Qazaqstandyq belgili ekonomıs Zeınolla Kákimjanov (QR burynǵy qarjy mınıstri) AQSH prezıdenti Donald Tramptyń ekonomıkalyq ustanymdaryn «Tramponomıka» dep ataýdy usynyp otyr. Bul týraly kaz.365info.kz «Tramp aqymaq emes, onyń ıdeıalarynda úlken mán jatyr — Kákimjanov» atty maqalasynda jarıalady.

 Kezinde sarapshylar 1981-1989 jyldary AQSH-tyń 40-shy prezıdenti bolǵan Ronald Reıgannyń ekonomıkalyq saıasatyn «Reıganomıkoı» dep ataǵan edi.

«Men nege Trampqa senim arttym?»

«Qazir ózin ózi syılaıtyn menedjer (kem degende, joǵarǵy býyndaǵy), nemese sondaı bolǵysy keletinder, kez kelgen ortanqol bıznesmen sıaqty, álemdik ekonomıka tynysynan, jahandyq úderisterden habardar bolý kerek, — degen pikirde Zeınolla Kákimjanov. — Ásirese, muny ulttyq ekonomıkany túzeıtinderdiń túsingeni mańyzdy. Ondaı úrdisterdi túsinbeıtinder eldi álemdik ekonomıkanyń kóshine ilestire almaıdy.

Men «Reıganomıkaǵa» uqsastyryp, «Tramponomıka» degen termın engizdim. Reıgan ákimshiliginiń ekonomıkalyq saıasaty AQSH saıasaty úshin óte ónimdi ári paıdaly boldy degen pikir qalyptasqan. Keıbireýler, tipti, mundaı ekonomıkalyq saıasat KSRO-nyń kúıreýiniń bastaýy boldy degen senimde. Bul óz aldyna bólek, kúrdeli ári úlken áńgime, biraq qazir muny eske alý

AQSH-tyń ekonomıkalyq, ishki jáne syrtqy qosa alǵanda, saıasatynyń álemge áser etetinin taǵy bir ret kórsetý úshin mańyzdy.

Óıtkeni, AQSH áli kúnge deıin álemdik ekonomıkanyń 25 paıyzyn quraıdy».

«Men nege Trampqa senim arttym?» — deıdi ózine ózi suraq qoıǵan Kákimjanov, sóıtip, óz tańdaýynyń birneshe sebebin keltiredi.

«Birinshiden. Men Amerıka halqynyń sanasyndaǵy ózgeris úderisterin baıqadym, men olardyń qanshalyqty naqty ekenin bilýge qyzyqtym. Tramptyń AQSH prezıdenti bolyp saılanýy olardyń shynaıy ekenin kórsetti.

Ekinshiden. AQSH-tyń ulttyq ekonomıkasyn damytý jáne ekonomıkalyq strategıany qurý boıynsha Tramptyń óziniń ustanymyn qalaı júzege asyratyny meniń qyzyǵýshylyǵymdy týdyryp otyr. Ekonomıkalyq júıe qurylymy jónindegi meniń irgetastyq ustanymdarym sońǵy 30 jylda AQSH júrgizgen ekonomıkalyq saıasatqa qaıshy keletin. Al Tramptyń ekonomıkalyq ustanymdary, kerisinshe, maǵan jaqyn bolyp shyqty. Eger Tramptyń saıasaty jemisti bolsa, onda meniń irgetastyq ustanymdarynyń da jany bolǵany. Endeshe, men oqyǵan joqpyn, ıaǵnı, meniń oıǵa túıgenim bos qıal emes.

Úshinshiden.

Tramptyń álemge degen kózqarasy amerıkandyqtardyń múddelerinen túziledi, bul AQSH-tyń kez kelgen prezıdenti úshin qalypty dúnıe

Eger Tramptyń bastamalary tabysty bolsa, onda álem eleýli ózgeristerge ushyraıtyn bolady».

