2016 jyly jazda reseılik BAQ-ta jáne áleýmettik jelilerde eń kóp talqylanyp júrgen másele – Daǵystandaǵy áıelderdiń súndettelýi. Mundaı dástúrdi fılmderden estip-bilip júrgenimiz bolmasa, kóp aıtylyp, jarıalanbaǵan taqyryptardyń biri. "Shól dalanyń gúli" fılmindegi bas keıipkerdiń ómiri de osyǵan uqsas. Tek ol fılm Afrıkanyń Somalı jerinde oryn alǵan bolsa, Daǵystanda da qyzdardyń súndettelýi yqylym zamannan beri jalǵasyp kele jatqan dástúr eken. Bul týraly buryn-sońdy esh jerde jarıalanbaǵan. Osy taqyrypty zerttegen jýrnalıs Svetlana Anohınanyń maqalasyn berýdi jón kórdik.

 «Daptar» portalynda 1 tamyzda jýrnalıs Svetlana Anohınanyń «Obrezannye jenshıny rejýt dochereı», al eki aptadan keıin «Pravovaıa ınısıatıva» degen maqala shyqty.

«Adam quqyqtaryn qorǵaý aıasynda halyqaralyq normanyń buzýlýyna qaramastan, áıelderdiń súndettelýi áli de saqtalýda»,- deıdi avtor BUU-nyń esebin alǵa tarta otyryp.

Maqalanyń avtorlary keıipkerleri arqyly qyzdardyń súndettelýi áli de Daǵystannyń birqatar aımaqtarynda taralǵanyn aıǵaqtaıdy jáne munyń sebebin túsinýge tyrysyp kóredi.

2016 jyldyń jazyna deıin Daǵystanda qyzdardyń súndettelýi jaıly buryn-sońdy qozmaǵan taqyryp bolǵan.

Svetlana Anohına – «Obrezannye jenshıny rejýt dochereı» atty maqalanyń avtory Daǵystandaǵy áıelderdiń súndettelý máselesi onyń nazaryna ne sebepti ilikkeni jaıly Bı-bı-sı-ǵa bergen suhbatynda aıtyp berdi:

«Súndetteý uldarǵa ǵana emes, qyzdarǵa da jasalatynyn men alǵash ret 82-jyldary, áriptesterimnen  estidim. Ol kezde 25 jasta bolatynmyn.

Ol maǵan bala kúninde 10-12 jastaǵy qyzdarmen birge delitkilerin kesetin kempirdiń úıine aparǵanyn aıtty. Bul men úshin shok boldy. Ásirese qoılardyń júnin qyrqýǵa arnalǵan qaıshymen operasıa jasaǵany qatty tań qaldyrdy. Biraq meniń áriptesim bıiktaýly aımaqtaǵy aýyldan bolǵan soń, bul eski salt-dástúrlerdiń qaldyǵy dep oılaǵanmyn.

Ekinshi ret, men bul taqyryppen 2003 jyly betpe-bet keldim. Sol kezde jumys jasap júrgen «Chernovık» gazetiniń redaksıasyna hıdjabtaǵy jas qyz keldi. Maqalasyn ákeldi, biraq birden ketip qalmady. Ol maǵan óziniń ómiri jaıly aıtyp berdi. Áńgimesi kóńil kótererlik emes edi – ol sátsiz turmysqa shyqqanyn, kúıeýi dindar adam bolǵandyqtan, segiz aılyq qyzyn súndetke otyrǵyzatyn aıtqan kúıeýinen ketip qalǵanyn aıtty.

2007 jyly respýblıkalyq gazetteriniń biri «As-salamda» qyzdardy pishtirý kerektigi jaıly jazylǵan maqala oqyp qaldym. Keıinnen Iý.Iý.Karpovanyń «Jenskoe prostranstvo narodov Kavkaza» kitaby qolyma tústi. Ol kitapta da qyzdardyń súndettelýi jaıly aıtylǵan.

2013 jyly Daǵystannyń basty gazetteriniń birinde súndetteý kezinde naqty neni kesý kerek jáne qandaı maqsatpen jasalatyny aıtylǵan maqala jaryq kórdi. Fızıkalyq jaqyndyq kezinde áıeldiń lázzat alýyna tosqaýyl jasaý maqsatynda jasalatyn kórinedi.

«Daptar» portaly qurylǵan kezde men shef-redaktor retinde aqparat jınap, tanystarymnan surastyra bastadym. Belgili bolǵandaı, jaqyn qurbylarymnyń arasynda súndettelgen eki jas áıel bar eken.

Aýyldarda bul dástúr saqtalǵandyǵy anyqtaldy. Súndettelmegen qyz «qydyrympaz, júrgish» bolady-mys.

Keıinnen men etnograf retinde bul suraqty zerttep júrgen qyzben jolyqtym. Onyq maǵan kóp kómegi tıdi. Ol kóp eldi aralaǵan. Menimen bólisken qundy maqalasy bar.

