Bıyl 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisiniń 30 jyldyǵy Táýelsizdiktiń 25 jyldyǵymen tuspa-tus kelip otyr. Táýelsizdikke tegeýrin bergen, ulttyq namys pen onyń bolashaq taǵdyry synaqqa túsken sol kúnder týraly  anyqtap bilýge, tereń uǵynýǵa talpynystar bar. Jeltoqsan kóterilisi kólemi jáne ulttyq múddeni qozǵaýy jaǵynan Keńester Odaǵyndaǵy demokratıalyq qozǵalystardyń kóshbasshysy boldy. Ol odaqtas respýblıkalardyń táýelsizdik sherýin bastap berdi (Baký, Tbılısı, Vılnús oqıǵalary). Olar osy úshin de  Jeltoqsan kóterilisine boryshtar. Alaıda, kóterilis qupıalary tolyǵymen ashylǵan joq, qaıshylyqtar kóp.  Táýelsizdikke jol ashqan, ulttyq rýhty dúr silkindirgen Jeltoqsanǵa jańa kózqaras, saıası, quqyqtyq, tarıhı turǵydan laıyqty baǵa qashan berilmek?  Táýelsizdik degenimizdiń ózi eń aldymen Jeltoqsan emes pe? «Keleli keńestiń» Jeltoqsan kóterilisine arnalǵan kezekti otyrysynda osy suraqtar talqyǵa tústi. Keńeske «Ult taǵdyry» qozǵalysynyń tóraǵasy Dos Kóshim, jeltoqsanshylar – jazýshy Talǵat Aıtbaıuly, fılosof-pýblısıst Ábdirashıt Bákiruly, qoǵam qaıratkeri Geroıhan Qystaýbaı, qolóner sheberi, usta Aıtbergen Qulmentegi, aqyn Bolat Sharahymbaı, Respýblıkalyq «Jeltoqsan aqıqaty» qoǵamdyq qozǵalysynyń tóraǵasy Bolat Qurymbaev jáne «Aqı­­qat» jýrnalynyń Bas redaktory, aqyn Amanhan Álimuly qatysty. 

– 1986 jyldyń 17-18 jeltoqsanynda Ortalyqtan saıası táýelsizdikti talap etken sherýdiń baǵasy áli berilgen joq. Qatigezdikpen basyp-janshylǵan osy qozǵalysty kúni búginge deıin oqıǵa dep baǵalaý basym. Sonymen, Jeltoqsan kóterilis pe, joq álde oqıǵa ma?

Amanhan Álimuly: – Shyndyǵynda, «Jel­toqsan» oqıǵa ma, joq álde kóterilis pe, osy máse­leniń basyn ashyp alý kerek. Baspasózde  árkim ártúrli jazady, keıbir tarıh oqýlyqtarynda da ártúrli, sondyqtan, mem­lekettik  dárejede de,  aýyzeki  aıtylǵanda da bir qalypqa,  belgili bir júıege túsirip alǵan durys. «Jeltoqsannyń» sebep-sal­daryn aıtatyn bolsaq, alańǵa shyqqan jastar ádiletsizdikke qarsy shyǵyp, ár respýblıkany óziniń adamy basqarýy jóninde jáne basqa da talaptar qoıdy. Bul bir kezde Plehanov «revolúsıa áli pisip jetilgen joq» degende Lenın aıtqan «jemis beretin kezeńin kútip jatqan» jaı edi.  Ár nárseniń sebebi men saldary bolady, osy jóninde keńinen aıtqan jón. 

Talǵat Aıtbaıuly: – «Jeltoqsan» osy otyz jylda bir de bir ret laıyq­­­ty atalyp ótken joq.  Munda eń shoq­tyq­ty tusy, eń úlken mán be­­rilgen kezeń, ol – «Jel­toqsannyń» 5 jyl­dyǵy. 1992 jyly  Ǵylym akademıasynda úlken konferensıa boldy, onda negizgi  baıandamany Memlekettik hatshy, úlken jazýshy Ábish Kekilbaev jasady. Ol óz baıandamasynda «Jeltoqsannyń» kóterilis ekenin,  búkil sıpattamasy kóteriliske keletinin naqtylap aıtyp berdi, ıaǵnı, bul oqıǵa emes dedi. Alańda eki kún bolǵan qan-qasap, qarýdyń, áskerdiń qoldanylýy, qysqasy, búkil sıpaty kóterilis ekenin kórsetedi.  Men jaqynda «Jeltoqsan kóterilisi» degen eki kitap shyǵardym, jalpy 8 tom josparlanǵan, ázirge eki  tomy shyqty.

Bıyl – «Jeltoqsan» kóterilisiniń otyz jyldyǵy. Bılik  buǵan deıin mán bergen joq, bıyl da úlken aýqymdaǵy dúrmek bolmaıdy, eń bastysy, atalyp ótedi, bastamasy bar.  Aldaǵy qazan aıynyń 25-de  astanada EUÝ-de Jeltoqsan kóte­rilisiniń halyqaralyq mańyzy jóninde halyqaralyq deńgeıde úlken konferen­sıa ótpek.  Biz ózimiz de onyń durys baǵasyn bermeı jatyrmyz. Osyny negizge ala oty­ryp, álemdik deńgeıdegi ǵalymdardy sha­qyryp, keshegi Keńes Odaǵynyń, qazirgi TMD elderi ǵalymdaryn qatystyrý kóz­delip otyr. «Jeltoqsannyń» álemdik deńgeıde  halyqaralyq mańyzy bar, onyń ke­shegi Keńestik Odaqty ydyratýdaǵy rólin naqtylaıtyn ýaqyty osy 30 jyl­dyqtyń kezinde kelip turǵan sıaq­ty.

