«Altyn dombyra» aıtysynyń bul jolǵy dodasyna Almaty ákimdigi demeýshilik jasap, uıymdastyrý jumystaryna ózge de azamattar aralasqanymen jurtshylyq negizgi jaýapkershilik Júrsin Ermannyń moınynda dep biledi. Osy turǵydan alǵanda, keshegi aıtystyń qorytyndysyna baılanysty Siz ne deısiz?
«Altyn dombyra» osymen besinshi ret ótip otyr. Bul aıtys el aýmaǵynda jyl boıy ótken aıtystardyń qorytyndysy dep qaraýǵa bolady. Keshegi aıtys Almatyda joǵary deńgeıde dúrkirep ótti. Jaz aılarynda shyny kerek aıtys toqtap qaldy. Soltústik Qazaqstanda, Qyzylordada, basqa jerlerde ótetin aıtystar keıinge shegerildi. Onyń basty sebebi jer máselesi boldy. Halyq arasynda qobaljý boldy. Aqyndar basqany aıtpasa da osy jer máselesin jyrlaıtyn edi. Soǵan baılanysty aıty ótkizýdiń qısyny bolmady. Aqyrynda Elbasy jer máselesiniń núktesin qoıyp, bes jylǵa moratorıı jarıalady. Negizgi másele oń sheshim taýyp, halyq sabasyna túsken soń aıtys qaıta jandandy dese de bolady.
Jaz boıy ótpegen aıtystar barlyq oblystarda jyldyń aıaǵynda óte bastady. Bir jarym aıdyń ishinde biraz asyǵystyq bolǵany da ótirik emes. Atyraýda, Oralda, Aqtóbe, Qyzylordada ótken aıtystardyń jeńimpazdary, júldegerleri bar, jyldaǵy dástúr boıynsha solardyń reıtıńin shyǵardyq. Óńirlerdegi aıtystarda oza shapqan 20 aqyn osy «Altyn dombyra» aıtysyna qatysty. Ár aıtystyń aldynda biz ózimizshe boljam jasaıtynbyz. Bul joly men óz basym «Altyn dombyrany» jastyǵyna qaramastan qazaq aıtysynyń kóshin súırep júrgen Erkebulan Qaınazarov, Meırbek Sultanhan, Muhtar Nıazov, ne Aspanbek pen Bolatbektiń bireýi alar dep jobaladym. Al, aıtystyń birinshi kúninen soń ol boljamym jaıyna qalǵandaı boldy. Rústem Qaıyrtaı men Ómirjan Kópbosyn úzdik aıtys jasady. Joǵary deńgeıde aıtys jasaı bildi, óte kórkem aıtys boldy. Biraq, bul sáýegeıligimiz de beker boldy. Aıtystyń ekinshi kúni ol aqyndardyń ekeýi de jaqsy nátıje kórsete almady. Ózekti taqyryptardy qozǵap, kózge túsken Erkebulan boldy. Biraq, qazylardyń biri toǵyz bal berip tómendep qaldy. Rústem jarqyrap kórine almady, Meıirbek te óz bıigine shyǵa almady. Fınalǵa shyqqandardyń ishinen halyqqa unaǵan eki aqyn Muhtar Nızázov pen Bolatbek Orazbaev boldy. Qazylar alqasy Bas báıgeni kimge bererin sheshe almady. Men oılap edim, ekeýin qaıta shyǵaryp, sýperfınal jasaý kerek shyǵar dep. Biraq, ondaı sheshim qabyldanbady, ýaqyt ta bolyp qaldy degendeı.
Qazylar alqasynyń quramynda jeti birdeı adam bolsa, onyń altaýy aıtysker aqyn boldy. Keshegi talaı alamanǵa qatysqan, aıtystyń ystyq-sýyǵyn kórgen Amanjol Áltaev, Baýyrjan Halıolla, Dáýletkereı Kápuly, Qonysbaı Ábilov, Muhamedjan Tazababekov, Qoılybaı Asanov jaı adamdar emes qoı. Osy qazylardyń sheshim qabyldaýy qıyn boldy. Nátıjesinde «Altyn dombyra» Muhtar Nıazovtyń qanjyǵasyna baılandy. Muhtar ózi sodan on-aq kún buryn Qyzylordada ótken Halyqaralyq aıtysta jeńgen bolatyn. Óte babynda júrgen aqyn. Aıtys nátıjesiniń sebebin men bylaı oılaımyn. Bolatbek óte jaqsy aqyn. Tógip aıtady, halyq poezıasyn, jyraýlyq dástúrdi jaqsy biledi. Biraq, aıtyskerlik jaǵy kemshin túsip qaldy. Jaýaptasyp aıtysý, qarsylasymen jumys jasaý jaǵy kem boldy. Al, Muhtar bir sózdi jaýapsyz qaldyrmaıtynyn, jaýaptasyp aıtysýdyń ozyq úlgisin kórsetti.
