OQO jer qatynastary basqarmasynyń basshysy Sozaqbaı ÁBDIQULOV:

«Barlyq isti jurtshylyqpen aqyldasyp sheshýdemiz»

— Jerden qasıetti eshnárse joq. Al, ony zańmen qorǵaý mańyzdy. Zaman talabymen qurylǵan Jer qatynastary basqarmasynyń atqaryp jatqan sharýasy da, aldynda turǵan mindeti de az bolmasa kerek. Osy oraıda oı bólise otyrsaq.

— Jazda oblystyq Qoǵamdyq keńes janyndaǵy Jer máselesi boıynsha qurylǵan jumys tobynyń 7 otyrysynda muny meılinshe keń talqyladyq. Jýyrda oblysymyzdyń jańa ákimi J.Túımebaevqa búgingi naqty jaǵdaıdy baıandap shyqtym. Ońtústik Qazaqstan oblysynyń jer kólemi — 11 725 800 gektar. OQO — respýblıkadaǵy halqy eń kóp oblys bolǵanymen, jeri eń azy, el aýmaǵynyń 4,3 paıyzyn quraıdy. Biraq sol jerdiń ózin baptaı almaı otyrmyz. Búgingi tańda 2906000 gektar jer aýdandyq jer qorlarynda paıdalanylmaı jatyr. Onyń 2,2 mıllıon gektary oblys aýmaǵynyń úshten birin alatyn Sozaq aýdanynda. Osy jerlerdi aınalymǵa qosý kerek.

— Qoǵamdyq keńeste aýyl aınalasyndaǵy jaıylymdyq jerdiń máselesi asa qyzý talqylanyp edi...

— Keńsharlar, ujymsharlar tarap, jer bóliske túsken kezde jaıylymdar ózge jermen birdeı paı úlesine taratylyp ketti. Olardy ortaq paıdalanýǵa alyp qalý kerek edi. Ókinishke qaraı, olaı bolmady. Biz eseptep edik, 842 eldi mekenniń 10 shaqyrym aınalasyndaǵy jaıylymdyq jer aýmaǵy

1 057 180 gektar eken. Sonyń 441 350 gektary jeke jáne zańdy tulǵalarǵa menshikke nemese jalǵa berilip ketken. Ol kezde bir úıde, mysalyǵa, 20 qoı, 2 sıyr bolsa, qazir mal basy kóbeıgen. Soǵan baılanysty Jer komısıasyna, Úkimetke osy jerdiń bárin memleket muqtajdyǵyna qaıtaryp alyp, aýyldyq ákimdiktiń quzyryna berilýin ótinip, ol úshin Jer kodeksiniń 84-babynyń 2-tarmaǵyna ózgeris endirý boıynsha  usynys hat jazdyq. Usynysymyz qabyldandy. Osy Parlamentte qaralýy tıis. Memleket 441 myń gektardy kadastrlyq baǵamen satyp alatyn bolsa, onyń quny 2,313 mıllıard teńgeni quraıdy. Al, «memlekettik muqtajdyq» desek, onda memleket ol jerdiń ornyna basqa jaıylym usynýy nemese ózge de jolyn tabýy múmkin.

— Malynyń basy qansha kóbeıgenimen, kóz aldynda júrse deıtin sharýalardyń qamyn da oılastyrýǵa ýáde berilip edi.

— Iá, 60 sıyry nemese 50 jylqysy, 200 qoıy bolsa da úıinde ustaý máselesi, ásirese, Tólebı, Qazyǵurt aýdandarynda ótkirleý. Biz aýyldaǵy ár úı óziniń aýlasynda ustaýǵa tıis mal basynyń sanyn da normatıvtik-quqyqtyq aktilermen bekiteıik dep usynys jasap otyrmyz. Mysaly, 10 sıyr, 5 bıe, 50 qoı degendeı. Al, qalǵan boıdaq mal Sozaq, Otyrar, Shardara, Báıdibek aýdandaryndaǵy jaıylymdarǵa shyǵarylsa deımiz.