Ótken jyly «Jeltoqsannyń» qarsańyn­da Ulttyq kitaphanada Almaty qalalyq İshki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen úlken bir basqosý ótti. Sonda, tarıhshy Mámbet Qoıgeldi «Jeltoqsannyń» halyqaralyq mańyzy jaıynda jaqsy aıtty.  Biraq, sony uǵynýǵa  bizdiń óremiz jetpedi. Jalpy, bul kóterilis pe, joq oqıǵa ma deıtin nárseni saýdaǵa salyp qajeti joq, tek qana kóterilis dep aıta berý kerek. Óıtkeni, bul – qazaq halqynyń, qazaq jastarynyń uly erligi. Al, endi, «bunyń shyǵýyna ne sebep?» degen kezde taǵy da jer máselesine kelip tireledi. Onyń astarynda  ulttyq kemsitýshilikke ushyraý, tildi joǵaltý, dilden aırylý jatyr.  Biraq,  D.Qonaevty alýǵa sebep bolǵan negizinen jer máselesi bolatyn. Qazaqstannyń batys oblystaryn bólshekteý máselesi kún tártibine qoıylǵanda Dımekeń qarsy boldy. Qazaq úshin jer máselesi óte kúrdeli. Endeshe, basqa ulttyń esebinen jasaımyz dep Kolbındi ákelý sebebi sol. Kolbındi qoıý arqyly qazaq halqyn ózderiniń meni joq, minezi joq halyq sanady. Biraq, kóterilis olaı  emes ekenin kórsetti, keshegi keńestik júıede biz ulttyq rýhymyz myqty ekenin kórsettik, Jeltoqsan sonyń  aıqyn aıǵaǵy. Alańǵa shyqqan myńdaǵan jastar sonyń dáleli.

Ábdirashıt Bá­kir­uly: – «Jeltoqsan» kó­terilis pe, oqıǵa ma degen suraq durys qoıy­lyp otyr. Biz bir nárseni moıyndaýymyz kerek, bul jerde erlik, ulttyq namys kategorıalary boı kórsetip otyr. Biz muny birjaqty kóterilis dep sanaımyz. Bul jerde basty talap bılikti (bul jerde biz Kolbındi aıtyp otyrmyz), ornynan ketirý maqsaty, «ár halyqqa óz basshysy» – eń alǵashqy táýelsizdik ıdeıasy.  Ekinshiden, eki jaqtyń teketiresi eshqandaı ymyraǵa kele almaı, ashyq qaqtyǵysqa ulasty, árıne, ol qaqtyǵysta kóterilisshiler aıaýsyz janshyldy, jazalandy, qýdalandy. Bunyń barlyǵy da naǵyz kóterilistiń belgileri sanalady. Biraq, «Jeltoqsan kóterilisi» degen atpen kitaptar, maqalalar shyǵyp jatsa da, barlyq jerde termın retinde qabyldansa da, osy oqıǵa degen ataý artymyzdan qalar emes.  Bunyń bir sebebi, oqıǵa dep atalǵanda ondaǵy oryn alǵan qýdalaýdyń, jazalaýdyń saıası máni joǵalady, ol qatardaǵy buzaqylyq retinde kórsetiledi de, sol qýdalaý, jazalaý áreketi tártipti saqtaý áreketi bolyp shyǵady.   Táýelsizdikke deıin osylaı ataý KSRO kezindegi bılikke óte qajet bolatyn. Al, endi, táýelsizdikten keıin biz qazaq halqynyń ult-azattyq kóterilisteri týraly sonaý Kenesary kóterilisinen bastap  aıtyp, jazyp kelemiz. Bıyl 28 tamyzda Qarqara kóterilisiniń 100 jyldyǵyn atap óttik, endi, Jeltoqsan Qarqara kóterilisiniń murageri ekeni anyq. Iaǵnı, qazaq halqynyń bulqynyp shyqqan kezeńderi osy Qarqara, odan keıin Jeltoqsan dep moıyndaýymyz kerek. Jeltoqsan kóterilisinen keıin qazaq halqyna «ultshyl» degen tańba japsyryldy, biraq, keıinnen ony bizdiń zıaly qaýym dáleldep, aldyrtty. Biraq, kóterilis deńgeıinde moıyndatýǵa olardyń shamalary jetpedi. Táýelsizdik alǵannan keıin, sol ult-azattyq kóterilisterdiń qatarynda Jeltoqsan oqıǵasy da atalýy, resmı túrde moıyndalýy kerek edi.  Sonda, onyń mártebesi de anyqtalatyn edi. Árıne, alǵashqy kezde memlekettiń damýynda qıynshylyqtar boldy, mártebe berý máselesi de kóptegen materıaldyq shyǵyndardy talap etedi. Al, endi, qazir el esin túzep, ekonomıkasyn rettep alǵan kezde,  Jeltoqsan mártebesin toqtatyp turý, ol árıne, tarıhtyń aldynda úlken qıanat.

Bolat Sharahymbaı: –  1986 jyly 17 jel­toqsanda bastalǵan Almatydaǵy kóterilis jó­ninde birinshi ret «Izvestıa» gazetinde ja­rıalanǵan kezde oqıǵa dep kórsetti. Mine, sodan bastap «oqıǵa» atalyp ketti. Bul jalǵyz adamnyń oılap tapqan termıni emes, sol partıa serkeleriniń ózara buny qalaı jarıalaımyz, qalaı beremiz degen kezde barlyǵy biraýyzdan oqıǵa dep, kóterilistiń mártebesin tómendetip kórsetý maqsatynan týǵan ataý. Eger, birden kóterilis dep jarıalanyp ketse, onda partıalyq nomenklatýranyń, bıliktiń basqynshy ekenin bildiretin ataý bolar edi. Sondyqtan, kóterilis dep jazýǵa bolmaıtynyn olar o bastan túsindi, odan keıingi Tbılısı, Vılnús, t.b. bárin oqıǵalar dep jazdy.  Bul Máskeýdiń osy kóterilisterdiń mán-mańyzyn tómendetý úshin oılap tapqan, ádeıi jasalǵan termıni. Al, biz úshin ol – kóterilis. Jalpy, Reseı  basqynshylyǵy tusynda 362-ge jýyq kóterilis boldy  deımiz, odan kóp bolýy ábden múmkin. Aıtalyq, Shymkentte Bostandyq degen Ózbekstanǵa qaraǵan aýdan bar, ol jerde de 500-ge jýyq adam qatysqan kádimgi qarýly kóterilis bolǵan. Jeltoqsanda  alańǵa kem degende 30 000 – 40000-ǵa  jýyq sherýshiler shyqty, tek shyǵyp qana qoıǵan joq, judyryq jumsaldy, tas atyldy, adam ólimi boldy.  M.Shahanov keıin «Izvestıa» gazetine bergen suhbatynda alańda 168 adam óldi degen derek keltirilgen, al, keıin komısıanyń qorytyndysynda ol derek joq bop shyqty. 168 adam ólse, ol kóterilis emeı ne?  Qalaı da bul máselede kúrdeli, astarly dúnıeler jatqan sıaqty, onyń ar jaǵynda Reseı ımperıasynyń kózqarasy jatqany anyq. Biz azattyq qozǵalystarynyń barlyǵyna tek orys ımperıasynyń, basqynshylardyń kózqarasymen qarap kelemiz, endi, óz kózimizben qaraıtyn ýaqyt jetti dep oılaımyn.

