QR Aqparat jáne komýnıkasıa mınıstri Dáýren Abaevpen jýrnalıs Gúlnara Bajkenova suhbattasty.  Suhbatta jýrnalıser erkindigi, áleýmettik jeli, ulttyq brend pen Prezıdenttiń súıikti blogerleri jaıly aıtylǵan.  Esquire.kz. saıtynda jarıalanǵan suhbatty redaksıa ruqsatymen  yqshamdaı otyryp, «Qamshy» aqparat portaly sizderge usynady!

 — BAQ-qa qatysty zańǵa jańa túzetýler daıyndadyńyzdar. Jýrnalıs qaýymy úshin jaqsy jańalyqtar bar ma?

 — Gambýrgtik esep boıynsha biz jýrnalısıka mamandyǵyn jeńildetýge tyrysýdamyz.  Túzetýler jýrnalıserdiń qyzyǵýshylyqtarymen jasaldy.  Biz alyp tastaıtyn zattar kóp, mysaly sheneýnikke suranysty gazettiń bas redaktory emes, kez-kelgen  ýákiletti adam jasaı alady. Bul operatıvtilik  prosesin jedeldetedi.  Bul tek bir ǵana mysal, biraq  nege ekenin kópshiligi aqparatty tekserip alý týraly  mindettemeni ǵana este saqtap qalady. 

Kez kelgen kásibı mamannyń aqparatty tekserýi tikeleı mindeti emes pe, al muny kópshilik qynjyla qarsy alyp jatty. Biraq, barlyq álemde jýrnalıske ortaq nárse  — estigen jańalyǵyn naqtylaý. Ol úshin baspasóz qyzmetine nemese  sol aqparatty jetik biletin adamǵa eki-úsh qońyraý shalý, oqıǵa ornyna barý sıaqty fakt-chekınge júginý kerek.  Eger, kásibı jýrnalıs aqparatty tekserip, óz dámdeýishin qosa otyryp berse, sonda ǵana kásibıliktiń shyńynda  bolady dep oılaımyn.

 — Sizdiń mekeme monıtorıń júrgizip,  jýrnalıserdiń jappaı tekserilmegen, kúmándi aqparat beretinin anyqtaǵan, buǵan ne deısiz?

Shynymen de jýrnalıserdiń tekserilmegen aqparattardy áleýmettik jeliden alyp, óz resýrstarynda jarıalaǵany týraly  faktiler bar.  Meniń oıymsha,  keıbir BAQ ókilderi aqparattyń shynaıylyǵyn tekserýdi múldem qoıǵan sıaqty. Bul aýdıtorıany ózine tartyp, berilgen aqparatty kommersıalızasıalaý maqsatynda júzege asatyn sıaqty.

 — Qalaı oılaısyz, memlekettik arnalar qoǵam kartınasyn,  qazaqstandyq qoǵamda bolyp jatqan pikirler palıtrasyn bere alyp jatyr ma? Kórermenniń óz aqshasyna  jasalynyp jatqan mindetterin durys atqarýda ma?

 — Árıne! Siz sonda ne demeksiz?

 — Men senzýra týrasynda aıtyp otyrmyn.

 — Siz qalaı oılaısyz?   Mınıstr, mınıstrdiń orynbasary, komıtet músheleri materıaldar efırge shyqqanǵa deıin olardy teksere me?  Bul múmkin emes qoı. Redaksıa munymen ózi aınalysady.

 — Senzýra júıeli túrde júzege asady, degenmen memlekettik arnalardyń mátindi  Prezıdent ákimshiligine teksertken kezderi boldy.  Qazir, ondaı senzýra bolmasa da, senzýra bizde júıeli. Eger, jýrnalıs opozısıa mıtıńi jaıly durys aqparat bermeı, redaktor ony ótkizip qoısa, ekeýin de jumystan shyǵarady. Mundaı oqıǵalar oryn alǵan.

 — 10-15 jyl Habarda jumys istegen bir jýrnalıs Reseı men Ulybrıtanıada tilshi bolǵan.  Tilshilik pýnkt jabylatyny týraly ákimshilik  sheshim  qabyldanǵan kezde,   ol jýrnalısiń  kenetten «kózi ashylyp» bulaı jumys isteı almaıtynyn túsinip,  Qazaqstanda sóz erkindigi joq ekenin jar sala aıtty!  Ol kisige óz otanynda jumys isteýdi usynǵan bolatyn. Bul kúlkili jaǵdaı.  Ol adam Londonda turǵan on jyl boıyna únsiz júrip, kelisim shart merzimi bitýge taqaǵan kezde senzýra esine túse qalypty.

