Ádebıet portalynda Amangeldi Keńshilikulynyń «Abaı jáne Belger» atty maqalasy jaryq kórdi. Oqyrmanǵa rýhanı azyq beredi degen oımen Qamshy aqparattyq agenttigi osy maqalany nazarlaryńyzǵa usynyp otyr.
Formasıalyq damý úlgisi ǵana emes, minez-qulyqtary da bir-birine uqsamaıtyn halyqtardyń arasyn jaqyndata túskeni úshin adam balasy eń aldymen ádebıetke qaryzdar. Sóz óneri qıalymyz týǵyzǵan myna fánıdiń jalǵan kórinisi ekenine qaramastan, ol bizge kúrmeýi kúrdeli tirshiliktiń eń tereń qabatynda jasyrynǵan qundylyqtardy tabýǵa kómektesip keledi. Násildik, dinı-ǵuryptyq aıyrmashylyǵymyzǵa, qaı jerde, (meıli ol saharanyń shóli me, álde, teńizdiń kók maısa jaǵalaýy ma, nemese tipti, sheksizdigi saǵymdy da adastyratyn keń baıtaq dala ma) týyp, peshenemizge qandaı ulttyń ókili bolý taǵdyry jazylǵanyna qaramastan ádebıet bárimizdi muńaıtatyn, qýantatyn, tabystyratyn, tań qaldyratyn, biriktiretin, aıaýshylyǵymyzdy oıatyp, baýyrmashyldyq sezimimizdi artqyza túsetin, aqylmen túsindirip bere almaıtyn, bizdiń sanamyzdan da bıik turǵan – Qudaıdyń qupıasy. Sóz sıqyry bizge talaı dúnıeniń syryn ashty, mereıimizdi ústem etip, janymyzdy jigerlendirgen til qudireti arqyly armanymyzdyń asqarynda munartqan bıik shyńdardy da baǵyndyryp, adam balasynyń aqymaqtyǵy týǵyzǵan kedergilerdi buzyp-jaryp óttik. Qudaıdyń kenje balasyndaı bolyp fánıdiń esigin ashqannan beri adamdyq bastaýdyń tunyǵyn laılaıtyn áreketterdiń bárine qarsy tura alǵan bir uly kúsh bolsa, ol - sóz óneri.
Qıyn-qystaý zamandardyń alasapyran daýylyna, totalıtarlyq qoǵamnyń tegereýrindi qyspaǵyna, halyqtyń azattyǵyna kisen salyp, qanyn sýdaı aǵyzǵan repressıalardyń ozbyrlyǵyna qaramastan ádebıet barlyq ýaqytta da bizge adamdyq bolmysymyzdy joǵaltyp almaýdy úıretip keledi.
Keleshegimiz tumandanyp, el taǵdyry jyrtysqa túsip, baǵyt-baǵdarymyzdan adasqan óliarada kez-kelgen ulttyń ádebıetinde adam bolyp qalýdyń taǵylymyn kórsetip, qalǵyp bara jatqan sanasyn oıatyp, rýhyn tiriltip, úmit otyn jaǵyp, keleshekke jol bastaıtyn kemeńgerleri bolady. Fransýzdarda ol – Gúgo men Balzak, nemisterde - Gete, orystarda Pýshkın men Tolstoı, qazaqtarda ol kim desek – Abaı men Áýezov. Qazaq dalasynyń keń baıtaq saharasynda kenetten paıda bolyp, dańqy álemdi sharlap ketken bul eki tańǵajaıyp qubylystyń ónerdegi jaryǵy ómirge keletin áli talaı urpaqtyń júregine altyndaı sáýlesin uıytatyn bolady...
Rýhanı baılyqtan basqa eshteńege qyzyqpaǵan Gerold Belgerdiń áýlıe Abaı jaıly tolǵanǵan essesi joǵarydaǵydaı sózderdi aıtýymyzǵa túrtki bolyp, bizdi osyndaı bir oıdyń mekenine qaraı jeteleı tústi.
Geraǵańnyń ushy-qıyry joq alyp muhıttaı ádebıet keńistiginen tapqan oljasy kóp, biraq, pir tutyp, áýlıe sanap, boıtumaryndaı qasterlep ótken úsh uly ardaqtysy boldy, olar – Gete, Pýshkın jáne Abaı.