Aıtbergen Qul­mentegi: – Jeltoq­san­­dyqtarǵa qarsy qol­­danǵan  qural­dar­dy 25 jyldyqta biz aǵaıyn­­dy úsh jigit Alma­ty  qalasynyń mura­jaıyna tap­syr­dyq. Sol kúnderi qardyń as­tyna kómip ketip, 3-4 kúnnen keıin jasyryn alyp ketken bolatynbyz.  1,5 metrlik armatýralar, rezeńke baılaǵan arnaıy istik temirler, áskerı kú­rekter, barlyǵy 5 túrli zat aparyp ótkizdik. 
Dos Kóshim: – Biz áli kúnge deıin osy máseleni, kóterilis pe joq oqıǵa ma dep talqylap júrmiz. Sondyqtan, kózqaras ta ártúrli: bıliktiń kóz­qa­rasy, halyq jaǵy­nyń kózqarasy. Degenmen, ha­lyq óziniń baǵasyn berdi, kóterilis dep atady. Táýelsizdik jyldarynda osy Jel­­toqsannyń máselesin ysyryp tastap, kóp aıtpaı, tereńdemeı,  áıteýir, onyń bolǵanyn ǵana moıyndap, adamdarǵa ataq berýmen shektelip, ári qaraı «shýlatpaýǵa» tyrysý baǵyty bolatyn. Biraq, qazir olar bul úderisti toqtatýǵa bolmaıtynyna kózi jetken tárizdi, demek, bul jerde halyqtyń baǵasy úlken ról atqardy. Jáne de bul ult-azattyq kóteriliske jatady, árıne, basynda sherýmen bastalyp, sońynan qarsylyqqa ulasty, sondyqtan, kóterilis degen durys. 

– KPSS OK-niń qazaq jastarynyń qarsylyǵyna «qazaq ultshyldyǵy» degen anyqtama bergeni málim. Degenmen, qazirgi kún turǵysynan qarasaq, osy «ultshyldyq» degen ataý jaǵymdy estiledi. Biz, qazir, bıik maǵynasyndaǵy ultshyldyqqa jete almaı júrmiz, ony joǵaltyp alǵandaımyz. Osy 1986 jyly Jeltoqsanda dúr etip kóterilgen ulttyq rýhty biz nege sol kúıinde saqtap qala almadyq?
Ábdirashıt Bákiruly: –  «Jeltoq­sanǵa» qatysqan jastardyń 90  paıyzy aýyldan  ósip-ónip shyqqan jáne olardyń barlyǵy derlik qazaqy mentalıtetpen, qazaqy dilmen tárbıelenip kelgen jastar. Ózderińiz bilesizder, Keńester Odaǵynyń negizgi ıdeologıalyq tuǵyry marksızm-lenınızm boldy, al, marksızm-lenınızm boıynsha kez kelgen revolúsıanyń qozǵaýshy kúshi – jumysshy taby. Osy teorıany basshylyqqa alǵan KPSS odaqtas elderde jumysshy tabynyń qalyptaspaýyna meılinshe múddeli boldy. Sol  saıasattyń áserimen óndiris oshaq­tary ornalasqan qalalarda negi­zinen ózge ult ókilderi jumys istedi. Zaýyt-fa­brı­kalarda jalaqy turaqty, áleý­mettik jaǵdaı da joǵary. Olardyń bári negizinen qalalarda ornalasqandyqtan qazaqtar odan shettetildi.  Almatyǵa kelgen qazaqtardyń oqýǵa túse almaı qalǵandarynyń kóbin qurylysqa alatyn.  Bul qazaqtardy shektep ustaýdyń bir amaly edi. Biraq, bir jamannyń bir jaqsysy bolady degendeı, sol qazaq­tardy rezervasıada ustaý arqyly qazaqtyń dili, mádenıeti, tili birshama saq­taldy, qazaqtyń mentalıteti sol aýylda generasıaǵa ushyrap otyrdy, ıaǵnı, ózin ózi qaıta damytyp, túletip otyrdy. 
Qazaqtar burynnan kóshpeli halyq, onyń minez-qulqyn otyryqshy halyqtarmen salystyra almaımyz. Otyryqshy halyqtarda saýda-sattyq sıaqty qasıetter basym bolsa, kóshpeli halyqtardyń mentalıteti negizinen adamdardyń bir-birine degen iltıpatyna negizdeledi jáne eki aradaǵy qarym-qatynastyń ádiletti bolýyn kóz­deıdi. Ondaı qatynas bolmasa kóshpe­lilik jaǵdaıynda ómir súrý múmkin emes, – tabıǵatpen betpe-bet kelgen kezde tabıǵatty aldaı almaısyń.  Qasyńdaǵy joldasyńdy aldap ketý – ol ózińdi de qataldyqqa basy bútin baılap berý degen sóz. Iaǵnı, ómir súrýdiń birden bir kepili – adamdardyń ara­synda ádilettiliktiń,  teńdiktiń bolýy. Dala demokratıasynyń óz zańdylyqtary boldy, áleýmettik stratıfıkasıa boıyn­sha qazaqtyń jigiti, aqsaqaly, kelini, – árqaısysynyń óz fýnksıasy, orny bar. Mine, osy ár qazaqtyń ishki dúnıesinde jatqan ádilettilikke degen umtylys Jeltoqsan kóterilisi bastalýynyń basty túrtkisi bolyp sanalady. D.Qonaev sıaqty qurmetke ıe bolǵan basshysyn  aýystyrý, onyń ornyna qaıdaǵy bir Kolbın degendi alyp kelý, ekeýi  qaıratker retinde de teń emes. Mine, osylaı altynymyzdy  jasyqqa aıyrbastaýy ulttyq namysty birden oıatty, qazaq halqy buny ádiletsizdik dep birden tanydy. Sóıtip, jastardyń bárin  alańǵa qaraı jetelegen qazaqtyń, ár jastyń boıyndaǵy ulttyq minezdiń kórinisi bolatyn. Bul stıhıaly túrde bastaldy, onyń uıymdastyrýshysy ulttyq minez bolatyn.

