Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetinde Dýlat Babataıuly muralaryn taldap, tańdaýǵa erekshe múmkindik berilgen. Jas zertteýshiler Dýlat muralaryn ádebıettaný jáne lıngvısıka ǵylymdarynyń sheńberinde zertteý nysanyna aınaldyrady. Dýlattyń adamzattyq qundy oı-pikirleri men pálsafalyq tujyrymdary,  qanatty sózderi jas býyndy tárbıeleýge erekshe septigin tıgizetini sózsiz.

Jazba poezıanyń irgetasyn nyq qalaǵan Abaı atamyz bolsa, osy irgetasty qalaı qalaý kerek ekendigin, alǵashqy úlgisin kórsetken qazaq poezıasynyń HİH ǵasyrdaǵy alyptarynyń biri - Dýlat Babataıuly.

Dýlat – jyraýlyq mektepten shyǵyp, aqyndyq mektepti kúsheıtken sýretker. Bul – jyraýlyqtyń tómendiginen, álsizdiginen emes, zaman talabynan týǵan betburys. XIX ǵasyrdaǵy qazaq poezıasy úshin endi óleń sóz arqyly aqyl, nasıhat aıtatyn dıdaktıkalyq sıpat pen zaman, qoǵam, adam týraly jalpy fılosofıalyq tolǵanystar azdyq etedi. Endigi jerdegi poezıadan naqtylyqqa kóship, zamanǵa ilesip otyrý, jalpy nasıhattan góri synaý, kúıiný, súıiný sıaqty naqty sýretterge barý talap etiledi. Dýlatty keıde tipti, jyraý dep ataǵanymen jáne  syrt qaraǵanda óleń jyrlary 7-8 býyndy jyr aǵymyndaǵy ólshemmen kelgenimen, ol jyraý emes, aqyn. Al, aqyndyq jaǵynan Dýlattyń óleńderi burynǵy jyraýlardy bylaı qoıǵanda, tipti keshegi Buqar tolǵaýlarynan, odan qaldy ózimen tustas aqyndardyń týyndylarynan múlde ózgeshe dúnıeler.

Orynsyz kúler kúlkim joq,

Esepsiz uıyqtar uıqym joq...

Qorǵan qurysh sózim bar.

Bulttan ótip munardy

Boljaıtuǵyn kózim bar.

Keýdem – aqyl saraıy,

Kirem deseń, kel, mine! –

dep budan bir jarym ǵasyrdaı buryn óziniń aqyl saraıyna kirýge shaqyrǵan Dýlattyń adamdyq, aqyndyq álemine tolyq boılap boldyq pa? Tipti, Dýlattyń óz sózimen aıtqanda, «sorǵalaǵan nóserdeı jyryn» tanyp-bilip bolǵan kúnniń ózinde ár kez súısine oqyp, osyndaı da alybymyz bolǵan dep súısine atap júrmiz be? Osy saýaldarǵa esh búkpesiz jaýap beretin bolsaq, árıne, Dýlattaı aqynymyzdyń murasyn biz jetkilikti dárejede áli de tanyp bolǵan joqpyz dep aıtýǵa ábden bolady. Sondyqtan da Dýlat Babataıulynyń tilin zertteý, qarastyrý, onyń erekshelikterin aıqyndaý – búgingi kúnde óz ózektiliginen arylmaǵan is bolyp tabylady.

Jalpy aqyn tiliniń erekshelikterine, engizgen jańalyqtaryna keletin bolsaq, ol – burynǵy aýyzsha taralyp kelgen jyraýlar poezıasynyń dástúri men Abaı atamyz qalyptastyrǵan jazba poezıanyń arasyndaǵy kópir ispettes. Bunyń sebebi, Dýlattyń ádebı muramyzdy, aýyzsha ádebıet úlgilerin, jyraýlyq dástúrdi saqtaı otyryp, jyraýlar qalyptastyrǵan leksıkalyq qordy oryndy  paıdalanyp, onymen qosa, ózi jańalyq qosyp, tyń tirkester men obrazdar jasaı bilýinde.

