Ár jeksenbi saıyn jamaǵaıyn inimdi ertip, qoǵamdyq monshaǵa baramyn. Oho, siz bilmeısiz ǵoı, ol jerden tek tánimdi tazalap qaıtpaımyn. Túrli qyzyqty áńgimeler tyńdap, "rýhanı" turǵyda baıyp, serpilip qalamyn. Shynyn aıtaıyn, monshada jalańash erkekterdiń aıtatyn úsh qana áńgimesi bar. Birinshisi – saıasat, ekinshisi – rý surasyp, ata-babalar jaıly ańyzdardan syr shertý, úshinshisi – (ishińiz sezedi-á!) áıel hám toqal máselesi. Ótken aptada taǵy da "rýhanı baıyp" qaıtpaq bolyp, monshaǵa baryp edim. Bu jaqtyń «turǵyndary» burynǵyndaı rý suraspaıtyn bolypty. Onyń ornyna jalańash erkekterdiń kóbi óz rýlarynyń aty jazylǵan bas kıim (býlanǵanda kıetin qalpaq) kıip alǵan.
Osy jazýshylar, zıaly qaýym hám jýrnalıser rýǵa bóliný, jiktelýdiń qaýip-qateri jaıly jıi jazady ǵoı. Sóıte tura ózderi rýshyldyqtyń indetimen aýyryp, bir-biriniń aıaǵynan shalyp jatatyny bar. Demek, bizdi bylaı qoıyp, rýshyldyq aýrýymen ózderi de aýyrady degen sóz. Monshadaǵy áńgimelerge qulaq túrgende bilgenim, bizdiń sheneýnikter de rýlyq qatynastarǵa basa mán beredi-mis. Onyń qasynda monshadaǵylardyń isi keshirimdi sekildi kórinedi.
Biraq... Iá, biraq bul pikirimdi basqa bir oı alqymnan alyp, býyndyryp jatyr. Máselen, Jalaıyr, Alban, Shapyrashty, Naıman sekildi rý attary qazaq halqy úshin qandaı qasıetti ekenin kez-kelgen adam jaqsy bilse kerek. Shejire-tarıhqa úńilseńiz de atalǵan sansyz rýlardyń búgingi memlekettiligimizge sińirgen eńbegin túsinip, rıza bolasyz. Bul rýdan shyqqan azamattar áli de el men jerdiń amandyǵy úshin baryn salyp, kúresip keledi. Tipti, «jeti atasyn bilmegen - jetesiz» degen ulaǵatqa uıyǵan azamattarymyz óz babalaryn shamasy kelgenshe qurmettep, olar jaıly jaǵymsyz pikir aıtylsa, jaǵadan ala túsýge bar. Endeshe, sol qurmet qaıda qaldy? Qarny qampıyp, «shúmeteıi» salpıyp, basyna Jalaıyrdaı qasıetti adamnyń aty jazylǵan taqıa kıip, kirin ezip otyrý qazaqtyqqa saı ma? Bul - bir.
Ekinshiden, monsha – tazalyq orny. Adam – tazalanady, monsha – lastanady. Lastyq bar jerdi – jyn jaılaıdy. Jyndar jaılaǵan mekende rý aty jazylǵan taqıa kımek túgili, áýlıe adamnyń atyn ataýdyń ózi durys emes sekildi. Ony oılap jatqan eshkim joq. Áýlıeni bylaı qoıyp, áńgimeni Alladan, Haq-Taǵalanyń dininen bastap, ózi jasaǵan zınasyna deıin maqtan qylyp «góı-góıleıtinder» jeterlik. Sonda bul búgingi qazaqtardyń qadir men qasıetke túkirgenin bildirmeı me?
Úshinshiden, monshada bir qyzyq jaǵdaı boldy. Parda otyrǵanbyz. «Áı, Jalaıyr bala» dedi bir aqsaqal taqıasyna qarap. «Meniń arqamdy ysyp jibershi». Bala da qý eken. «Qazir Arǵyn ata, qazir», - dedi. Biz eriksiz kúlip jiberdik. Biraq, bul kúletin emes, jylaıtyn jaıt.
Árıne, "monshanyń" mundaı qyzyqtaryn aıta berseń jeterlik. Tarıhtan eń alǵashqy monsha ǵımarattary ejelgi Grekıa, Rım, Mysyr, Úndistanda salyndy dep oqyp keldik. Tipti, Vızantıalyq elshi Prıskiniń jazbalarynda Edil patshanyń monshasy jaıly qyzyqty derekter bar ekenin bilemiz. Sonymen qatar, osydan biraz jyl buryn, 1500 jyldyq tarıhy bar ejelgi monshanyń qaldyǵy Túrkistan qalasynan tabylǵanyn baspasóz quraldary jarysa jazǵan bolatyn. Qazir sol ǵundar zamanynan qalǵan murany qasterleý máselesi kemshin túsip jatyr. Eýropa halqy monshanyń ne ekenin bilmegen kezde bizdiń babalarymyzdyń órkenıetke qol jetkizgenin de dáleldeı almaı otyrmyz. Kerisinshe, qazir túrkilerdiń monshasy «saýna» degen jańa atqa ıe bolyp, jezókshelerdiń ordasyna aınalyp barady.
Bir áýmeser basyna qasıetti babamyzdyń aty jazylǵan taqıany kıip alyp, saýnada «qyz oınaq» jasamasyna kim kepil? Oılaýdyń ózi qıyn. Siz ne deısiz?
Sháriphan Qaısar
Materıal Abai.kz saıtynan alyndy