  — Men bul mysaldy ary qaraı talqylap, ýshyqtyrmaımyn. Biraq, men  sizdiń aýzyńyzdan mynany anyq bilgim kelip tur, sizdińshe, bizdiń telearnalarda senzýra joq pa?

 — Júıeli senzýra joq. Memlekettik aqparattyq tapsyrys degen túsinik bar. Memleket kózqarasy tarapynan jarıalanýǵa tıis taqyryptar bolady.  Keıde olardyń kóp bolyp ketýi de ábden múmkin.  Biz  densaýlyq salasyndaǵy nemese ındýstrıalızasıadaǵy memlekettik baǵdarlamalardy jarıalatarmyz jáne taǵy sol sıaqty.  Biz memleketten keletin aqparat aǵynyn balanstaýmen jumys jasaımyz. Qalǵany redaksıanyń qaraýynda.

 —  Demek, memlekettik gazet pen telearnanyń jumystary kóńilińizden shyǵady ǵoı...

 — Jalpylama aıtsaq, ıá.

 — Onda, sizder nelikten  qorqasyzdar? Bılikte óte úlken, joıqyn aqparattyq resýrs bar. Sizder alańdaýshylyq týǵyzyp, bolmaıtyn blogerlerden qorqyp jatasyzdar?

 — Biz qoryqpaımyz.  Biz tek júıeli jáne nátıjeli túrde jumys atqarǵymyz keledi. Múmkin baz bireýler blogerlerdiń keı jazbalaryna shamadan tys mán beretin bolar. Biraq, meniń pikirimshe olardyń kópshilikke áseri týraly tym asyra aıtylýda.

Meniń jeke pikirim, bastysy «durys memleket» bolý. Bul týrasynda,  álemdegi memlekettik brendıng mamany Saımon Anholttyń  aıtqany bar.

Biraq, meni yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyratyn jaǵdaılar da joq emes.  Bilesiz be, Qazaqstanda memleket aqshasyna kvotamen júrekke arnalǵan myńdaǵan otalar jasalady. Týberkýlezben aýyratyndardyń sany jarty esege qysqardy, analar men balalar ólimi azaıyp jatyr.   

12 myń kılometrli optıkaly talshyqty sýpermagıstral jasaldy. Eger siz áleýmettik jelilerdegi dıskýssıany qaraıtyn bolsańyz, bizdiń eldegi jaǵdaı nashar sıaqty. Tek qana negatıvter.  

 — Biraq siz kún saıyn Habardan pozıtıv qana aıtasyz ǵoı.

 —  Onyń nesi jaman?

 — Siz kerek batyrmany baspaı,  áleýmettik jelide jylap otyratyn qazaqstandyqtarǵa renjip otyrsyz. Sonda ózińizdi jaqsy kórsetý úshin halyqty ınternette de senzýralamaqshysyz ba?

 — Eger, biz kim ne aıtyp, ne oılaıdy degen ýaıymmen júretin bolsaq, elimizdi damytý qıynǵa soǵar edi. Saıası erkindik degen túsinik bar. Onyń birden-bir kórnekti úlgisi – bizdiń Prezıdent.  Ol kisiniń «birinshi ekonomıka, sosyn baryp saıasat» prınsipi  memleketimizdiń negizin nyǵaıtýǵa múmkindik berdi.

Bul azamattardyń pikirin eskermeý kerek degendi bildirmeıdi. Biraq, ınternet epohasy kezinde qoǵamdyq talqynyń qyr-syry men ózgesheligin esepke alý kerekpiz. Onda emosıa kóp, rasıonalızm az.

Mysalyǵa, 70-shi jyldary «únsizdik buralymy» degen psıhologıalyq termın paıda boldy, ıaǵnı kópshiliktiń pikirine qaıshy keletin oıdy aıtýdan adamdardyń qorqýy. Áleýmettik jeliniń paıda bolýymen bul fenomen odan ary kúsheıdi. Qarap otyrsańyz qazaqstandyq segmentte shaǵystyrý, jekelegen adamdardy  jappaı obýstrýksıalaý jıilep ketti.  Áńgime senzýrada emes, ózdigimizden rettelýde.

 — Degenmen, sizde áleýmettik jelige degen ókpe bar. Jáne men sizdi túsinemin, sebebi keı kezderi ózimde olarǵa renjip jatamyn, onda heıter, aqymaq pikirler  men bos áńgime kóp. Jaqsy nárseler de joq emes.

 — Eshqandaı renish joq. Biz bar nársege obektıvti túrde qaraımyz.   Internettiń halyqqa aqparat jetkizýde jaqsy qural ekenin joqqa shyǵarmaımyn jáne ony memleket qoldanýy tıis.