Dýlattyń shyǵarmashylyǵynda ózi ómir súrgen Aıagóz – Semeı óńirindegi jer-sý ataýlary jıi kezdesedi.[1,103] Shyǵarmalarynda týǵan ólkeniń tamasha beınesi jasalady. Alaıda, óleńderinde beıbit dala kórinisterinen góri otarshyldyqtyń ezgisinen qısaıyp, sulýlyǵy men sáninen ,bastysy erkindiginen aıyrylyp bara jatqan ólkesi sýretteledi. Dýlattyń óleńderinde Aıagóz, Sandyqtas, Aqjaılaý, Saryarqa, Syr, Buhar, Qarataý, Túrkistan, Arys, Keles, Talas, Shý, Turan, Tarbaǵataı, Alataý, Kóksala, Baqanas, t.b. degen jer-sý ataýlary kezdesedi. Aqyn jer máselesin jyrlaý arqyly ulttyq, halyqtyq namysty jandyryp, jigerdi shyńdaıdy. Osy oraıda ol keń dalasynyń keshegisi men búginin, qazirgisi men erteńin salystyryp,tereń qorytyndylar jasaıdy. Mysaly:

Aqjaılaý men Sandyqtas –

Atamnyń qonǵan qonysy:

Tún assa tutam túgi ósken

Basylmaıtyn sonysy![3,81]

Budan basqa, Dýlat Babataıuly shyǵarmalarynda onomastıkalyq ataýlar da kezdesedi.  Aqynnyń óleńderi keı kezderde jalpylyqtan arylyp, qoǵam dertine baılanysty eldi azǵyryp jatqan jekelegen adamdardyń minez-qulqyn, áreketterin sýretteýge arnalatyndyqtan, Baraq, Eshen, Súleımen, Aqtan degen zamandastarynyń esimderi, sonymen qosa, el tarıhyna qatysty shyǵarmalarynda Aqsaq Temir, Abylaı, Ábilmansur han, Han  Kene, Espembet, Er Qosaı, Qabanbaı, Aqtamberdi, Sabbas, Sasan, Ábilpeıiz han, Jolymbet, Aqtaılaq, Quttybaı, Narynbaı, Baıǵara, Sátimqul bı, Qulmambet, Janǵuly, t.b. tarıhı adamdardyń esimderi kezdesedi. Sondaı-aq, Naıman, Jolymbet, Syban, Baıjigit, Tóleńgit, Qalmaq, Tóre, Arǵyn, Qarakereı sıaqty rý ataýlary da toponımder júıesinde erekshe qoldanysqa ıe.

Dýlattyń ultjandylyǵyna, eljandylyǵyna baılanysty onyń shyǵarmalarynda el, jurt, halyq, qazaq, alash sıaqty jalpy uǵymdardyń qoldanylýy kórinis tabady.  Óleń mátinderindegi áleýmettik termınderdiń jıi qoldanylýy da óleń taqyryby men mazmunyna sáıkes keledi. Bul áleýmettik termınder mynalar: patsha, atqaminer, sultan, qazy, baı, kedeı, bı, bolys, starshyn, han, dýan, ulyq, bek, batyr, aǵa sultan, sopy, pir, abyz, padysha, maıyr, t.b.

Aqyn óleńderinde kórinis tabatyn leksıkalyq qabattyń taǵy bireýi – bul etnolıngvıstıkalyq termınder. Olardyń ishinde týystyq ataýlar bolyp keledi. Iaǵnı, óleńderinde el máselesi, otan máselesi otbasy, januıa múddesimen birlikte qaralady. Bul oraıda ata-ana, qaryndas, nemere, shóbere, áke, qyz, ulan, báıbishe, jeńge, aqsaqal, abyz, sheshe, áje sıaqty týystyq ataýlardy árbir óleń mátininen kezdestiremiz:

Báıbishe – tantyq, baı –sarań,

Bozbalasy – boshalań,

Qyrsyǵa týda qyz balań.