Aıtbergen Qulmentegi: – Men 86 jylǵy ýaqıǵanyń kýágerimin jáne jas­tardyń alańǵa kóptep kelgenin kó­zim kórdi, shamamen 30-40 myńdaı. «Jel­toqsannyń» ult-azattyq kóterilis ekenin eń alǵash moıyndaǵan zıaly qaýym, ǵalymdar bolatyn. Negizinde árbir tarıhı ýaqıǵany aıtatyn da, jetkizetin de, moıyndattyratyn da zıaly qaýym ókilderi. Al, endi osy bizdiń jastar ne úshin kóterildi, sonshalyqty ulttyq kóteriliske alyp kelgen ne? Osy rette biz ózimizdiń zıaly qaýym ókilderiniń eńbegin baǵalaýymyz kerek. 1960-jyldardaǵy Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» romanynan bastap, Ábish Kekilbaevtiń shyǵarmalary, Muhtar Maǵaýınniń aqyn-jyraýlardy bıikke kóterýi, ulttyq ıntellıgensıa qataryna jetkizýi, mýzyka salasynda  Sydyq Muhamedjanov,  Nurǵısa Tilendıev týyndylary, «Otyrar sazy» orkestriniń qurylýy da ulttyq rýhty kóterýge jumys jasady. Bolat Sarybaevtyń eńbegi óte zor, qazaqta eki ǵana aspap bar – dombyra men qobyz delinetin. Bul kisi qyryq túrli aspapty sıpattap, dáleldep, etnografıalyq ansámbl qurdy. Kıno salasyn aıtsaq, A.Qarsaqbaevtyń, M.Begalınniń fılmderi, S.Qojyqovtyń «Qyz Jibegi» eldi dúr silkintti. «Bizdiń halyqtyń mádenıeti bar eken ǵoı, osyndaı dárejege jetken eken ǵoı» degen silkinis sanany oıatady, sodan baryp adam izdenedi, namysyn qaıraıdy. Sol kezde esterińizde bolsa, Rahmanqul Berdibaı Muhtar Áýezov mýzeıinde dárister uıymdastyrǵan. Onda sol aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtynyń stýdentteri tolyp otyratyn. Osylaısha ıntellıgensıanyń jumys jasaýy aqyr aıaǵynda rýhtyń kóterilýine, namysty taptatpaýǵa ákep soqqan sıaqty.  Sýretshiler S.Aıtbaev,  Gúlfaırýz Ismaılova, Aısha Ǵalymbaeva jáne t.b. jumystary  rýhty kóterý, minezdi kórsetý edi.  Qazaqstannyń sáýlet óneri Keńes Odaǵy kezinde ekinshi orynda bolatyn, sáýletshilerimiz keremet arhıtektýralyq týyndylar týǵyzdy. Aqseleý Seıdimbekov ulttyq rýhta qanshama eńbek jasady, Jánibek Kármenov ekeýi jasaǵan habarlar talaı jasty oıatty.  Al, alańǵa shyqqan jastardyń kóbi oqyǵan azamattar edi.  Árıne, jumysshy taby da boldy, Almaty úı qurylysy, maqta-mata kombınattarynda jumys istegen qyz-jigitter kóp keldi. Munyń astarynda áleýmettik teńsizdik te jatyr.  Ol kezde Almaty qalasynda tirkeýge turý qıyn, basqa da shekteýler bar.  Qazaqsha jumys jasaıtyn eki-aq mekeme boldy –  Áýezov atyndaǵy drama teatry men jastar teatry. Basqa qazaqsha sóıleıtin jer joq. Keıingi kezde aqtala bastaǵan Alash zıalylarynyń eńbekteri de zor áser etti, olardyń minez-qulqy, istegen isi árbir jasqa úlgi-ónege boldy.  Ulttyq rýhqa jumys jasaý úshin saýatty, bilimdi bolý kerek, rýh myqty bolatyn bolsa táýelsizdik máńgi jasaıdy.

Sol tustaǵy qazaq baspasózi ulttyq rýhtyń jarshysy boldy. «Bilim jáne eńbek» jýrnalynda sol kezde qandaı etnografıalyq materıaldar shyqty, «Qazaq ádebıeti» gazeti, «Juldyz» jýrnalyn bárimiz jazdyrtyp oqydyq. Shynyn aıtqanda, «Jeltoqsanda» bizdiń ulttyq ıntellıgensıanyń eńbegi zor. 