 — Siz nege adamdar jaqsy nárseni kórmeıdi dep oılaısyz?  Mysaly, men sizdi Feızbýkte oqımyn, kele sala  7 myń tirkelýshi  jınap úlgerdińiz. Feızbýkte birneshe jyl júrsem de, áreń degende 9 myńǵa jettim.  Sizden lúpildi de aıamaıdy, baspasóz habarlamasynan bir mátin jarıalasańyz, 200-300 lúpil daıyn turady. Múmkin negatıvti reaksıany ǵana baıqaıtyn ózińiz bolarsyz?   

 — Men barlyǵy negatıv jazady degen joqpyn. Pozıtıvti jańalyqtar jazyp, lúpil basyp, sáttilik tilep jatatyn adamdar bar. Biz zamanǵa saı bolǵymyz keledi.  Jekelikte blogerlerdi tirkeýge qatysty da. Shynymende, biz mundaı múmkindik usynyp otyrmyz. Biraq, bul prosestiń eshkimdi kúshtemeıtinin aıtqym keledi.  Krıterıılerimen biz áli jumys isteıtin bolamyz.

Muny ne úshin jasaǵymyz keledi? Mysalyǵa alsaq,  saıası aktýaldy  taqyrypta jazatyn 100 myń folloveri bar  bir bloger bar deıik.  Qazir memlekettik aqparat tapsyrysy aıasynda 20 myń taralymy bar respýblıkalyq gazettermen jumys jasaımyz.  Logıkalyq turǵydan kimmen jumys istegen tıimdi ekenin qarastyrýǵa bolady. Mine, dál osyny biz qolǵa almaqpyz.  Biraq, bul úshin belgili bir quqyqtyq qatynas kerek.

 — Sonda sizder blogerlerdiń óz erikterimen tirkeýden ótip, memtapsyrys úshin aqy alǵanyn qalaısyzdar ǵoı? Biraq, qalaı sizder blogerge mıllıon teńge beresizder, ony eshkim oqymaı ketedi.  

 — Bul áńgimege bir jyldan keıin oralaıyq.  Men sizge bul norma iske qosylǵannan soń, qortyndylary boıynsha suhbat berýge ýáde beremin.  Sonda ǵana siz kóp nárseni túsinetin bolasyz, al qazir keı adamdardy siz tym ıdeal etip jiberdińiz.  Blogerler  – biryńǵaı massa emes.

 — Blogosfera – formaty, redaktorlyq senzýrasy   joq sala, al siz bolsańyz qalasyn qalamasyn blogerlerdi qarapaıym erkindiginen aıyrǵyńyz keledi.

 — Biz eshkimdi erkindiginen aıyraıyn dep jatqan joqpyz jáne eshkimge basymdylyq bermeımiz. Biz aldymen aqparatty jetkizýdiń tıimdiligin qaraımyz.  Bul bar aqshany ala salyp, blogerlerge bere salamyz degendi bildirmeıdi.   Bútin bir baspa emes, bir adamnyń tıimdiligi bar jaǵdaılar bolyp tursa, biz ony paıdalaný kerekpiz.  Memlekettik aqparat alańyn, tek memlekettik BAQ-pen taryltýǵa bolmaıdy. Biz targetteýmen bara jatyrmyz, bizde halyqqa taratqymyz keletin  qyzyq, paıdaly, ár túrli jasqa arnalǵan aqparat bar. Jastar úshin blogerler arqyly berýge bolady. Vaınerler arqyly bereıik! Memleket qatyp qalǵan qaǵıdamen júrmeýi kerek.

 — Ol úshin blogerlerdi tirkeýdiń qajeti qansha?

 — Sebebi, biz statýsy joq belgisiz adammen kelisim jasaı almaımyz.

 — Qalamaǵan adam, ózi jeke jumys isteı bere me?

 — Árıne. Biraq, quqyq aıasynda.

— BAQ-qa qatysty árbir jańa zańdy jýrnalıser qyzyǵýshylyǵyna qatysty dep túsindiredi. Jýrnalıser aıdynyn taryltyp jatqandarymen, sóz báribir erkindikkke umtylady – ómir sondaı, tabıǵat sondaı. Mine, osy kezde jańa zań shyǵa keledi.  

 — Gúlnar, biz sizben medıaortalyqtyń jıyrmasynshy qabatynda otyrmyz. Qazir keshki saǵat 8, men sizge suhbat berip otyrmyn.  Siz zamanaýı ǵımaratta otyrsyz, Aqparat mınıstrine kez-kelgen suraq qoıasyz,  men sizdiń barlyq suraqtaryńyzǵa jaýap berip otyrmyn, jaýap bermeýge quqyly emespin. Al, siz maǵan shekteýler týraly shaǵym túsirip otyrsyz...  