— Malyn alystaǵy jaıylymdarǵa aparýǵa sharýalar kóne me?

— Bul jerde aýdan ákimderi, aýyldyq-tutynýshylyq kooperasıalary jumysqa tartylmasa bolmaıdy. Ol úshin jeke tulǵa mal baqqan aqysyn tóleýge, kooperatıv  maldy baǵyp berýge, shyǵyn jasasa jaýapkershiligin moınyna alýǵa kelisimshartqa otyrýy tıis.

Bul usynys áli tolyq pisip-jetilgen joq, biraq mal basyn kóbeıtkińiz kelgeni úshin kináli emessiz ǵoı. Osy usynysty oblys ákimine berdik. Baqtashyǵa tólener  eńbekaqy, zeınetaqy qoryna tólem aýdarý jaıy qarastyrylýy kerek shyǵar. Múmkin, qurylǵan kooperatıvterge memleket esebinen jeńildetilgen nesıe berile me? Qysqasy, alys-jaqyn jaıylymdardy tıimdi paıdalansaq, mal basynyń eselep artýyna yqpalyn tıgizer edi dep oılaımyz. Biz ázirge mal bordaqylaý jaǵyn jaqsy qolǵa alyp jatyrmyz. Biraq bul mal sharýashylyǵyn damytýdyń bir jaǵy ǵana. Al, boıdaq maldy kóship júrip baǵý óte tıimdi.

— Bul sý men qudyq jaıy, qora-qopsy, malshylar turatyn úı, olarǵa kúndelikti kerek-jaraqty jetkizý sekildi máselelerdi týyndatady emes pe?

— Mine, memleket osy jerde sizge kómekke keledi. Qudyq qazsańyz, memleket soǵan ketken shyǵynyńyzdyń 80 paıyzyn qaıtaryp beredi. Bıyl, mysaly, 186 qudyq qazyldy,  sonyń 183-ine 80 paıyz aqshasy tólendi. Turǵyn-jaı máselesi kıiz úı arqyly sheshiledi. Almaty oblysynda osyndaı oń tájirıbe bar. Jaıylymdyq jeri az aýdandardy kórshi aýdandarǵa bekitý kerek.

Ekinshiden, ınvestorlardy aýylǵa tartý qajet. Saıramda Bolat esimdi azamat 150 gektar jerge baý ósirdi. Ózi aýyl sharýashylyǵy mamany emes. Osyndaı ınvestorlar siz aıtyp otyrǵan úı-jaıdy da, qorany da salady, qudyqty da qazady. Óıtkeni, memleket sizdiń aýylǵa quıǵan qarjyńyzdyń teń jartysyn qaıtaryp beredi.

— Baspana salý úshin berilýge tıis jer jaıy qalaı sheshilmek?

— Bul máseleni sheshý úshin respýblıkalyq «Nurly jer» baǵdarlamasy qabyldandy. Jer kezegi tiziminde bizdiń  oblysta 156 myń adam tirkelgen. Birinshi kezekte basynda jeke baspanasy joq, buryn jer almaǵandarǵa bóleıik dep eseptegenimizde, olardyń sany 30 myń boldy. Bereıik desek jer joq. Sondyqtan aýyl, qala mańaıyndaǵy jerdi turǵyn úı salý maqsatynda memleket qaramaǵyna qaıtaryp alý jaıly usynys jasadyq. Ol qabyldandy.

— Jer máselesi qalada ǵana emes, aýyldarda da ózekti. Sheshimin tappasa munyń da kún sanap ótkirlene beretini belgili ǵoı.