Dýlat ómir súrgen zaman – onyń óleńderinde bar qyrynan kórinis tabatyn qubylys. Onyń shyǵarmashylyǵy zamanynyń aınasy bolyp keletindikten, kóshpeli saltpen turmys keshken, tórt túlik maldy óziniń negizgi kásibine aınaldyrǵan, basqa da sharýashylyq túrimen aınalysqan halqynyń tynysyn tanytatyn turmystyq leksıka qabatynyń mol bolýy zańdylyq. Óleń mátinderinde qaqpan, jemtik, quryq, egis, terlik, buıda, aspap, saıman, ketpen, balta, ara, qysqysh, balǵa, keli, besik, tuǵyr, sondaı-aq, Dýlat ózi ómir súrgen óńirindegi adamdarǵa ǵana túsinikti bolyp keletin dıalektızmder – kersen, bul, úme, kileńdeı, sineli, júremete, jobalań, shaıyrly, tarlaýlary, yzý, ish qusta,t.b. bar.  Dýlat shyǵarmashylyǵynyń qunarly qabatyn  qazirgi kezde tarıh enshisine kóshken kónergen sózder – arhaızmder men ıstorızmder quraıdy. Mysaly, tobyshyq, shóńgel, qolaba, alal sopy, kúsken, kóbeń, qarazy, ǵaıyp eren, qyryq shilten, áýlıe jar, ımam, molda, alla, táńir, sharıǵat, namaz, oraza sıaqty dinı sózderdiń ushyrasýy da ulttyq oı tanymymen baılanysta bolyp keledi. Al, kirme sózder týraly aıtatyn bolsaq, arab, parsy tilinen enip, tilimizge ábden sińisip ketken arman, jar, asyl, fánı, dúnıe, baqyt, aqyl, qarip, qaıǵy, namys, taǵdyr sózderi, al orys otyrshyldyǵyna baılanysty qoldanysqa túsken maıyr, soldat, shen, Sibir, kireshi, starshyn, bolys termınderin lıngvopoetıkalyq dástúrmen sheber qoldanǵan. Sondaı-aq, tarıhı jaǵdaılarǵa baılanysty, óz elin, jerin qorǵaý qajettiliginen týǵan, qoldanysqa túsken jaýyngerlik leksıka da narkesken qylysh, naıza, dódege, selebe, semser, oq, myltyq, shep, sapy, saýyt, súńgi, beren, kireýke, adyrna, dabyl soǵý, uran shaqyrý, jekpe-jek syndy sózder arqyly kórinis tapqan. [1,105]

Budan bólek, aqyn shyǵarmalarynda frezeologıalyq tirkester, turaqty tirkester, dısfemızm sózder, antonımder, sınonımder kóptep kezdesip jatady.

Kórkem sóz dúnıesindegi jańalyqtardyń biri – obrazdar salasynda. Obraz til elementteri arqyly jasalady. Sony obraz – tildik tulǵalar men tásilderde ózgerister men jańalyqtar ákeledi. Dýlat bul oraıda da eki qyrynan kórinedi: biri – burynǵy qazaq poezıasy qoldanyp, qazaq ádebı tilinde normaǵa aınalǵan materıaldy erkin jáne oryndy paıdalanǵan tusta, ekinshisi – tyń, jańa sapadaǵy obrazdardy usynǵan sátterinde[2,167] 

Birinshiden,  Dýlat qara qyldy qaq jarý, arǵymaq attaı ańqyldaý, qyran qustaı sańqyldaý, kól qoryǵan qyzǵyshtaı, eńbegi esh, tuzy sor, bel sheshpeı jortý, aıdyn ala tý alyp jaýǵa tıý nemese tý ustap tulpar jaratý, aýzyn aıǵa bileý sıaqty kánigi obrazdardy sheber paıdalanady.