Bolat Sharahymbaı: –  Sol Jeltoq­sanda oıanǵan ulttyq rýhty nege saqtaı almadyq degen úlken másele. Qazir men JOO-da jumys isteımin, sonda baıqaǵanym, konferensıa bolsyn  nemese dáris oqyǵanda ustazdar esh ýaqytta  «ult» degen sózdi qoldanbaıdy, «ultjandy» deıtindi shyǵardy. Jalpy, ult degen sózdi aýystyratyn halyq, el degen sózder bar. Al, «ultjandylyq», t.s.s. sózder osy 91-jyldardan keıin  ǵana paıda boldy. Jumsaqtap keltirýden týǵan sózder ǵoı.  
Jeltoqsan kóterilisinen keıin 1987 jyly shilde aıynda OK-niń Saıası búrosy «qazaq ultshyldyǵy» týraly qaýly qabyldady, bul sol kezdegi eń soraqy qaýly-tuǵyn. Biraq, menińshe, onyń qazaqqa kóp paıdasy boldy. Keıin  1989 jyly Saıası búro osy qaýlyny alyp tastady, biraq, keshirim suraǵan joq. Saıası búro da, orys ımperıasy da, eshteńe bolmaǵandaı jyly jaýyp qoıdy. Keıde osyny   beker alyp tastady-aý, «qazaq ultshyldyǵy» dep tura berý kerek edi dep te oılaımyn. Ultqa kelgen kezde bizdiń boıymyzdy rýh kerneıdi, ol kózge kórinbeıtin, biraq, ishimizde bulqynyp turatyny ras. Sondyqtan, osy qazirgi balalardyń arasynda rýh máselesin qolǵa alýymyz kerek. Rýh eń aldymen tarıhty, azattyq qozǵalystaryn nasıhattaýdan turady. Qytaıdyń bir danyshpanynyń «qytaı halqyn biriktirý úshin basqa halyqtardyń shekken azaby týraly oqytýymyz kerek, sol arqyly tárbıeleýimiz kerek» degen sózi bar. Qazaq jastaryn patrıottyq sezimge tárbıeleý úshin, basyn biriktirý úshin, baýyrmaldyqqa jeteleý úshin biz ásirese, osy orys otarshylarynan kórgen azabymyzdy aıtyp jetkizýimiz kerek.

Geroıhan Qys­taý­baı: – Sol tusta, men Seıs­­mologıa ınstıtýty deıtin mekemede ju­mys istedim. Meniń tań­ǵalatyn nársem – soldat­tar, mılısıa qorshap turǵan kezde aýzyn ashqan jigitterdi shyǵaryp alyp tepkilep jatty, sonda jap-jas qyzdarymyz «onyń ornyna meni óltir» dep olardy  keýdelerimen japty. Sol qyzdardy shashtan tartyp uryp jatqanda jigitterimiz de sóıtti.  Bul qazaq ultynyń bir-birine baýyrmaldyǵynyń, janashyrlyǵynyń dáleli. Birin-biri tanymaıtyn qyzdar men jigitter bir áke-shesheden týǵandaı birin-biri janyn berip qorǵaǵan oqıǵalardy óz kózimmen kórdim. Bul shyn máninde kóterilis boldy, ol jerde memlekettik múddeni qozǵady, sol memlekettik bılikke qaýip tóndirdi. Al, oqıǵa memlekettik bılikke  qaýip tóndire almaıdy, mysaly, Qyrǵyzstandaǵy oqıǵa ultaralyq arazdyq, qansha  úlken bolǵanmen, eki ulttyń arasyndaǵy janjal bolatyn. Al, bul jerde  ult arazdyǵy nemese basqa múdde bolǵan joq.  Jastardyń kótergen máselesi, maqsaty, urandarynyń ózi saıası talaptar.  Elimizdi basqa jaqtan kelip basqarǵandy ózine ar sanady.  Sondyqtan, «Jeltoqsandy» kóterilis dep ataý qajet. 
– Táýelsizdik jyldarynda Jeltoq­san­nyń shyndyǵyna qol jetkizý maqsa­tyn­da qurylǵan birneshe qoǵamdyq uıym bar. Kóterilistiń mán-mańyzyn ashyp kórsetýde olar kóp eńbek sińirdi. Osy rette «Jeltoqsan aqıqaty» qoǵamdyq birlestiginiń baǵyt-baǵdary qandaı? 

Bolat Qurymbaev: –  Bala kezden qazaqtyń án-jyryn, batyrlyq epos­taryn tyńdap óstik.  Úl­ken aqsaqaldardyń jaqsy áńgimesin uıyp tyń­daıtynbyz. Keıinde   sportpen aınalysqan kezde basqa ulttan jeńilip qalsaq, «nege biz jeńilemiz, biz batyrlardyń urpaǵy emespiz be» degen psıhologıa boldy.  86-da men medısına mekemesinde jumys istedim, bizdi alańǵa jınap alyp keldi. Qoldaryna armatýra ustaǵan, kaska kıgen soldattar tizilip tur. Yǵy-jyǵy adam, alańǵa kelgen soń sonsha halyqty kórip rýhymyz oıandy. Jastar zardap shekse de egemendikke úlesin qosty, sonyń aqyry KSRO-nyń kúıreýine ákeldi. Azattyq qozǵalystary basqa respýblıkalarda jalǵasty.
Jeltoqsan kóterilisine qatysty aıtsaq, bizde qazir 8-9 uıym bar, biraq, aýyzbirshilik jaǵy aıtarlyqtaı emes. Biz qurǵan  «Jeltoqsan aqıqaty» qoǵamdyq birlestiginiń qatary kóbeıip keledi, shyndyqtyń ashylýyna óz úlesimizdi qosýdy maqsat tutamyz. Bıylǵy 13 shilde kúni arnaıy dóńgelek ústel uıymdastyryp, is-sharalar legin bastap kettik. Jaqynda 24 tamyzda Talǵat  Aıtbaıulynyń memlekettiń qoldaýymen shyqqan eki kitabynyń tusaýkeserin ótkizdik. Zıaly kisiler men halyq qoldaý kórsetse, alǵa qoıǵan maqsat kóp. Mysaly, kóteriliske qatysýshylardyń sany 5000-nan asa adam deıdi, sony zerttep, halyqqa jetkizý qajet.

