11 qarashada, Almaty qalasynda Qazaqstan strategıalyq zertteýler ınstıtýty dırektory, memleket jáne qoǵam qaıratkeri, saıasattanýshy ǵalym Erlan Qarın bir top belsendi jastarmen kezdesý ótkizdi. Úsh saǵatqa sozylǵan kezdesýde Ánýar Shotbaı bastaǵan jıyrmaǵa jýyq jas ózderiniń kókeıindegi suraqtaryn qoıyp, Erlan Tynymbaıulymen emin-erkin suhbat órbitti.

Talqy jıyn taqyryby tolyqtaı ulttyq máselege arnalyp, jastar qordalanǵan ult máselelerin ortaǵa qoıdy. Suhbatta ulttyq ekonomıka, saıasat, aýyldardyń keleshegi, qazaq mádenıeti men tarıhy, tipti terorızm men salafızmniń sebep-saldary, kúresý joldary da talqylandy. Jastardyń táýelsizdiktiń 25 jyldyǵyndaǵy jetistikteri men mindet, maqsattary týraly suraǵyna Erlan Qarın tómendegideı jaýap berdi:

25 jyldyqtan keıin, qoǵamnyń ekinshi transformasıa kezeńi sózsiz bastalady. Sebebi jańa urpaq keldi. Olar múldem jańa uǵymda. Mysaly meniń balalarym «Keńes odaǵy», «Sovet» degenderdi múlde túsinbeıdi. Jalpy, Sovettik tarıh Ýkraınadaǵy jaǵdaıdan keıin sımvolıkalyq túrde bitti. Sebebi ýkraın daǵdarysy bizdiń elderdi biriktirip kelgen ortaq keńestik qundylyqtardyń tolyq quldyraýyna ákelip soqtyrdy. Bul geosaıası turǵyda. Buǵan deıin biz, Qyrǵyzstan, Ózbekstan bolsyn, tipti Reseıdiń ózi de sovettik kezeńdegi damýdyń ınersıasymen keldik. Sol kezdegi tarıhtyń, qozǵalystyń, dınamıkanyń, resýstardyń yqpalymen keldik. Al eń bastysy, bizdiń elderde jańa tolqyn kele bastady. Endi mine, Táýelsizdiktiń qurdastary 5-10 jylda qoǵamdyq, memlekettik saıasatqa, bızneske belsene aralasa bastaıdy. Ózderimen birge múldem jańa uǵymdar, jańa qundylyqtar, jańa prınspıter endire bastaıdy. Sóıtip jańa túbegeıli jáne tereń transformasıa júzege asady. Postsovettik tarıh osymen tolyqtaı bitti. 

«Bizge táýelsizdik op-ońaı kele qaldy» degen qalyptasqan pikir bar. Men kelispeımin. Al, keıbir ultshyldar arasynda «Biz táýelsizdikti eń sońǵy bolyp, amal joqtan aldyq, bári qırap qalǵannan keıin tek qana jarıalaı saldyq» degen de qate pikir bar. Bunymen múlde kelispeımin. Biz táýelsizdikti 1991 jyly jaı, kezdeısoq alǵan joqpyz.  Ol úlken kúrestiń nátıjesi. Bir ǵana mysal aıtaıyn. Táýelsizdikti 16 jeltoqsan kúni toılaımyz ǵoı. Men eń beri degende Semeı synaq polıgony jabylǵan 29 tamyz kúnin de egemendiliktiń basy retinde de ataýymyz kerek dep oılaımyn. Osy kúni Qazaqstan tuńǵysh ret óziniń egemen el retinde sheshimin shyǵardy. Oǵan deıin de Qazaqstan polıgondy japqysy kelgen, biraq keńestik VPK-ǵa (Áskerı-ónerkásip kesheni) qarsy shyǵý ońaı bolǵan joq. Nursultan Nazarbaev Joǵarǵy Keńestiń jabyq sesıasyn ótkizip, «búkil jaýapkershilikti moınyma alamyn» dep, polıgondy jabýǵa tabandy sheshim shyǵardy. Ol kezde Qyrǵyzstan da, Ózbekstan da, Ázerbaıjan da táýelsizdik jarıalaǵan joq bolatyn. Nemese kóshi qon týraly zańdy da bizder sol jyldyń qarasha aıynda qabyldadyq. Naǵyz táýelsizdik – formaldy  qujat qabyldaýda emes, erkin egemen sheshim shyǵara bilýmen ólshenedi. Sondyqtan bul jańsaq qate pikirdi ári qaraı bizge tarata berýdiń qajeti joq. Muraǵattardy qarap otyrsańyz, Qazaqstanda táýelsizdik jarıalaýǵa daıyndyq sol 1991 jyldyń kem degende naýryz aıynan bastalǵan. Respýblıka basshylyǵy josparly túrde quqyqtyq, qarjylyq, qujattyq basqa da máselelerge daıyndalyp baryp, jeltoqsanda táýelsizdik jarıalady. Bul uzaq prosestiń kúlmınasıasy.