Tipti keı tarmaqtarda:

Tolǵaýly naıza qolǵa alyp,

Tuıǵyn qustaı tolǵanyp,

Sary sadaq asynyp,

Egesken jaýdy qashyryp...

dep, halyq aýyz ádebıetiniń batyrlar jyrynda qoldanylatyn tirkester men oralymdar arqyly sóz oınatady.

Dýlat aqyn tek poetıkalyq obrazdar jasaýda ǵana emes, sonymen qatar, turaqty tirkester men epıtetterdi qoldanýda da ózindik ereksheligimen qatar baı qazaq aýyz ádebıetiniń murasyn paıdalanýmen sıpattalady. Onyń óleńderinde mynadaı tirkester men epıtetter qoldanylady: tuǵyrdan túsý, shepti buzý, oljany ortaǵa salý, jaǵasy sógilý, qara qazan, sary bala, keń dúnıe, jalǵan dúnıe.

Dýlat ta óziniń aldynda jasaǵan aqyn-jyraýlar sıaqty óziniń shyǵarmalarynda qarý-jaraq, saýyt-saıman, jaýǵa miner attardyń ataýlaryn epıtettermen qoldanady. Bul jerdegi onyń ereksheligi – Dýlat daıyn anyqtaýyshtardyń ornyna óziniń tyń balamalaryn usynady. Salystyryp kóreıik: aıbarly aq orda, shanshýly naıza – Dýlatta, eńsesi bıik boz orda, qalaıylaǵan qasty orda, tolǵamaly naıza – Qaztýǵandarda.

Sonymen qosa, Dýlat aqyn qazaq óleń mátinine jańa sapalyq ózgerister de engizdi. Onyń frazeologıa salasyna engizgen eki jańalyǵy bar. Birinshisi – jańa perıfrastıkalyq tirkester jasýy bolsa, ekinshisi – jańa frazeologızmder usynýy.

Perıfraz (nemese perıfraza) degenimiz – bir nárseni nemese qubylysty sol nárseniń (qubylystyń) bir belgisin, qasıetin kórsetip, sýrettep ataý. Mysaly, dúnıe, álem degendi «segiz qıyr shar tarap», al ómirdi «jalǵan dúnıe» dep aıtý – osy perıfrastıkalyq tirkeske jatady. Burynǵy aqyn-jyraýlar bul tásildi ónimdi qoldanbaǵan bolatyn[2,73] .

Al Dýlat bolsa osy tásildi edáýir jandandyrǵan aqyn.  Ol óz zamanyn «tolqyndy teńiz» dep ataıdy: qazaq qoǵamynyń óz tusyndaǵy saıası-áleýmettik kúı-jaǵdaıyn oı-pikirde, is-árekette, saıasatta, talap-talǵamda jel qaıyq sıaqty jeńil dúnıelerdi betinde qalqytpaıtyn «tolqyndy teńizge» balap ataıdy. Jekpe-jekke shyqqan eki batyrdyń bireýiniń jeńilip, qaza tabýyn «tirshilik pen ólimniń uzaq daýy sheshilgen» dep sýretteýi de sony perıfraz: adam ómiriniń ózi – «tirshilik pen ólimniń daýy, uzaq daýy», ólim – sol daýdyń sheshilýi, daýlasýshy jaqtardyń bireýiniń jeńýi. Nemese arman-ańsaǵanyna jete almaı, tirlikte tapqan rýhanı oljasynan góri, ókinishi basym bolyp ketken ómirdi «qumar oınap utylǵan saýdager sart» dep atýy da dál aıtylǵan, tyń perıfraz. Zamanyndaǵy ár alýan qaıshylyqtardy sheshe almaı qınalǵan, el basshysy – pysyqtarǵa razy emes oıshyldyń obrazyn berýge «saýly ıip Dýlat júr, mise tutyp tulypty» degen perıfrazdardy usynady. Mine, osy tıptes obrazdar Dýlatta edáýir mol jáne jeke okazıonaldyq qoldanysyn dáıekteıdi.