Temir torda týǵan áljýaz jolbarystar

«80-shi jyldardyń sońynda men Máskeý memlekettik ýnıversıteti men KSRO Ǵylym akademıasynda ekonomıkadaǵy oqý sıkli men dısertasıamdy qorǵaýdy aıaqtap jatqan edim, — deıdi ótkendi eske alǵan Qazaqstannyń burynǵy qarjy mınıstri. — Biz Karl Markstyń „kapıtalyna„ negizdelgen fýndamentaldy ekonomıkany jáne onyń qosymshasyndaǵy matematıkany kóp oqydyq. Dıplomdaǵy meniń mamandyǵym da solaı atalady «Ekonomıkalyq kıbernetıka jónindegi maman». Sodan beri kóp ýaqyt ótti, men bizdi durys dúnıege úıretkenin túsindim.

80-jyldardyń sońy men 90-jyldardyń basynda Batystan ekonomıka boıynsha bazalyq kitaptardyń aýdarmasy kele bastady. Ýnıversıtette bizge batystyń ekonomıkasy boıynsha alǵashqy berilgen teorıa — „Eńbekpen qamtylýdyń, paıyzdyń jáne aqshanyń jalpy teorıasy„ degen Keınstiń eńbegi bolatyn. Odan keıin Samýelsonnyń «Ekonomıks» degen kitaby orys tilinde shyqty.

Bul kezde KSRO syrtqy álemge ashyla bastaǵan edi, „naryqtyq ekonomıka„,, «bırjalar», «bankter», «menedjment» degen sózder jıi qoldanyla bastady

Men osy kitaptardy jan-jaqty zertteı bastadym, biraq olardyń mán-maǵynasyn túsine almaı-aq qoıdym…

Meniń ekonomıkalyq kózqarastarym Markstyń qun teorıasyna negizdelgen edi. Al Keıns pen Samýelsonnyń kitaptary qundy qaıta bólýdi qarastyrady, biraq olardyń qaıdan jáne qalaı qurylatyn aıtpaıtyn. Batystyń barlyq ekonomıseri Marksti zertteýge uıalatyn. Men muny nege eske alyp otyrmyn?

Sol kezde bizdiń qalaı qaraı qozǵalýymyzdy túsiný úshin, men halyqaralyq ekonomıka men onyń lokomotıvi — AQSH ekonomıkasyn baqylaı bastadym. Sol zamannyń óziniń naryqtyq bas bilgishi — AQSH-tyń federaldyq rezerv júıesiniń basshysy Alan Grınspen boldy. Birde, shamamen 1993 jyly

meni onyń AQSH noý-haýlardy satýǵa negizdelgen jańa ekonomıkany quratyn bolady degen sózderi tań qaldyrdy

Búgingi termınderdi qoldansaq, ony „zıatkerlik bilim ekonomıkasy„ dep ataýǵa bolady. Osyǵan baılanysty, Grınspen ekonomıkanyń dástúrli salalary AQSH úshin sonshalyqty mańyzdy bolmaıdy degen edi.

Bul Batystyń kásipkerlerine dástúrli óndiristi AQSH pen Eýropadan Ońtústik-SHyǵys-Azıa elderine aýystyrýǵa berilgen belgi ispettes boldy. Sóıtip, dástúrli óndiris oshaqtary, ıaǵnı, metalýrgıa, hımıa óndirisi, jıhaz ónerkásibi, jeńil ındýstrıa, mashına, qural-jabdyq jáne taǵy basqalary jańa aımaqqa qonys aýdara bastady. Osy qonys aýdarýdyń nátıjesinde «azıalyq jolbarystar paıda boldy».

Keıinirek osy «azıalyq jolbarystardyń» naǵyz jabaıy aıbarly jolbarystar emes, temir tordyń ishinde týǵan haıýanattar parkiniń áljýaz janýarlar ekeni anyqtaldy

Óndiristi osylaı kóshirýdiń arqasynda Qytaıdyń ekonomıkasy jaqsy kóterildi. Bul jerde eldiń alyp bolýy men josparly memlekettik ekonomıka sheshýshi ról atqardy.