Qyzyq! Ultynyń maqtanyshyna aınalǵan úsh kemeńgerdiń tánin topyraq jasyrǵannan beri tutas bir kezeńderdiń dáýreni artta qalyp, ondaǵan urpaq almasty, osy beımaza mezgil ishinde álem kartasynda jańa shekaralardyń syzyǵy júrgizilip, memleketter joǵalyp, alyp ımperıalardyń kúli kókke ushty, biraq, qoǵamdyq, áleýmettik, saıası daǵdarystardyń daýylyna qaramastan, bizdiń boıymyzdaǵy Azattyqqa, Mahabbatqa, Ómirge ińkár qushtarlyqtyń otyndaı lapyldaǵan Gete – Pýshkın – Abaı rýhynyń jalyny burynǵydan beter laýlap, adamzat aspanynyń tórinde máńgiliktiń habarshysyndaı jarqyrap, jyldar ótken saıyn juldyzy joǵarylap barady.
Áli kúnge deıin nemister - Geteni, orystar – Pýshkındi, al myna biz qazaqtar Abaıdy oqyp, oıly jyrlarynyń sáýlesine shomylǵanymyzda adamdyq tabıǵatymyzdy tapqandaı kóńil-kúıdiń tolqynyn basymyzdan keshemiz. Juldyzdary bıiktep bara jatqan úsh uly halyqtyń danyshpany ýaqyt óte kele sol úsh eldiń kemeńgerine ǵana emes, ulttyq rýhyna da aınalyp úlgerdi. Ulty nemis jazýshysy Belgerdiń dál baıqaǵanyndaı, ár túrli tarıhı-geografıalyq ortada, ár túrli qoǵamdyq formasıa men tarıhı kezderde, til men ádebı dástúri bir-birinen múldem alshaq jaǵdaıda ómir súrgenderine qaramastan, bul uly aqyndardyń taǵdyrlarynda, dúnıetanymdarynda, izdenisterinde, adamgershilik ynta-talabynda, ulttyq mádenıetti damytyp, ulttyq sana-sezimdi oıatý baǵytyndaǵy eresen eńbekterinde úndes, saryndas áýender kóp.
Dál búgingideı ıdeologıamyz álsirep, dinimiz shatasyp, dilimiz adasyp, tilimiz alashubarlanyp bara jatqan shyrǵalań zamanda Abaı bizdiń kemeńgerimiz, baǵyt túzeıtin temirqazyǵymyz ǵana emes, endigi jerde adam bolyp qalýymyzdyń kepili men jalǵyz múmkindigine de aınalǵandaı. Islam shekpenin jamylyp, mıymyzdy aırandaı ashytyp jibergen dinı baǵyttardyń shylaýyna shyrmalmaı, kemeńger oılarynyń jumbaǵyna tereń boılaǵanymyzda ǵana biz shyn mánisindegi ulttyq bolmysymyzdy tabamyz...
Paradoks! Ulty nemis Geraǵań áýeli Gete arqyly bolmysyn tanyp, sodan keıin ǵana baryp Abaıdy ashýy tıis edi. Biraq, bári kerisinshe boldy. Eń aldymen ol «myńmen jalǵyz alysqan» Abaı jumbaǵyna úńildi, kemeńgerdiń shyǵarmashylyq áleminiń san qyrly tabıǵatyn zertteı túsip, birte-birte Geteniń aqyndyq áleminiń shyńyraýyna boılady. Buryn-sońdy ańǵarmaǵan jańa aqyndy ashty. Uly shaıyrdyń bir óleńin nemissheden oqyp («Qarańǵy túnde taý qalǵyp»), sosyn, Lermontovtyń tárjimalaýynda orysshasy jáne Abaı aýdarmasyndaǵy qazaqshasymen tanysqan Geraǵańnyń shyndyqtyń arqanynan attap kete almaı «Getege - úsh, Lermontovqa - tórt, al, Abaıǵa - bes qoıar edim» dep aǵynan aqtarylýynda úlken gáp, tereń syr jatyr. Múmkin qatelesetin de shyǵarmyz. Bizdiń oıymyzsha Abaıdyń taǵylym alyp, taǵzym etken ustazdary Gete men Pýshkınderdeı dańqynyń jer jaryp, ataǵynyń aıdaı álemge jaıylyp kete almaýynyń jalǵyz ǵana sebebi - qazaq bolyp týǵanynda. Bul Abaıdyń kemshiligi emes - bizdiń osaldyǵymyz. Eger nemis nemese orys topyraǵyn emip týǵanda Abaıdyń aqyndyq dańqy Gete men Lermontovtardan áldeqaıda bıik bolary sózsiz. Geraǵańnyń bir óleń arqyly úsh uly aqynnyń shyǵarmashylyǵyna baǵa bergen tujyrymy bizge osyndaı qorytyndy jasap, oı túıýge ıtermeleı tústi.