Dýlat Babataıulynyń taǵy bir erekshiligi – maǵynalary bir-birimen janaspaıtyn sózderdi tirkestirip, jańa leksıkalyq tirkesimdilik qurýy. Mysaly, onyń «Balasyna aıtqany» degen óleńinde mynadaı joldar bar: «Ákeńniń aıtqan bul sózin Qutysyna kóńlińniń, Tógip alma, dáldep quı».Bul jerde aqyn kóńildiń qutysy, sózdi quıý degen jańa leksıkalyq tirkester jasaıdy. Maǵynalary jaǵynan «kóńil», «quty» sózderi bir-birinen alshaq turǵan dúnıeler bolǵanymen (quty – saýyt, oǵan naqty, derekti zattar ǵana salynady: oq-dáriniń qutysy, t.b. al kóńil qolmen ustap, kózben kórýge bolatyn naqty zat emes, dereksiz uǵym bolyp tabylady) aqyn bul jerde eki sózdi sheberligimen óte tıimdi paıdalanyp, sony tirkes jasap tur. Týra sol sıaqty sóz degen de zat emes, ony sút ne sý sıaqty quıýǵa bolmaıdy, alaıda Dýlat «dáldep quı» tirkesi arqyly osyndaı qabyspaıtyn dúnıelerdi qabystyryp, jańa obraz jasaıdy. Jalpy, bul tásil qazaq ádebı tilinde XIX ǵasyrdyń ortasynan bastap jıi kórine bastady.

Dýlattyń joǵaryda kórsetilgen tirkesterinen basqa mynadaı tirkester bar: jyrdan alqa taǵý, ádiletke shóldeý, kókireginde qonaq joq, sulýlyq sáýletiniń saǵymy, uıqy berip, qaıǵy alý, jyrmen jýyný, jetimdiktiń beli. Bular – sózdiń ekspressıalyq qýatyn arttyrǵan jańa tyń obrazdar, poetıkalyq tyń tirkester. Qazaq ádebı tilinde osyndaı jańa poetıkalyq obrazdar men sózderdiń qoldanylýy Dýlatta bastalǵanymen, júıeli túrde kórkemdegish quralǵa aınalýy Abaıdyń enshisine tıdi[2,168]

Kórgenniń kózi toıǵandaı,

Topty ortadan oıǵandaı,

Sáýletińniń saǵymy

Butaǵyna shynardyń

Kúndi ákep ilip qoıǵandaı.

Sándisiń, janym, sándisiń.

