"Keshke úıge aman qaıtamyz ba, bilmeýshi edik. Kostúmniń jaǵasynyń astynda ushyna qorǵasyn quıylǵan sym temir júretin" nemese "Basqa aýdandardyń barlyǵy bizden qorqýshy edi. Eshkim jaqyndamaıtyn" degen sıaqty qaısysy shyn, qaısysy ertegi ekenin ajyratý qıyn áńgimelerdi talaı estigen bolarsyzdar. Men de aǵalarymnan kóp estıtinmin. Aıtqandaryn aýzymnan silekeıim aǵyp turyp tyńdap, sol bir kezderdiń nostalgıasyna birge kirip ketetin edim. Sodan bolar, óz basym "Raıonydy" asyǵa kúttim. Fılm shyqqan kúni alǵashqy seansqa barǵanym da sodan.
***
Aqan Sataevtyń bul týyndysy 1987 jyldyń kúzinde Almatynyń "Teatralka" atty aýdanynda bolǵan oqıǵany baıandaıdy. Sol kezdegi el astanasyna otbasymen birge kóship kelgen onynshy synyp oqýshysy Arsen sport-ınternattan ketip, qaladaǵy mektepterdiń birine aýysady. Alyp shahardy qansha jatyrqasa da ol jańa ortaǵa beıimdelý úshin ózine jat zańdylyqtarǵa moıynusynýǵa májbúr bolady. Alaıda, kóp uzamaı Arsenniń ustanymdary men jańa ortanyń qaǵıdalary arasynda qarama-qaıshylyq paıda bolady.
Fılmde Arsennen bólek birneshe negizgi keıipker bar. Olar - Arsenniń synyptastary Azamat pen Hamıt, súıikti qyzy Dına, raıonǵa qaraıtyn starshak Rashıd. Sondaı-aq, oqıǵa jelisine jan-jaqtan áser etetin qosalqy keıipkerler de az emes. Árqaısysy minezi men kózqarasy jaǵynan ár túrli. Birin biri tolyqtyrady, birine biri qarsy keledi.
Bolashaqta áskerı adam bolýdy armandaıtyn Arsenniń minezi salmaqty. Basynan sóz asyrmaıdy, oıyn tik aıtady, qıyn sátterde abdyrap qalý degendi bilmeıdi, tosyn jaıttarǵa qashanda daıyn. Onyń minezi osyndaı bolýyna ákesinen erte aıyrylýy (aýǵan soǵysynda qaza tapqan) áser etse kerek.
Azamat – ushqalaq. Raıondyq ómirdi jany súıetin, raıondyq qaǵıdalarǵa berik ol kerek kezde qýlyǵyn sózben asyryp, al sózin ispen dáleldeýden taıynbaıdy. Jaıdary minezdi Hamıt bolsa, jastyǵyna baılanysty qıyn sátterde ózin qalaı ustaryn bilmeıdi, starshaktardy kórgende ýaıymǵa berilip, abdyraıtyny da sodan bolsa kerek.
Dına – minezdi. Raıondyq qaǵıdalardy bilip qana qoımaı, jaqsy túsinetin qyz. Oǵan jigitterdiń kóbi jaqyndaı bermeıdi. Sebebi Dına – raıonǵa qaraıtyn starshak Rashıdtiń qaryndasy.
Qaryndasynyń aıtýy boıynsha, Rashıd – óte jaqsy adam. Ol – shydamdy, sóz túsinetin jigit. Qalyptasqan saıası júıege ishteı renishi, qarsylyǵy bar. Raıondyq qaǵıdalarmen ómir súrýdi de sol renishtiń áserinen tańdaǵan. Dese de óz tańdaýyna senimsizdigi bar sekildi.
Ol senimsizdiktiń de sebebi joq emes. Rashıdti ıerarhıa, joǵarydaǵylardyń tómendegilerdi, myqtylardyń álsizderdi qanaýy tolǵandyratyndaı. Aınalyp kelgende onyń tańdaýy da sondaı bir júıe emes pe? Múmkin aýqymy eldegi saıası júıe sıaqty úlken emes shyǵar, biraq sonyń kishi formasy ekeni naq.