 — Sizderdiń mınıstirlik jer mıtıńisinen keıin  solarǵa reaksıa retinde quryldy emes pe?

  — Iá, qabyldanǵan sharalardy túsindirý jaǵynan problemalar bolǵan kezde sheshimdi Elbasy ózi qabyldady. Sol úshin biz barynsha qoljetimdimiz.

 — Jýrnalıserge kómekteskileri keledi, blogerlerge kómektesikileri keledi,  bızneske kómek kórsetpek... Múmkin memleketke bárin óz jaıyna qaldyrý kerek shyǵar?  Azamattar úshin memlekettiń bar jaqsylyǵy- olardy jaıyna qaldyrý bolar?   

  — Sizdiń sózge eshteńe demeı-aq qoıaıyn. Biraq, búgin ómirdiń barlyq salasynda memleket ıeligine ótý prosesi júrip jatqanyn esińizge sala keteıin.  

 — Meniń oıymsha, bizdiń memleket kezbe sekildi, ol barlyq jerde júrgisi keledi, jáne olsyz múldem tynys alý da múmkin emesteı bolýǵa umtylýda.

 — Kelispeımin.  Qazir memleket menshigin jekeshelendirý qalaı júrip jatqanyn kórip jatsyz.  Keshe bankterdi saqtap qalý kerek boldy, memleket keldi. Sol kezde Samuryq-Qazyna quryldy.  Memleket degen túsinik ketip bara jatyr. ol búgingi kúnniń trendine qarap, erteńgi, arǵy kúngi trenderti boljaýǵa tyrysyp jatyr.

 — Eń ókinishtisi Qazaqstan óz ishinde de, memleket syrtynda da munaı, korrýpsıa, borat, toqal syndy túsinikter eske túsedi... Siz qalaı oılaısyz bul sterotıpterdi bir ǵana sımvolmen joıýǵa bola ma?

 — Bul sizdiń sýbektıvti pikirińiz. Men úshin Qazaqstan – ol Astana. Terezege qarańyz,  dala, ary qaraı taýlar, búrkit, týǵan aýylymyz, mektep, otbasy. Keıbireýde siz aıtqan asosıasıalar bolýy múmkin. Sizde taǵy da negatıv.

 — Siz meni durys túsinbegen sıaqtysyz. Suraq bizdiń ómirimizdi ne sıpattaıdy, adamdardyń kóńil kúıin degendeı?

 —  Árkimniń ómirge degen kózqarasy ártúrli. Kóptegen pozıtvıti mysaldar bar.  

 — Siz Prezıdenttiń baspasóz-hatshysy, keńesshisi boldyńyz, ol kisiniń jýrnalıserge degen kózqarasy qandaı? Keńes zamanynda ol kiside ózine zıany tıip kete jazdaǵan maqala jazǵan bolatyn jáne osy arqyly bizdiń mamandyqqa degen tereń túsinistikti oıatatyn bolar.  

 — Múmkin,  qandaı da bir aıaýshylyq sezimin tanytý emes, sizderdiń mamandyqtaryńyzǵa degen tereń  túsinistik dep aıtý kerek shyǵar. Men muny Prezıdenttiń burynǵy hatshysy retinde senimdi túrde aıta alamyn.  Jalpy, Elbasy jýrnalısermen barynsha ashyq sóılesýge tyrysady.

 — Oqyrman  Nursultan Nazarbaevtyń súıikti gazeti qandaı?

  —Ol kisi kóptegen gazetterdi oqıdy. Ol mindetti túrde qaraıtyn gazetter bar. Ol únemi tolyqtyrylyp otyrady.  Sizder Prezıdent úshin BAQ-tyń basty aqparat kózi ekenin bilýlerińiz kerek.

  —Telearnalardy qaraı ma?  Habar? Qazaqstan? KTK?

 — Álbette, qaraıdy.  Birinshi kezekte jańalyqtar. Habar, Qazaqstan jáne basqa da telearnalardy kóredi. Prezıdent tek jańalyqtardy ǵana emes, basqa da baǵdarlamalardy kóredi. Sport, mýzyka, kıno –kádimgi qarapaıym adamdar kóretin nárseler.

 — Prezıdent ınternette otyra ma? Saıttardy oqı ma?

 — Kún saıyn mańyzdy saıttardy qarap otyrady. Jańa aıtqanymdaı, prezıdent jan-jaqty kisi, bir ǵana aqparat kózine  súıenbeıdi.  

 — Súıikti blogeri kim?

 — Muny  múmkindik týǵanda ózinen suraǵanyńyz durys bolar

 — Sonda da?

 — Aıdan Káribjanov... ázil árıne. 

Orys tilinen aýdarǵan: Aıjan Qalıeva