Keshegi «Altyn dombyranyń» nátıjesine baılanysty el ishinde, áleýmettik jelide ár túrli pikirler aıtylyp jatyr. Biz osyǵan deıin talaı aıtys ótkizdik, kórermenniń talǵamyn qalyptastyrdyq, kórermendi tárbıelep aldyq dep oılaýshy edik. Biraq, keshegi aıtystyń aıaǵyndaǵy áńgimege qarasaq, kórermenniń kósh sońynda qalyp qoıǵanyn baıqap otyrmyz. Tereńnen oılamaı, bir sáttik emosıaǵa beriletinder áli de kóp eken. Kóptiń aıǵaıymen másele sheshilmeıdi ǵoı. Tipti, almatylyq kórermender ákimdi uıatqa qaldyrdy dese de bolady. Sahnaǵa shyqqan aıtystyń bas demeýshisin yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyrdy. Ol aıtystyń barysyn tolyq kórgen joq, soǵan bas báıgeni Bolatbekke alyp ber deý qanshalyqty oryndy?! Aıtystyń qorytyndysy ákimniń ókimimen sheshilmeıdi ǵoı. Osy turǵydan ákimdi yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyrdy. Aqıqaty – aıtystyń barlyq talap, sharttaryn saqtaǵan aqyn báıge alsa, oǵan qýaný kerek. Ony Bolatbektiń ózi de aıtyp otyr. Eshkimge ókpesi joqtyǵyn, aıtys qorytyndysyna rıza ekenin aıtty. Endigi áńgime – bos sóz.
Aıtys – belgili bir kisiler aralaspasa ótpeı qalatyn menshikti shara ma? Ózińiz aıtyp otyrǵan áleýmettik jelide qazylar quramynda, aıtystyń basy qasynda Muhamedjan Tazabekovtyń júrýi de biraz áńgimege arqaý boldy.
Aıtys tarıhynan Muhamedjandy eshkim ysyryp tastaı almaıdy. Ol kezinde eldiń bárin namazǵa uıytqandaı aqtańger aqyn bolatyn. Sondyqtan, qazylar quramyna kirgizdik. Bir adam eshteńeni sheshpeıdi. Al, endi jańaǵy dinı máselelerge qatysty aıtylyp jatqan áńgimege kelsek, eshkim Muhamedjan salafı eken, ýahhabı eken dep moınyna jip taǵyp, belgilep bergen joq. Biz ony aıtysker retinde, ónerpaz retinde, qoǵamda ózindik orny bar «Asyl arna» telearnasynyń uıymdastyrýshysy ári dırektor retinde tanımyz. Sondyqtan, bir Muhamedjannyń daýsy bul jerde eshteńeni sheshpeıdi. Basqa qazylardyń kózqarasy bir jerden shyǵyp jatsa, bir adam ne isteı alady? Sondyqtan biz oǵan asa mán bergen joqpyz.
Keshegi aıtys nátıjesi aqyndar arasyna syna qaqqandaı boldy. Bul aldaǵy aıtystarǵa áserin tıgizbeı me?
Men bul suraqtardyń eshqaısysyn onsha túsinbeımin. «Dindar aqyn», «dindar emes aqyn» degenniń ne ekenin bilmeımin. Biraq, osy qyryq úsh jyl aıtystyń basy-qasynda júrgen, qanshama ótkelekten ótken, ony eshkimniń yǵyna jyǵyp bermeý úshin kúresken adam retinde endigi jerde aıtys eshkimniń jeteginde ketpeıdi, tek halyqqa qyzmet etedi dep oılaımyn. Aıtys degen halyqtyń kózi, halyqtyń sózi. Aıtys tek bir máselelerdi joǵaryǵa jetkizý úshin ǵana ótkizilmeıdi. Aıtys qoǵamǵa oı tastaý úshin, pikir týǵyzý úshin, eldi oılandyrý úshin ótkiziledi. Aıtys osy mindetin oryndaıdy dep oılaımyn.
«Altyn dombyra» aıaqtalǵan sátte el aldyna shyǵyp, aıtys nátıjesine kóńilińiz tolmaıtyndaı pikir bildirgen edińiz. Endi keshe radıoǵa bergen suhbatyńyzda, búgingi áńgimede aıtys qorytyndysy ádil boldy dep otyrsyz. Álde biz durys túsinbeı qaldyq pa?