–  Shyrqyraǵan    shyndyq,   Jeltoq­sannyń naǵyz aqıqaty áli aıtylǵan joq deımiz. Al, kóterilis týraly shyndyqtyń aıtylýy biz joǵaltqan Jeltoqsan rýhynyń qaıtyp jańǵyrýyna alyp kelýi bek  múmkin.  Otarsyzdaný, quldyq sanadan qutylýdyń alǵashqy qarlyǵashy bolǵan ýaqıǵa jańa ulttyq úrdisterge serpilis bere ala ma? Joq, álde taǵy da sol belgili bir ortada aıtylatyn áńgime kúıinde qala bere me?

Dos Kóshim: – Talqyǵa túspegen taǵy eki mańyzdy másele bar, bireýi qoǵamǵa,  ekinshisi jeke adamdarǵa baılanysty. Men birneshe jerde Qazaqstan halqy assambleıasynyń azamattaryna bul tek qana qazaq halqyna qatysty emes, Qazaqstanda bolǵannan keıin Qazaqstan halqynyń tarıhy esebinde moıyndalýy kerek dep aıtyp júrmin.  Biraq, basqa ult  ókilderi dál biz sıaqty qabyldap jatqan joq.  Nelikten Jeltoqsan kúnderi Assambleıanyń adamdary ózderiniń ulttyq kıimderin kıip, osynda bizben birge qatar turmaıdy, qurbandarǵa quran oqytýǵa qatyspaıdy? Olar sol jerde ózderiniń Qazaqstan tarıhyna qatysy bar ekenin, bolǵan oqıǵaǵa júregi aýyratynyn kórsetkende bul ultaralyq dostyqty, qatynasty nyǵaıtýdyń naqty belgisi bolar edi. Iá, durys eken ǵoı dep, bir jyly assambleıanyń atynan basshylary ákimshilikpen birge kelip gúl shoǵyn qoıdy. Biraq, áńgime onda emes. Nege 17-si kúni tek biz, qazaqtar ǵana shyǵamyz?  Mine,  osyny bir ıdeologıalyq qural, biriktirýshi faktor retinde paıdalanbasqa.

Jeltoqsanda negizinen kóp zorlyq kórgen, qanǵa bókken stýdentter boldy. Endeshe, Jeltoqsanǵa taǵzym etýge Al­matydaǵy oqý ornynyń rektorlary nege kelmeıdi? Men osyǵan áli de tańqalamyn. Eskertkish qoıyldy, tamasha sózder aı­tyldy. «Jeltoqsanshylardyń arýa­ǵyna basymyzdy ıemiz» dep Prezıdent aıtady da, sol Prezıdent qoıǵan rektorlar stýdentterdiń qany tógilgen jerge kelip gúl qoımaıdy.  Bul bir ekijúzdiliktiń belgisine de uqsaıdy. Rektorlar sol máseleni jete túsinbeı otyr. Árıne, keıbireýler qorqýy múmkin. Qorqatyn eshnárse joq, osynda quran oqımyz, as beremiz. Al, túrli sózder, pikirler mindetti túrde aıtylýy kerek. Konstıtýsıamyzda bizde ıdeologıalyq jan-jaqtylyq jáne saıası plúralızm bar dep jazylǵan.

Ekinshi másele jeke adamdarǵa qatysty. Zertteýshiler jaqsy biledi,  osy jel­toqsandaǵy jastardy uryp-soqqany, kóterilisti basqany úshin qanshama adamǵa ataq berildi, marapattaldy. Menińshe,   osy adamdar halyqtyń aldynda arylýy kerek.  Osyndaı arylý áli jasalǵan joq. 1-2 adamnyń ordenin tapsyrǵany bar. Biraq, olar júzdep, myńdap sanalady. Bul keleshek úshin qajet. Bizdiń balalarymyz solardy qaıtalap, qoldaryna taıaq alyp shyqpaýy úshin qajet. Sol qatelikter moıyndalsa,  bul «Jeltoqsannyń»  qaıtalanbaýynyń belgisi bolar edi. Bul osy otyz jyldyqta búkil halyqtyq qozǵalysqa, aksıaǵa aınalýy tıis. Sondyqtan osy eki máseleni júzege asyrý, qoǵamdy biriktirýshi sharaǵa aınaldyrý kerek. Halyqtyń aldynda tazalaný arqyly qoǵamda  bılikke, memleketke degen senim  kúsheıe túsedi.

Jáne de bul zańmen emes, adamnyń ózderiniń ishki sezinýi, túısinýi arqyly oryndalýy mańyzdy.  Óziniń jasaǵan isiniń, sol  ýaqyttardaǵy zamannyń talqysyn halyqqa kórsetý keleshek jastarǵa úlgi bolady.  Al, qanekı, qol qoıyńdar degen ýaqytta jastarymyz kózin jumyp qol qoıa salmasyn, erteń aldynan keletin zaýal bar ekenin bilsin. Jasaǵan jaqsylyǵyń balańa, nemereńe jetedi, jamandyǵyń da jeti urpaǵyńnyń aldynan shyǵady.  Bul jalpy ómirdiń zańy.  Jeltoqsandyqtardyń barlyǵy osy otyz jyldyqta arylý aksıasyna kirisse bul naqty jumys bolar edi.

Amanhan Álimuly: – Dos arylý týraly jaqsy aıtty. Kezdeısoqtyq pa, zańdylyq pa, keshe ǵana Ábdilda Tájibaevtyń estelikterin oqydym. Arylý jaıynda osy estelikterde aıtylady. Tájibaev «Qazaq ádebıeti» gazetiniń bas redaktoryna hat jazyp, óziniń A.Baıtursynov, J.Aımaýytov, Maǵjan týraly oılaryn aıta kelip, «men de olardy synap edim, syrtqa tepken edim, ol qateligimdi túsindim» deıdi. Mine, arylý degen osy. Á.Tájibaev kezinde jibergen qateligi úshin óz atynan da, sol kezdegi zıalylardyń atynan da keshirim suraıdy. Muny men úlken erlik dep sanaımyn. Shynynda, biz osyndaı arylý, kináni moıyndaý degendi bile bermeımiz. Shákárimdi atqan Qarasartovtardyń urpaǵy ákeleri úshin arylýǵa bolady. Iá, bizdiń ákelerimiz osyndaı qatelik jiberdi, oǵan zaman, saıasat, adamnyń áseri bolǵan shyǵar, otarlaýdyń kesiri, t.s.s. degen áńgimeler aıtylsa, oǵan urpaq ta túsinistikpen qarar edi. Shyndyqty moıyndaýda turǵan eshteńe joq, qaıta tazaryp, arylady. Bardy bar dep aıtý qylmys ta emes, uıat ta emes. 