25 jyldyqta úlken-úlken jetistikter bar. Eń úlken jetistik elimizdiń shekarasynyń bekitilýi! Shekarany bólshevıkter bıligi kezinde aıqyndap alý Alash qaıratkerleriniń uly erligi. Al, álem alpaýyttary aldynda, halyqaralyq deńgeıde resmı bekitip alý Elbasynyń erligi. Meniń qazaq dalasyna qatysty kartalardy jınaıtyn hobbıim bar ekenin bilesizder. XIV-XV ǵasyrlardyń kartalary da bar. Olardy tabý ońaı bolmady. Biraq, solardyń ishinde men úshin eń qymbaty 1938 Qazaq SSR kartasy. Ádette, kolleksıonerlerge eń kóne zat unaıdy, biraq maǵan bul karta erekshe sezim týdyrady. Qaraımyn da oılanam, sondaı alasapyran kezeńde osyndaı jerge ıe bop qalaı qoldarynan keldi eken dep. Ásirese, Reseımen aradaǵy shekaraǵa qarap otyrsam ırek-ırek bir suǵynyp, bir shyǵyp jatqan shekara. Al, Ortalyq Azıadaǵy basqa memleketterdiń shekarasyna qarap kórińiz, túzý syzyq, nemese soltústik Afrıkadaǵy memleketter shekarasyn qarańyz. Iaǵnı, bizdiń qaıratkerler, árbir soqpaq, árbir tóbe, bulaq úshin daýlasyp, úlken eńbek istedi, jaı syza salǵan joq. Qurlyqtaǵy eń úlken shekara, 7500 km shekarany belgilep shyǵý – úlken kúres bolǵanyn kórsetedi. Al, sodan 70 jyldan keıin Qazaqstannyń Reseımen aradaǵy shekarany kópke sozdyrtpaı, eshbir daýsyz, tıanaqty birden bekitip úlgergenimiz Elbasynyń úlken erligi.

Bjezınskıımen kezdeskenimde maǵan «Siz «ýnıkalnyı» elden kelip otyrsyz, sizder meni tańqaldyrdyńyzdar. Nesimen tańqaldyrdyq degende, ol sizdiń Prezıdentińiz birneshe uly sheshimder qabyldady: Birinshi el ortalyǵyn kóshirip, jańa Astanany saldyńyzdar. Bul tek sizderdiń tarıhtaryńyz úshin ǵana emes, álem tarıhyna kiretin mańyzdy geosaıası sheshim boldy dedi. Ekinshi, Qytaı jáne Reseı sıaqty memlekettermen shekara máselesin sheship alýlaryńyz úlken erlik» dedi. 

Ony nege aıtyp otyrmyn. Mysaly, biletin bolsańyzdar Qyrǵyzstan men Ózbekstan arasynda áli kúnge deıin sheshilmegen 500 km shekara bar. Eki el arasyndaǵy úkimetaralyq komısıa 7 jyl boıy jumys istep, sonshalyq daýly shekaradan tek 12 km shekarany ǵana anyqtaı alǵan. Sodan keıin 5 jyl boıy birikken otyrys ótkizbegen. Jańa basshy Mırzıaev bılik basyna kele sala ózbek úkimeti qyrǵyzben 40-qa jýyq daýly ýchastkilerdi bir aıdyń ishinde aq sheship úlgerdi. Bul – shekara máselesinde lıderdiń saıası erik-jigerdiń mańyzy qanshalyq ekenin bildiredi.  Sondyqtan, tek osy shekara máselesin táýelsizdiktiń alǵashqy onjyldyǵynda kópke sozbaı, biraq tıanaqty sheship tastaǵany úshin ǵana Elbasyny halyq qaharmany dep ataýǵa bolady. 