Júıege qarsy shyǵý qashanda qıyn. Al sol júıeniń ishinde júrseń, onyń negizin qalaýshylardyń qatarynda bolsań, tipti múmkin emesteı. Ol úshin úlken qaısarlyq kerek, ádildikke degen umtylys qajet. Rashıd úshin ol qaısarlyqty kórsetý tym kesh. Oǵan shetke ketip, tynyshtyqta ómir súrgen jón. Al kishkentaıynan sol júıeniń yqpalynda ósken Azamat pen Hamıt sıaqty balalardyń oıyna qarsylyq bildirý degen dúnıeniń kelýi ekitalaı. Úmit bul ortaǵa jańadan boılap kele jatqan Arsende. Alaıda Arsenniń ádildikke degen umtylysy qanshalyqty ádil bolady? Qurbandyqsyz júıe ózgermeıtini taǵy bar...
Akterlerge kelsek. Birinshi kezekte Azamatty somdaǵan Shárip Seriktiń oıyny unady. Bul ról arnaıy osy jigit úshin jazylǵandaı áser qaldyrdy. Kıno salasyndaǵy alǵashqy qadamdaryn jasaǵan Elteres Nurjanov (Arsen) pen Marıam Sataeva (Dına) ózderine júktelgen rólderin jaqsy alyp shyqqan. Al ónerde burynnan júrgen Sanýrjan Súleımenov (Hamıt) pen Danıar Alshynovtyń (Rashıd) shamalaryna o bastan kúmán bolmaǵan edi. Olar senimdi aqtady. Biraq ájepteýir tájirıbesi bar Jandos Aıbasovtyń oıynyna kóńil tolmady. Ol somdaǵan keıipkerdi men múlde basqasha elestetetindikten bolar.
Epızodtardy bir kadrmen túsirgen operatordyń jumysy jaqsy oılastyrylǵan. Bul ádis fılmge tutastyq berýmen qatar, únemi qozǵalys bolýynyń arqasynda ish pystyrmaıtyn qasıetke ıe eken. Arasyndaǵy kameranyń jerde kele jatyp, aspanǵa ushyp ketetin jeri tipti erekshe. Álbette, keı tustarda orynsyz diril men qımyldar kózge túrpideı tıetini bar. Dese de bul olqylyqtar jalpylaı alǵanda usaq-túıek bop qalady. Sondaı-aq, raıondy kórsetý úshin tóbeden túsirilgen kadrler ǵajap shyqqan. Olar sol kezeńniń atmosferasyna boılaı túsýińe áser etedi.
Atmosfera demekshi, 87-jyldy jaqsy jetkize alǵan sýretshilerdiń jumysyn da aıta ketken jón bolar. Ol ýaqytty kózben kórmegen biz úshin naqty baǵa berý qıyn. Alaıda, sýretter men eski fılmder arqyly salystyryp qarasaq, biraz kúsh jumsalǵany baıqalyp-aq tur.
Fılmdegi oqıǵa jelisi keı tustarynda "Reketırdi" eske túsiredi, tipti, sol "Reketırdiń" prıkvelyna keledi desem, qatelespespin. Aıta keterligi, ol týyndydaǵy Saıan 1988 jyly oqýǵa tapsyratyny este qalypty,. Eseptep qarasaq, Arsen ekeýi qurdas eken. Bunymen qosa, Saıan osy "Teatralkada" turǵan. "Raıonyda" eki fılmniń keıipkerlerin kezdestirip qoıǵanda qalaı bolar edi?
***
Aýdan aýdanǵa bólinip tóbelesý Almatyda áli de bar. Biraq ol óziniń bul qaladaǵy alǵash paıda bolǵan ortasynan, ıaǵnı qazir alyp shahardyń eń tynysh aýdandary bolyp esepteletin ortalyqtan, múlde basqa jaqqa aýysqan, qalpy men túsinikterin de ózgertken.
Avtory: Ernar Almabek
Derekkóz: massaget.kz