Aıtbergenniń aıtqany durys, biz aqyn-jazýshylarymyzdyń eńbegin elep, eskere bermeımiz.  Kórkem shyǵarma degen kópjyldyq jemis sıqty, mysaly, jańǵaq aǵashy jemisin 25 jyldan keıin beredi eken.  «Abaı joly», «Qıly zaman», «Kóshpendiler» bulardyń bári birtindep áser etti.
Ábdirashıt Bákiruly: – Jalpy, arylý ór minezdi, rýhty adamǵa tán qasıet.  Bul ózi qoǵamda kópten kútilip otyrǵan másele. Bir adam bastasa ary qaraı jalǵasyn tabady. Bul máseleniń qazir jasyryn, astyrtyn túrde turǵany ulttyq minez ben ulttyq memlekettiń araqatynasynan týyndaıdy. Bizde kóp ultty memleket jaǵdaıynda qazaq ulty ózge ulttardyń qataryna teńestirilgen, al, osy teńestirý qazaq ultyna – tiline, mádenıetine, rýhyna qatysty kóptegen jaılarǵa jol ashyp otyr.

Ulttyq rýhyn sezinbegen halyqty ulttyq rýhqa qarsy ádet, qylyq, minezder jaılaı bastaıdy, jaramsaqtyq pen jaǵympazdyq paıda bolady. Olarda shekara joq, ıaǵnı, oǵan urynǵan qoǵam óziniń ulttyq qundylyqtaryn artqa tastap, aldyńǵy qatarǵa óziniń qoly jetetin jyly-jumsaǵyn qoıady, ol qyzmet, laýazym, bıznes, kapıtal bolýy múmkin. Sonymen qosa, memlekettiń qundylyqtary da birtindep óziniń maǵynasyn joǵaltady. Ondaı jerde memlekettiń mańyzdy dúnıelerine salǵyrt qaraý, mysaly, jer, til máselesi, kóshi-qon, din, t.s.s. kóptegen keleńsizdikter oryn ala bastaıdy. Iaǵnı, egesi joq eldiń kıesi de joq, mine, negizgi túıin osy.

– Tarıhtan taǵylym alý mindet. Jeltoqsan kóterilisiniń máni men ma­ńyzyn óz dárejesinde dáripteý, jete tanyp bilý úshin aldaǵy ýaqytta ne  isteý kerek?

Dos   Kóshim: – Birinshiden,  Jeltoq­sannyń 25 jyldyǵy óz deńgeıin­de atalyp ótken joq, bıyl da osy másele kóterilip otyr. Men Qazaq­stan halqy assambleıasynyń Ǵylymı sarap­­tama keńesiniń múshesi retinde Qar­qara kóterilisiniń 100 jyldyǵyn, Jeltoqsannyń 30 jyldyǵyn atap ótý týraly jobaǵa kirgizgenmin.  Biraq, bul usynystardyń ekeýi de eleýsiz qaldy.  Eń aldymen Úkimet memlekettik deńgeıde atap ótý sharalaryn ótkizýi kerek. Ǵylymı konferensıalar halyqaralyq deńgeıde ótkizilýi tıis. Ekinshi másele, áli de bolsa Jeltoqsanǵa qatysqan kóptegen  azamattardyń áleýmettik jaǵdaıy, olardy marapattaý máselesi júrdim-bardym jasalyp otyr. Jekelegen ákimderdiń bireýge úı bergeni, as bergeni memlekettiń marapattaýyna jatpaıdy. Jeltoqsanshylardyń 7-8 uıymynyń qoıyp otyrǵany negizinen osy eki másele.  Jeltoqsandyqtardyń qatary barǵan saıyn azaıyp barady. Biz olardyń egemendigimizge qosqan úlesi bar desek, kúresken adamdarǵa jaǵdaı jasaý mindetimiz. Sonda, jas  urpaq ta keleshekte ult úshin kúressek alǵys alady ekenbiz ǵoı dep biledi. Bul patrıottyq tárbıeniń naqty bir baǵyty dep sanaý kerek. 