Karl Markstiki jón edi

Sol kezde «Grınspenniń konsepsıasy» meni qatty tań qaldyryp qoımaı, sonymen qatar tolǵandyrdy. Men ózimdi ekonomıkadan eshqandaı habary joq adamdaı sezindim.

Sodan beri 25 jyl ótti, al men endi ǵana birdeńe túsine bastaǵandaımyz: Grınspen jáne batystyń búkil ekonomıkalyq ilimi jańylysty.

Keıbireýlerdiń buǵan qarsy shyǵyp, AQSH ekonomıkasy Apple, Intel, Facebook, Tesla jáne basqalaryn shyǵaratyn zıatkerlik bilim men kompanıalardyń esebinen órkendep jatyr degen ýáj aıtýy múmkin. Iá, ol solaı. Alaıda eger AQSH-tyń sol aldyńǵy qatarly tehnologıalyq kompanıalarynda eńbekpen qamtylǵandardyń sanyn alatyn bolsaq, ol eldegi eńbekke jaramdy halyqtyń 3-aq paıyzyn quraıdy. Sonda basqa halyq qalaı kún kórmek?

Markstyń qun teorıasynyń negizinde bir irgetastyq qaǵıda jatyr – qundy adamnyń eńbegi jasaıdy. Ekonomıkalyq qýattylyq materıaldyq ıgilikterdi óndirý men qyzmetterdi kórsetýge jumsalǵan jumystyń mólsheri men sapasyna qaraı ólshenedi.

El ekonomıkasy qýatty, al halqy dáýletti bolý úshin eldiń eńbekke jaramdy halqy jumys isteý kerek

AQSH-ta bolǵan adam ol eldiń ekonomıkasy qýatty, al halqy dáýletti dep aıta almas. Ol jaqtaǵy joldardyń sapasy kóptegen elderdegiden nashar. Al Chıkagodaǵy saldyrlap qalǵan metrony kórdińiz be? Delıdegi metro áldeqaıda jaqsy jumys isteıdi. Siz el ishinde amerıkandyq avıakompanıalardyń ushaqtarymen ushyp kórdińiz be? «Eır Astana» olardan áldeqaıda artyq. Qonaqúılerdegi, meıramhanalardaǵy, dúkenderdegi qyzmet kórsetý sapasyn Eýropa men Azıadaǵymen salystyrýǵa múldem kelmeıdi. Men avtomobıl jasaýdyń burynǵy álemdik besigi — Detroıtty kórdim. Kórinis qorqynysh týdyrady. Soǵan qaramastan, AQSH áli kúnge deıin álemdik ekonomıkanyń kóshbasshysy. Ol álemdegi úzdik bilim beretin, medısınanyń, jańa tehnologıalardy jasaý men olardy óndiriske engizetin el. Bilim ekonomıkasyn laıyqty baǵalaǵan Grınspen durys jasady.

AQSH-tyń strategıalyq qatesi

Biraq Grınspen ekonomıkanyń dástúrli salalaryna qatysty úlken qatelikke jol berdi. Eger siz bolat quıý óndirisin Ońtústik-SHyǵys Azıaǵa kóshirý jóninde sheshim qabyldasańyz, onda salaaralyq áriptestik degen túsinik bar ekenin umytpaýyńyz kerek. Bir salany jabý eldiń barlyq basqa salalaryndaǵy, tamaq óndirisi men tehnologıalyq salany qosa alǵanda, óndiristi qysqartýǵa ákelip soǵady. Al óndiristi qysqartý jumys oryndaryn qysqartýǵa ulasady. Jumys oryndaryn qysqartý degenimiz el ekonomıkasynyń negizi bolyp tabylatyn qun óndirisin qysqartý degen sóz.