***

Áńgime arasynda jastar Erlan Tynymbaıuylynan Reseıden keler qaýip, qazaq ultshyldyǵy týrasynda da surady.

Men jaqyn ýaqytta Reseıden de, Qytaıdan da keler úlken qaýip kórmeımin. Reseıdiń úlken tarıhı kompleksi bar, ony ózderi de biledi. Bizdiń soltústik kórshimiz óziniń búkil tarıhynda árqashan da Batystyń quramdas bóligi retinde dáleldeýge tyrysyp keledi. Syrtqy saıasatynyń negizgi maqsaty da sol. Ózin Batysta moıyndatý. Alaıda, sol baǵytta jeńilis taýyp, utylyp jatsa, esesin árdaıym Shyǵysta qaıtarǵysy keledi. Qaýiptisi osy. Qytaı tarapynan qaýipti de bizde tym áserletý ádeti bar. Alaıda shyn mánisinde Qytaıdyń bul aımaqta ústemdik etýge jospary da, múmkinshiligi de joq. Eki osy alyp kórshimizben bizder ashyq, teń áriptestik ornatýǵa umtylýymyz kerek. 

Qazaq ultshyldyǵy osy ýaqytqa deıin qandaı paradıgmamen keldi? Syrtqy yqpalmen kúresip keldi. Ózge eldiń tiliniń, mádenıetiniń, aqparattyq saladaǵy yqpalymen kúresip keldi. Alaıda, sońǵy jyldary jaǵdaı kúrt ózgerdi. Mysaly, 2013 jyly birinshi ret Qazaqstan telearnasynyń jańa jyldyq kórsetilimi reseılik arnalardan asyp ketti. Nemese, áleýmettik jelilerde salystyryp qarańyzshy, orys tildi ánshiler men qazaq tilinde án oryndaıtyn ánshilerdiń akkaýntyna jazylǵandardyń sanyna. Bul aqparattyq, demografıalyq salada, jalpy ishki naryqta túbegeıli jańa trendterdiń paıda bolǵanyn kórsetedi. Qazaq tiline aıtarlyqtaı endi qaýip joq ekeniniń kórsetkishi. Olaı bolsa, paradıgma aýysýy kerek. Qazaq ultshyldyǵy jańa kezeńde, aldaǵy perspektıvasynda basqa maqsattarǵa jumys isteýi kerek. «Qazaqtyń sapasy» dep áriptesim Berik Ábdiǵalıuly kóterip júrgen máseleni talqylaýǵa qaıta oralý qajet. Qazaq sany artyp jatyr, sapamyz básekege qabiletti me? Osy jaǵyn oılaný kerek. Álem ózgerip kele jatyr. Kórshi eldiń azamattary shetelge shyǵyp jumys istep eline tabys ákelip jatady. Al, qazaq mobıldi emes, óz elimizdiń ishinde oryn aýystyrǵymyz kelmeıdi. Bul bir ǵana mysal. Bizderde birneshe obektıvti faktor bar, biz olardan shyǵyp kete almaımyz. Eń úlken problema biz úshin ol demografıa. Qazaq ultshyldyǵynyń aldynda qandaı da bir mısıa bolmasyn, aǵartýshylyq baǵytyndaǵy jumys úzilmeýi tıis. Qazaq saıasatynda aǵartýshylyq jumys únemi qatar júrip keldi. Al qazir odan beter osy baǵytqa kúsh salý qajet. Álemdegi prosesterdi óz dúnıetanymymyz arqyly, óz múddeleremiz turǵysynan qaıta qaıta talqyǵa salyp otyrý qajet. 

***

Erlan Qarın óz áńgimesinde din máselesine de toqtalyp «Bul dıskýssıa uzaqqa sozylyp ketti. Biz salafızmge tıym sala almasaq ta, naqty ádebıetter men naqty ýaǵyzshylaryna tıym salýymyz kerek», - dep atap ótti. Jıynǵa jınalǵan jastar úlken ásermen, aldaǵy ýaqytta jıi jınalyp turýǵa ýaǵdalasyp tarasty.

Nurǵalı NURTAI