Talǵat Aıtbaıuly: –  Reseıdegi 1991 jylǵy Tamyz tóńkerisinen keıin qaıtys bolǵan úsheýine Reseıdiń batyry ataǵy berildi. Al, bizdiń táýelsizdiktiń naǵyz kúreskerleri jeltoqsandyqtar ǵoı. Táýelsizdiktiń 20 jyldyǵy medalimen de marapattalǵandar neken-saıaq. Alańǵa ne úshin shyqty, ne úshin qan tókti, múgedek, kemtar boldy, urpaqsyz qaldy? Sonyń suraýy qaıda? Máńgilikke ketip jatqandar bar, Kúlimhan  Jumabaeva degen kelinshek qaıtys boldy, bıyl kitabyn shyǵardym.  Jeltoqsandy, 30 jylǵy qurbandardy zertteýshi Armıal  Tasymbekov deıtin azamat, Lesbek Ospanov, Baýyrjan Úsenov, t.b. osylardy bıyl 30 jyldyqtyń qarsańynda baǵalasaq laıyqty bolady.  A.Seıdimbekov, R.Berdibaev, M.Baıdildaev, Shona Smahanuly, S.Áshimbaev, bári ult úshin qyzmet qylǵan adamdar. Alańǵa shyqqan, qurban bolǵan, jazalanǵan, máńgilikke ketkenderdi este qaldyrý úshin Almatynyń kóshelerine esimderin berý kerek.  
Bolat Sharahymbaı: – Tarıh oqýlyq­tarynda Jeltoqsan týraly qysqa ǵana 3-4 jol bolatyn, keıinnen 1,5 bet­ke ulǵaıdy. Bunyń ózi kishkentaı bolsa da jeńis. 10 tomdyq kitap shyǵyp jatyr, sotty bolǵan, jazalanǵan jeltoq­sanshylardyń kitaptary jeke-jeke  shyqqan. Kezinde sottalǵandardyń isteri júzdegen tomǵa jetken. Osynyń uńǵyl-shuńǵylyn zerttep, oqýlyqqa engizý kerek. Ol úshin memlekettiń ózi oqýlyqqa, kınofılmderge tapsyrys berýi tıis. Memlekettiń ózi qozǵaý salmaıynsha ol esh ýaqytta moıyndalmaıdy, tapsyrys berýdiń ózi –  moıyndaý.
Aıtbergen Qulmentegi: – Bizdiń qazirgi telearnalarymyz án-kúıge kóp kóńil bóledi. Osy 30 jyldyqta aqparat qural­darynda Qaldybaı Ábenovtiń «Allajar» fılmi mindetti túrde kórsetilýi tıis. Talǵat Aıtbaevtiń 10 tomdyǵy kınoǵa daıyn turǵan senarı. Almatynyń ár mektebinde Jeltoqsanǵa arnalǵan murajaı bolýy tıis. Qazir  jastardyń bári ınternette otyrady, solarǵa jetkizýdiń jolyn izdestirý kerek. Kezinde «Oıan, qazaq!» dep Alash zıalylary aıtty,  sony 86-da jastar shamasy jetkenshe oryndady. Jalpy, Jeltoqsandy Alash ıdeıasynyń jalǵasy dep qaraý kerek. Mámbet Qoıgeldi Qarqaranyń 100 jyldyǵynda buny genosıd dep atady. Qazaq qanshama qorlyq kórdi. Meniń ózimdi UHK bir jyl boıy mazalady.

Ábdirashıt Bákiruly:  – Jeltoqsan ıdeıasyn urpaqqa qalaı jalǵastyrý mańyzdy másele. Kıno, beınerolıkter túsirilýi kerek, ádistemelik quraldar shyǵarylýy tıis. Sol quraldardy qoldana otyryp, balalardyń sanasyna Jeltoqsan kóterilisiniń máni men mazmunyn, mańyzyn túsindirýge múmkindik týady. Qazir aqtalý degen másele boıynsha bireýler sottalǵan, jazalanǵan degen anyqtama alyp, sot olarǵa aqtalý qaǵazyn berip jatyr. Shyn máninde, kimnen, kimniń aldynda aqtalý kerek? Jeltoqsanǵa  barǵany qylmys bop tur, solaı emes pe? Joq,  Jeltoqsanda alańǵa shyqqanym qylmys emes, erlik!  Sondyqtan, osy máseleni qarapaıym formatqa kóshirgen jón. Aıtalyq, bireý 3 kún túrmede jatyp shyqty, ol anyqtamasyn alyp kelip aqtaldy. Al, endi, qolǵa túspegender aqtala almaımyz, óıtkeni, bizdiń qylmysymyz dáleldenbegen. Sondyqtan, bul máseleni kúshtik qurylymdar basqasha sheshýi tıis. Jeltoqsanshylardyń birneshe qoǵamdyq uıymy bar, olar alańǵa kimder barǵanyn biledi. Barǵandardyń tizimi respýblıka kóleminde jasalsa, sol tizim boıynsha bir ǵana sheshimmen Jeltoqsan kóterilisine qatysýshylardyń barlyǵy aqtaldy dep sheshim shyǵarylǵany jón. Osyndaı sheshim shyqqannan keıin baryp Jeltoqsan kóterilisiniń qatysýshylaryna mártebe berý máselesi jeńildeý bolady. 

Bolat Qurymbaev: – Jeltoqsan tóńi­re­ginde suraq kóp, biz osy 8-9 qoǵamnyń basyn biriktirip, máseleniń bárin birigip kótere bersek, sheshimin tabary sózsiz. Eń bastysy, arnaıy mártebe almaı eshteńe sheshilmeıdi. Bir ǵana qaharmanymyz bar – Qaırat Rysqulbekov, ol moıyndalǵannan keıin jeltoqsanshylardyń bári qaharman. 

Geroıhan Qystaýbaı: – Eń birinshi másele – Jeltoqsannyń mártebesin anyqtaý. Ary qaraı basqa máseleler de sheshimin tabady.  Mine, «Jeltoqsan kóterilisi» dep kitap shyqqanynyń ózi onyń moıyndalýyn bildiredi. 
Talǵat Aıtbaıuly: –  Bul kitap­tyń ereksheligi – bul aıǵaq kitap. Orys tilinde eki kitap shyqty. Buǵan alańǵa shyqqandardyń basynan keshkeni, komısıanyń materıaldary kirdi. Áli de materıal óte kóp, biz áli shet jaǵa­synda júrmiz.Búgingi kúni bılikte, Parlamentte otyrǵan Jeltoqsannyń qaharmandary bar. Olardyń  ýaqyty keldi.

Iá, tarıhty adamdar jasaıdy, odan taǵylym alý da adamdar úshin kerek. Jeltoqsan qazaq tarıhynyń sherli de qasıetti betteriniń biri bolyp qala beredi. Ýaqyt ótken saıyn onyń mán-mańyzy arta túspese, kemı qoımasy anyq. «Keleli keńes» sońynda Respýblıkalyq «Jeltoqsan aqıqaty» qoǵamdyq qozǵalysynyń tóraǵasy Bolat Qurymbaev jazýshy, Jeltoqsan kúreskeri Talǵat Aıtbaıulyna mú­shelik bıletin tapsyrdy. Dos Kóshim jáne Amanhan Álimuly uıymnyń Aqyldastar alqasyna qabyldandy. Jeltoqsan aqıqaty qazaq tarıhynyń qaıǵyly betteri qaıtalanbaýy úshin, táýelsizdikke táý etetin  urpaq tárbıeleý úshin qajet. 

Dına ImambaI, áleýmettanýshy

Aqıqat jýrnaly