Sán salmaq seni azapqa

Bul óleń joldarynda Dýlat aqyn áıel sulýlyǵyn jyrlaýdy jańasha úlgide kórsetti. Áıel sulýlyǵyn jyrlaý qazaq poezıasy úshin kánigi taqyryp bolǵanmen, ony asyp ketse aıdaı sulý aq erke, aq júziń appaq eken atqan tańdaı degen teńeýlerden aspaı kelgen-di, endi Dýlat sulý áıeldiń ajary, aq júzi demeı, sáýlettiń saǵymy dep beıneleıdi , sol saǵymdy shynardyń butaǵyna ilip qoıǵan kúnniń ózine teńeıdi. Bundaı oqys teńeý – qazaq poezıasynda buryn-sońdy kezdespegen obraz. Munda ár sóz qosalqy obrazǵa ıe: shynar – eń bıik aǵash, sondyqtan onyń butaǵyna ilingen zatqa qol jetpeıdi – sulý qyz da ekiniń biriniń qoly jete bermeıtin jan, demek, bul jerdegi shynardyń ózi obraz. Sol sıaqty kún nuryn shashyp, aınalasyna jaryq túsiredi, sulýlyq ta kún sıaqty nur sebedi – ásemdikke degen súısiný sezimin týǵyzady, demek, munda kún sózi de obraz úshin alynǵan. Sol ásemdik jerde jatqan dúnıe emes, ıe bolǵyń kelse, qolyńdy sozyp kór, shynardyń eń bıik butaǵyna jetkize alasyń ba – sulý da sol degen astarly obrazdy buryn-sońdy qazaq poezıasy bilgen emes. Bul óleńniń taǵy bir tosyn syry – munda kórkemdeý quraldarynyń baıyrǵysy men jańasynyń túıistirilýinde. Syrt qaraǵanda óleń shý degennen baıaǵy óleńder sıaqty kórinedi: topty ortadan oıǵandaı, qarasa kóz toıǵandaı degender  burynǵy tanys obrazdar, al kelesi úsh jol, joǵaryda kórsettik, múlde tyń obrazdar. Bul shoǵyrdaǵy eń sońǵy tarmaq – aldyńǵy alty joldaǵy tezıstiń qorytyndysy: qol jetpeıtin sulýlyǵyń seni azapqa salady: jurtty qyzyqtyrady, talastyrady, aıttyrady, mal bergen «myqtylardyń» birine pende bolyp kete barasyń degen túıin.

Salystyrý, teńeý degen kórkemdeýish quraldar da qazaq ádebıetinde burynnan qoldanylyp júrgen tásilder bolyp tabylady. Dýlat aqyn bul oraıda da óz qoltańbasyn saldy. Onyń Dúnıe – jemtik, men – tóbet, Sony baqpaı ne baqtym degeni jasalý formasy (qalyby) jaǵynan burynǵydaı bolyp keledi: shendestiriletin qubylystyń bireýi – adam, ekinshisi – tabıǵat; al odan týatyn asosıasıa tyń: buryn-sońdy dúnıeni eshkim jemtikke teńemegen, al aqyndy sol jemtikti ańdyp júrgen tóbetke balaý – múlde antıtezalyq jańa qubylys

Sonymen, qorytyndylaı keletin bolsaq, Dýlat Babataıuly shyǵarmalarynyń ereksheligi – taqyryptarynyń aýqymdylyǵy men keńdigi, shynaıy ómir sıpatynyń aıqyn kórinýi, adamgershilik múddesiniń bıiktigi bolyp tabylady. Aqynnyń tili baı, oıy tereń bolýynyń basty qupıasy shyǵarmalarynyń naqtylyq pen dáldikke, daralyq pen dáıektilikke baǵyttalǵandyǵynda. Sondyqtan da Dýlattyń leksıkasy ulttyq rýhty oıatýdyń, shyńdaýdyń quraly retinde qoldanylady. Aqynymyzdyń tili almas qylyshtaı ótkir, aldaspandaı aıbarly, synshyldyq sıpaty aıqyn kórinetin  qunarly  leksıka.  Ol eldiń jaǵdaıyna, halyqtyń múddesine, ulttyń keleshegine óziniń ortasy men aınalada bolyp jatqan túrli qubylystarǵa ótkir syn, tereń paıymmen qarap otyryp óziniń ádil baǵasyn beredi. Ashshy sóz aqıqattyń aınasyna aınalady.

Ádebıetter

  1 Raev Q. Dýlat Babataıuly shyǵarmalarynyń poetıkasy. Monografıa. – Almaty, 2007. – 281 b.

  2 Syzdyqova R. XVIII-XIX ǵasyrlardaǵy qazaq ádebı tiliniń tarıhy. – Almaty: Mektep, 1984. – 248 b.

  3 Zamana sazy: Óleńder men dastandar. Qurast.,baspaǵa ázirlegen Q.Ómirálıev. – Almaty: Jazýshy, 1991. – 160 b.

Avtory: Kúrkebaev Kenjetaı