Sahnada aıtqan sózim «Qazylardyń aıtysy qyzyq boldy» degen sóz edi. basqa eshteńe aıtpadym. Bul sózimniń burmalanbaýyn, teris túsinilmeýin suraımyn. Men áli de qaıtalap aıtamyn, sońǵy aıtystyń sheshemi ádil boldy. Oǵan kóńilim tolady. Aıtystyń atam zamannan bergi qaǵıda, sharttaryn saqtap aıtysqan aqyn Bas júlde alsa, oǵan nege qol soǵyp, qýanbaýymyz kerek? Endi kelip bireýlerimiz «Muhtar nege «Altyn dombyrasyn» Bolatbekke bere salmady?» dep júrmiz. Sondaı áńgime bola ma? Olaı bolatyn bolsa, keshegi Memlekettik syılyqtyń nátıjesine nege narazylyq bildirip, solaı shýlamaıdy el? Kórde jatqan Muqaǵalı Maqataev sol syılyqqa usynyldy, syılyqty tórde júrgender aldy. Bolmasa, myqty kompozıtor, qyryq jyldan beri eldiń bári ánin oryndap kele jatqan Keńes Dúısekeev bıyl da syılyqtan qulap qaldy. Óziniń ánin aıtyp júrgen ánshiler syılyq alyp jatqanda Keńestiń qabaǵyna nege eshkim qaramady? Ádiletsizdik bizdiń qoǵamda áli talaı oryn alady. Ol bizdiń mádenıetimizge baılanysty.
Durys eken. Soǵan qaramastan, el ishinde bolsyn, aqyndar arasynda bolsyn aqyndardyń bir ózara bólinýshilikke boı aldyrǵany ańǵarylyp otyrǵan sıaqty. Osy aıtystyń kóshin súırep júrgen azamatsyz ǵoı. Sizge bul jaǵdaı qalaı kórinedi?
Qazaqtyń arasyna jik túskeni bir búgin emes. Rýǵa, jerge, shala qazaq, taza qazaq bolyp bólindik. Endi dinine, tarıqatyna qarap, radıkal, basqa dep bólip jatyrmyz. Al, aıtysta ondaıǵa jol bermeımiz. Eger aıtys aqyndary óz aralarynda álgindeı bólinýge barsa, ondaı aıtysty toqtatý kerek dep oılaımyn. Bul bólinýshilik, onyń ishinde dinı alaýyzdyq qıyn másele. Keshegi Aqtóbedegi oqıǵa, basqasy bar, halyq áli úreı qushaǵynda. Bizge birlik kerek. Bar aıtarym osy.
Áńgimemiz birińǵaı «Altyn dombyranyń» tóńireginde bolyp ketken sıaqty. Júke, birazdan beri oıda júrgen másele, aıtystyń IýNESKO tizimine engenin estidik, tól ónerimiz Halyqaralyq uıy deńgeıinde qorǵalatyn boldy. Osy súıinshi habardy sizben bólisip, eńbegińizdi eskergender boldy ma?
Aıtys tarıhtyń kóne kebejesine túsip ketken, umytylyp bara jatqan óner edi ǵoı. Men keýdesin kerdi dep qabyldamańyzdar, biraq, sonaý jetpis tórtinshi jyldary osy aıtysty qolǵa almaǵanymda aıtystyń búgingi deńgeıin kórer me edik, kórmes pe edik degen oıǵa qalamyn. Basqa bir elde joq aıtys qazir Táýelsizdikke qyzmet etip jatyr. Odan bólek men osydan bes jyl buryn aıtys aqyndary men jyrshy-termeshilerdiń halyqaralyq odaǵynyń zańdy saılanǵan tóraǵasymyn. Al, tól ónerimiz IýNESKO-nyń rýhanı muralar tizimine enip, onyń sertıfıkatyn tapsyrǵan jıynǵa meni shaqyrýǵa bolar edi ǵoı. Aıtys odaǵynyń basshysy retinde ol jıynǵa qatysýǵa haqym bar shyǵar? Endigi ýaıymym Halyqaralyq rýhanı mura mártebesin ıelengen aıtystyń memleket qamqorlyǵynda bolýy, qarjylyq qıyndyq kórmeýi jáne aqyndarymyzdyń erkin aıtys jasaýyna múmkindik berilýi.
Suhbattasqanyńyzǵa raqmet.
Erlan Tóleýbaı.
