echo.msk.ru saıtynda «Orystar Amerıkada qansha úndisti óltirdi?» degen maqala jarıalady. www.qamshy.kz saıty maqalany aýdaryp nazarlaryńyzǵa usynýdy jón kórdi.
Reseılik saıası televızıalyq tok-shoýlarda maǵan «amerıkandyqtar úndisterdi óltirdi!» degendi jıi aıtady. Taqyryp - Ýkraına, Sırıa nemese Reseıdegi jemqorlyq jaıynda bolsa da, aınalyp kelip atalmysh máseleni qozǵaıdy.
Biraq úndisterdiń tarıhy, tok-shoýdaǵy qarsylastarymnyń oılaǵanynan álde qaıda qıyn. Olar otarlaýshylar men úndisterdiń tarıhtaǵy ózara qarym-qatynasyn, keńestik eski, áıgili kórkem fılmderine qarap baǵalaıtyn sekildi. Máselen, «Tekýmze», «Zoloto Apacheı», «Synová Bolshoı Medvedısy» jáne «Chıngachgýk – Bolshoı Zmeı» fılmderi. Barlyq reseılikter atalmysh kınolardy jaqsy biledi jáne basty róldegi Dın Rıd pen Goıko Mıtıchti súısine eske alady.
Birinshiden, AQSH-tyń qurylýyna 170 jyl qalǵanda aǵylshyn, goland, ıspan jáne fransýz qonystanýshylary Soltústik Amerıkaǵa kelip, jańa jerlerdi jaýlaı bastady. Ol kezde «amerıkandyqtar» múlde bolmady.
Kóbine aǵylshyndar men golandyqtar Amerıkanyń shyǵys bóligine qonystandy. Fransýzdar – ortalyqqa. Al ıspandyqtar – batys aımaqqa. Amerıkanyń kóp bóliginde úndister ómir súrdi. Barlyq aımaqta jer úshin qyrqystar boldy. Orystar da Aláskadaǵy Jańa Amerıkada qonystanyp jatty. 220 jyl boıy Reseı ımperıasy Aláskada otarlaý saıasatyn júrgizip keldi. Tuńǵysh orys ekspedııasy Aláskany ashqanda Reseı ony AQSH-qa satyp jiberdi. Reseı ımperıasynyń shalǵaıda jatqan forposy «Novo-Arhangelsk» boldy jáne rúbl bul aımaqtyń aqsha birligi retinde qoldanyldy.
19-shy ǵasyrdyń ortasynda «orys Aláskasynyń» aýmaǵynda 8000 orys, 60,000 túzemdikter ómir súrdi. Olar – úndister, eskımostar jáne aleýtter bolyp úsh etnıkalyq toptan turdy.
220 jyl boıy túzemdikter men orystardyń arasynda jer úshin talas boldy. 1802-1805 jyldar aralyǵy soǵystyń eń shıelenisken ýaqyty retinde tarıhta qaldy. Osy urystar kezinde úndister, eskımostar jáne basqa da jergilikti turǵyndar orys otarlaýshylaryn óz jerinen qýýǵa tyrysty.
Aláskadaǵy orystar qansha úndister men túzemdikterdi óltirdi? degen suraq týyndaıdy.
Naqty san joq. Biraq, tek bir orys-úndis soǵysynda 200 túzemdik jáne 50 orys kóz jumyp, 2 orys bekinisi joıyldy. Osy sandarǵa qarap, Aláskany otarlaý kezinde 220 jyl boıy myńdaǵan túzemdikter orys qonystanýshylarymen bolǵan qaqtyǵystarda kóz jumdy dep boljaýǵa bolady.
Myńdaǵan adamnyń ólimi, basqa eýropalyq elderdiń úndisterdi jappaı qyrýymen salystyrǵanda óte az ekeni belgili. Árıne, orystar men úndisterdiń qaqtyǵys aýqymy Soltústik Amerıkanyń basty aımaqtaryndaǵy soǵystardan álde qaıda az. Sondyqtan «genosıd» sózin Aláskadaǵy qonystanýshylarǵa qatystyryp aıta almaımyz.
Biraq bul máseleniń negizin ózgerte almaıdy. Dáıek dáıek retinde qalady. Reseı basqa eýropalyq derjavalar sekildi Amerıkany jaýlaý kezinde jergilikti turǵyndarmen áskerı qaqtyǵystar ótkizdi.
Reseılikterdiń Kolıfornıany otarlaý prosesi beıbit turǵyndardyń óliminsiz ótpedi. Ivan Aleksandrovıch Kýskovtyń ekspedısıasy (1808-1809 jj) jergilikti úndisterdiń atysymen aıaqtaldy. Eki jaqtan da qaza tapqandar boldy. Býlygınnyń basshylyǵyndaǵy keme tolyq joıyldy.
Degenmen 3 jyldan keıin orys jıhankezderi Kalıfornıada birinshi qamalyn qurdy. «Fort-Ross» 1812 jyly Amerıkanyń shyǵys jaǵalaýynda boı kóterdi. Ol 1841 jylǵa deıin turdy.
19 ǵasyrdyń basynda orys otarlaýshylary Gavaıda Elızavetındik qamaldy qurdy. Al bul jerlerdi ıemdený úshin qanshama gavaılyq túzemdik kóz jumdy? Tarıhta bul jóninde eshteńe aıtylmaıdy.
Eýropa da, Reseı ımperıasy da jerdi túrli ádispen jaýlap alǵan. Ókinishke oraı, BUU «jańa álemdik tártibine» qaramastan, bul tarıhı prosester ekinshi dúnıe júzilik soǵysynan keıin de aıaqtalmady. 1950 jyldan beri álemdik tártip buzýshylyqtar sany 10-nan asady. Onyń sońǵylarynyń biri – Reseıdiń Qyrymdy otarlaýy. Ivan Vasılevıch pen Uly Ekaterınanyń bastamasy áli kúnge deıin jalǵasyn tabýda....
Avtor: Maıkl Bom
Aýdarǵan: Ásem Álmuhanbet