— Barlyq aýdanda arnaıy jer qory bar. Odan bólek 2016 jyly búkil aýdan, qala ákimdikterinde jer túgendeý komısıasy qurylǵan. Bıyl 172 myń gektardyń (egistik jer – 59 myń ga, sýarmaly jer – 14 myń ga, 111 myń ga – jaıylym, 1,5 myń ga – shabyndyq) paıdalanylmaı jatqany anyqtaldy. Onyń ishinen 58 103 gektar jerdiń qujattary daıyndalyp, shara kórý maqsatynda oblystyq jer ınspeksıasy basqarmasyna  joldandy. Memleket menshigine 46 474 gektar jer qaıtaryldy. Osy qaıtarylǵan jer men arnaıy jer qorynan aýdandar konkýrsqa jer shyǵarady. Qazaqstannyń kez kelgen azamaty konkýrs arqyly 5, 10, 49 jylǵa deıin jerdi paıdalaný quqyǵymen satyp ala alady.

Sonymen qatar, jerdi tıimdi paıdalaný úshin agroqurylymdardy irilendirý qajettigi týyp tur. Bolashaqta bul máseleniń sheshilýin ońaılatý maqsatynda qoldanystaǵy jer bólshektene bermeýi úshin jerdiń kimge bolǵanda da eń az jalpy mólsherin 37 gektarmen, onyń ishinde sýarmaly jerdi 2,6 gektarmen zań  júzinde bekitýdi usynyp otyrmyz.

— Sheshimin tabýy kezek kúttirmeıtin máseleniń biri — jerdiń qunarlylyǵy. 

— Ras, jer qunary jyldan-jylǵa tómendep barady. «Aýyspaly egis» degendi umyta bastadyq. Bir jerge jyl saıyn maqta ege beremiz. Mysaly, Shardara aýdany o bastan kúrish egý úshin qurylǵan edi, shektik jer tanaby soǵan eseptelip jasalǵan bolatyn. Kezinde  kúrishke arnalǵan tehnıkanyń bárin sattyq, egistik jerdiń kúrishke arnalǵanyn umyttyq, shektiń bári buzyldy. Sonyń saldarynan qazir jer ekinshi qaıtara tuzdanyp jatyr. Erterek qolǵa almasaq, Shardarada myńdaǵan gektar jerden aırylyp qalýymyz múmkin. Aýdanda kezinde 20-25 myń gektarǵa kúrish egilip (bıyl — 970 gektar ǵana), 150 myń tonnaǵa deıin ónim alyp keldi ǵoı. Oblys boıynsha bıyl 3,5 myń gektarǵa kúrish egilse, onyń 2,5 myń gektary Maqtaaral aýdanyna tıesili. Nege? Kúrish jaz boıy sýda turady, olar tuzdanyp ketken jerdiń tuzyn osylaısha shaıyp jatyr. Budan keıin maqta ekse, onyń ónimi óte joǵary bolady.

Túlkibas aýdanyna oblys ákimdigi tarapynan qarjy bólinip, erozıaǵa ushyraǵan jer aýmaǵy túgel zerttelip, elektrondy jer kartasy jasaldy. Ár aýdanǵa 3-4 mıllıon teńge shyǵaryp, osyndaı karta jasatyp, soǵan qaraı aýyspaly egis tehnologıasyn qoldanyp otyrý qajet. Sonda ǵana topyraq qunarlylyǵy saqtalady. Ol 100 birlik bonıtetpen esepteledi. Eger siz jalǵa alǵan jerińizdiń qunarlylyǵyn 20 bonıtetten tómen túsirip jiberseńiz, memleket ony sizden alyp qoıady. Buryn ony zertteýmen aınalysatyn 2 agrohımlaboratorıa bolatyn, bireýi Shymkentte, ekinshisi Jetisaıda edi. Ekeýi de kezinde jabylyp qaldy. Qazir Ońtústik Qazaqstan, Jambyl jáne Qyzylorda oblystary úshin tórt-aq qyzmetkeri bar respýblıkalyq laboratorıanyń fılıaly qyzmet etedi. Bes jyl saıyn jasalyp turýy kerek jumysty 4 adam qalaı atqarady? Iaǵnı agrohımlaboratorıany da qaıta qalpyna keltirý qajet.

— Rahmet! Oıǵa alǵan jospar-jobalaryńyz oryndala bersin!

Suhbattasqan Ómirzaq AQJIGIT, «Ońtústik Qazaqstan»