Daǵystannyń birqatar taýly aımaqtarynda bul dástúr áli de jalǵasyn tabýda

Svetlananyń keıipkeriniń biri – Zýhra (Aty ózgertilgen)

«Jasym 6-7-lerdiń shamasynda bolatyn. Jaz kezi, 90-jyldar ekeni esimde. Anam meni jaz aılarynda aýylǵa jiberetin. Ózi qalaǵa qaıtyp ketetin. Anam jumys istedi, men tátemniń qolynda qalatynmyn.

Bir kúni tátem meni jýyndardy... Jýyndyryp bolǵan soń, ol anamnyń basqa tátesin shaqyryp, bizdiń tilimizde: «Muny jasaýymyz kerek...Nege? Nege áli kúnge deıin?...» dep aıtyp jatty.

Ol kezde uıaly telefon joq bolatyn, eshqandaı baılanys bolmady. Men bilmeımin, múmkin baılanys bolǵanda, anamnan ruqsat suraıtyn be edi? Múmkin suramas pa edi...

Sol kúnniń ertesi-aq olar meni aýyldaǵy kempirdiń úıine apardy. Sóıtip maǵan aıtty: «Sen qoryqpa, qazir ol saǵan shaǵyn operasıa jasaıdy».

Buryn-sońdy eshqandaı operasıa kórmegen men túsinbeı turyp qaldym. Árıne, qoryqqanym taǵy bar.

Biraq, kempir maǵan solaı isteýdiń qajet ekenin aıtty: «Sen naǵyz áıel atanasyń, naǵyz musylman atanasyń, saltymyz boıynsha bárin jasaýymyz kerekpiz».

Men turyp turdym, olar meniń ish kıimimdi túsirip, kóılegimdi kóterdi, tátem qolymdy qozǵalta almaýym úshin arqamnan qysyp ustap turdy.

Meniń budan qorqynyshym ulǵaıa tústi, áli esimde...

Sosyn ol qaıshysyn aldy. Ol úlken bolyp kórindi. Manıkúr jasaıtyn qaıshy emes, ol – anyq.

Álbette, men jylaı bastadym. Qatty qoryqtym. Tátem bizdiń tilde: «Tynyshtal, jylama» dep aıtyp jatty. «Bári bitti, tez arada bári bitti» dep jubatty.

Spırtpen de, ıodpen de óńdemeı-aq, ish kıimimdi tez kıgize saldy. Bul meniń anyq esimde.

Keıinnen men gepatıt bolyp aýyryp qaldym. Tipti, anamnyń ózi osynyń saldarynan dep oılady. Eki nusqa bar: biri osynyń saldarynan boldy nemese stomatologqa barǵanymnan. Qazir naqty aıta almaımyn.

Maǵan óte aýyr boldy. Úıge qaraı júgirip, qashyp shyqqanymda, tipti, eshqandaı aýyrýdy da sezbedim.

Qorqynyshtan qatty dirildedim. Qatty qoryqtym.

Anam kelgen kezde birden bolǵan jaıttyń bárin aıtyp bergenim esimde. Sol kezde óte qynjyldym, óıtkeni eshkim renjitpeıtin, kóńilime qaıaý túsirmeıtin otbasyda tárbıelendim. Maǵan eshkim qol kótermeıtin.

Meni úıde bári jaqsy kóretin: ákem, anam, aǵam. Aıalap ustaıtyn ortada ósken maǵan birden osyndaı dórekilik tanytty. Ómiri umytpaıtyn stress aldym.

Anam qolymnan ustap alyp, táteme barǵany áli esimde. Úlken daýǵa ulasyp edi! Olar bizdiń tilimizde ursysyp jatty. Anam óte ashýly, narazy boldy.

Bul ne úshin kerek? Ne úshin kerek ekenin shyn máninde, bilmeımin. Tátem jáı kerektigin aıtatyn, bári solaı isteıdi, óıtkeni bul – salt-dástúrimiz. Tátem meni jubatqanda: «Endi sen ádepti qyz bolasyń» dep aıtatyn. Ashyǵyn aıtqanda, «esti, júrgish emes» degen maǵynada. Biraq ol kóbine dástúrimizdi aıtyp, solaı durys ekenin alǵa tarta beretin.

Men úshin bireýdiń sheshim qabyldaǵany janyma batady.

Qyzym ósip kele jatyr, qazir 8 jasta jáne aýylǵa barǵan saıyn qyzymnyń qasynan bir eli aıyrylmaımyn nemese anammen birge júredi. Kúıeýim ekeýmiz ony súndettemeımiz dep sheshtik.

 Osy másele kóterilgende, aýyldaǵylar narazylyq bildirdi. «Bul– bizdiń dástúrimiz, kimniń qandaı sharýasy bar» dep týystarym da narazy boldy. Túsingenim, bul áli jalǵasyp jatyr».