Búgin AQSH pen Eýroodaq dástúrli óndiristerdi óz elderinen shyǵarýdy yntalandyrǵanda strategıalyq qatege jol bergenderin túsindi

Nátıjesinde, olar búgin óz elderindegi dástúrli óndiristerdiń qaldyqtaryna kúshti qysym jasap jatqan Qytaı sıaqty óte myqty beleske ıe boldy.

Eger Grınspen jáne onyń jaqtastary Markstyń „Kapıtalyn„ durystap zerttegende, olar mundaı strategıalyq qatege boı aldyrmas edi.

„Álemdik bilgishtiń„ ne kinási bar?

Endeshe, AQSH neniń esebinen uzaq jyldar boıy kósh bastap tur? Onyń jaýaby daıyn: memlekettik qaryzdyń ósýi men qolma qol dollardy basyp shyǵarý esebinen. Álbette, AQSH tehnologıalar salasyndaǵy kósh bastaýshylyǵy sol qalpynda qalyp otyr, bul el ekonomıkasy ósýiniń mańyzdy tetigi. Biraq

eger siz AQSH-tyń kóptegen jetekshi tehnologıalyq kompanıalarynyń qundy qurý men ony kapıtaldandyrýyn sarapqa salsańyz, olardyń qýattylyǵy kópirme ekenin túsinesiz

Grınspen 2006 jyly merziminen buryn óz erkimen qyzmetinen ketti. Óıtkeni ol óziniń ne búldirgenin túsindi — ol qyzmetinen ketisimen AQSH-tyń qarjy naryǵyndaǵy kópirme jetistikter jarylyp, zardabyn áli kúnge deıin shegip otyrǵan álemdik qarjy daǵdarysyna ulasty. Onyń artynan bekerden-beker daǵdarystyń sebepkeri — Grınspen„ degen sóz shyqqan joq. Desek te, ol „álemdik bilgish„ bolatyn. Búkil álemniń kapıtalısteri onyń sózin eki etpeıtin. Grınspen Keınsten úırendi. Alaıda Keıns qundy qalaı bólýdi úıretkenimen, ony qalaı jasaýdy úıretken joq. Grınspen basqa elderde basqa halyqtar jasaǵan qundy AQSH-tyń utatynynda etip, qaıta bólip otyrdy. Bul úshin amerıkandyq qarjy ınstıtýttary qazirgi kúnge deıin jumys jasap jatqan kóptegen qarjy quraldaryn qurdy.

Tramp ıdeıalarynyń jany bar

Aıtarlyǵy, mundaı qaıta bólýshilik Amerıka halqyna opa ápermedi, óıtkeni

amerıkandyqtar — ózderi qurǵan qarjy ınstıtýttarynyń álemdegi eń úlken boryshkerleri

Makdonaldsta bir dollarǵa tústenetin olar ózderiniń úıleri, óz mashınalary, óz aıfondary men aıpadtary úshin tóleıdi, biraq jaqsy bilim, jaqsy medısınalyq qyzmet úshin tóleýge qaýqarsyz.

Amerıkandyqtardyń basym kópshiligi tólem jasaýǵa qabiletsiz, óıtkeni elde jumys oryndary az, baryn jańa mıgranttar alyp qoıǵan. Kedeıler úshin joǵary salyqtardy Amerıkanyń orta taby tólep otyr.

Osy oraıda aıtarlyǵy, amerıkandyqtar ózderi túsinip bolmaıtyn NATO elderiniń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge, Talıbtermen, Asadpen soǵysqa trıllıondaǵan dollardyń jumsalyp jatqanyn kórip otyr.

Atalǵan máselelerden keıin Donald Tramp pen Bernı Sanderstiń saılaý aldyndaǵy úndeýlerin túsine bastaısyń. Bul bedel qýalaýshylyq, ıaǵnı, popýlızm emes. Bul naqty ómir. Tramp ıdeıalary kóńilge qonymdy, olardyń jany bar…»