúgirov, Beıimbek Maılın delegat bolyp barady. Al 1936 jyly Qazaqstan Jazýshylar Odaǵy Sáken Seıfýllınniń shyǵarmashylyǵyna 20 jyl bolǵanyn atap ótip, Máskeýde Eńbek Qyzyl Tý ordenimen marapattalady. Sol joly Sákenge syılanǵan altyn saǵat osy eken. 

Al myna bir múshtikti kórip, "Sáken temeki tartqan ba?" degen oı kelýi múmkin. Biraq, ol temeki tartpaǵan. Áıeli Gúlbahram da óz esteliginde "Sáken shylym men sharapty unatpaǵan" dep jazady. Al bul múshtikti qonaqtary úshin ustaǵan eken. 

Mýzeı aralap júrip, Sákenniń jubaıy Gúlbahramnyń estelikteri oıyma orala berdi. Ol óziniń jary týraly, onyń adamı bolmysyn ashatyn túrli oqıǵalardy jazǵan edi. Sonyń birinde: "Sákenniń adamdy syılaý ádeti de qyzyq bolatyn. Ony dáreje emes, tek adamnyń basy ǵana bıleıtin. Ózine irilik kórsetpek bolǵan adam Sákenniń syı-qurmetinen qur alaqan qalatyn. Al ózin teń kórgenge, jolym, jasym úlken dep mańǵazdanbaǵandarǵa Sákenniń júzi de jyly, ınabaty da mol bolatyn. Ózinen kishilerge mensinbeı qaraý oǵan jat edi. Maǵan: «Úıge kelgen kisini kim de bolsa jyly shyraımen qarsy al, úıge topyrlap qonaq kelip jatýynyń ózi bir ǵanıbet qoı» dep, myqtap eskertip qoıǵan bolatyn. Men jubaıymnyń bul sózin eshqashan tárik etken emespin. tipti, buryn kórmegen, tanystyǵy joq adamdardyń úıimizde aptalap, aılap jatatyn kezi kóp edi. Sáken kisini aıampaz da bolatyn. Qoldan kelgen kómegi men jaqsylyǵyn eshkimnen aıamaıtyn. Ol tipti ań ekesh, ańǵa da sonshalyq eljirep aıanyshpen qaraýshy edi. Bir kúni úsh-tórt joldasymen ańǵa ketkeni bar-dy. Serikteri bir taýtekeni atqan eken, Sáken jaqyndap baryp qarasa, álgi janýardyń emsheginen sút saýlap jatyr eken. Ańnan úıge qatty tolqyp oraldy. Keıin sonyń etin úıge ákeldirmeı qoıdy", - dep jazady.

Al mynaý Sákenniń túrli jyldary kózi tirisinde jaryq kórgen kitaptary. Kezinde Sáken shyǵarmashylyǵyn zańǵar jazýshy Muhtar Áýezov: "Sákenniń aqyndyq asýlarynda, ár jotadan atoı bergendeı, tákábbir sóz únderi: «jaby emespiz, tulparmyz», «quladiń emes, suńqarmyz» dep burynǵy ótken tarıhqa, búgingi oıanǵan tabyńa, ezilgen eńbekshilerge dabyl urady. Bul sıaqty tákábbir úniniń óskeleńdep, úndep kelgen bir turǵysy – «Álbatros» zamanynyń qasarysyp soqqan daýylyna qasqıyp ap, qanatymen qar sabap, qarysa ushqan «Álbatros» anaý", - dep baǵa bergen edi.