Mádenıeti ozyq eki eldiń aqyndarynan Abaıdyń artyqshylyǵy ol Shyǵystyń da, Batystyń da danalyǵyn oı súzgisinen ótkizip, boıyna sińirip, álemdegi barlyq halyqqa ortaq ıdeıany usyna bilgen - adamzattyń áýlıe aqyny. Bir qyzyǵy «Adamzattyń bárin súı baýyrym dep» degen maǵynadaǵy adamgershilik murattyń altyn qazyǵyndaı ıdeıany mádenıeti ozyq eldiń ókilderi - nemis Gete, orys Pýshkın de emes, qazaq Abaı aıtty. Endeshe qazaq topyraǵynda ósip-óngen Geraǵańnyń uly Abaıdy erekshe qadir tutyp, tipti, Geteden de artyq súıýinde bir úlken jumbaq, basqa ulttyń rýhyna janasyp ketken janǵa ǵana syry málim qupıa jatyr, biz bilmeıtin.
«Geteni oqysam Abaıdy tanyǵandaı bolamyn. Abaıdy oqysam Geteni tanyǵandaı bolamyn», degenimen, úsh eldiń ádebıetin de tel emgen eńbekqor jazýshynyń Abaıdy súıgen mahabbatynyń alabóten bolǵany eki uly aqynnyń san qyrly tvorchestvosyn taldaǵan essesinen taıǵa tańba basqandaı ańǵarylady. Tap osylaı bolýy zańdylyq ta, óıtkeni, Geraǵań qazaq aqynynyń rýhanı murasymen toǵyz jasynda tanysty. Qazaq mektebine oqýǵa túsip, til syndyra bastaǵan nemis balasyna Abaıdyń «Qys» óleńi qatty áser etti. Sábılik sezimin tebirentip, balalyq kóńilin tolqytty.
Ia, sol jyly Esildiń jaǵasyndaǵy kishkene qazaq aýyly qarly borannyń astynda qalǵan. Qys ta aıtarlyqtaı qatal boldy. Qazaq dalasyna jer aýdarylǵan nemis otbasy burynǵy dárigerlik bekettiń bir bólmesin panalap otyrǵan.
Sarshunaq aıaz. Terezeni jel tyqyldatady. Shaǵyn ǵana qańyltyr peshtiń ishi gý-gý etedi. Jetilik shamnyń syǵyraıǵan jaryǵynyń astynda otyrǵan nemistiń bir balasy ábden tozyǵy jetip, syrty alba-julba bolǵan oqýlyǵyn alyp, óleń oqyp jatyr.
Aq kıimdi deneli, aq saqaldy,
Soqyr, mylqaý, tanymas tiri jandy.
Ústi-basy – aq qyraý, túsi sýyq,
Basqan jeri syqyrlap kelip qaldy.
Bala Belger aqyn óleńin oqyp, oıdyń teńizine shomǵanda, kishkentaı qaryndasyn aldyna salyp áldılegen anasy Geteniń «Dalanyń raýshan gúli» óleńin oǵan kúbirlep, beıkúná perishteni jubata túsedi. Qystyń qara sýyǵynda janyn jylytqandaı bolǵan Gete men Abaı beıneleri nemis balasynyń sanasyna qatar sińip, júregine altyndaı sáýlesin uıytty. Qıalyna qanat bitirip, arman aspanynyń asqaryna jeteledi.
Jazýshynyń otyz jyl burynǵy «Gete men Abaı» essesin qaıta sholyp shyqqanymda Belgerdiń búıreginiń Getege qaraǵanda Abaıǵa kóbirek burǵanyn baıqadym. Tipti, Geteni tilge tıek etý oǵan uly Abaıdyń danyshpandyǵyn, kemeńgerligin, kóregendigin dáleldeý úshin áńgimege tamyzyq bolǵandaı ma, nemene? Alaıda, qazaqtyń bar jaqsylyǵyn kórip, jany halyqtyń rýhymen janasyp ketken jazýshynyń taǵylym alǵan uly ustazy Abaıdy álem oıshyldarynyń bárinen de joǵary qoıyp, danyshpannyń rýhyna ómir boıy taǵzym etken ǵıbratyna tań qalýdyń qajeti bar ma? Joq. Ol ósken aýylda úlken-kishiler tegis Abaı óleńderin, Abaı ánderin jatqa aıtty. Aýyl sahnasynda «Abaı» spektakli qoıyldy. «Abaı joly» romanyn eldiń bári talasyp oqydy. Endeshe qaımaǵy buzylmaǵan qazaqy ortada tárbıelengen Belgerdiń adamzattyń bárin de aımalap, qushaǵyna syıǵyzyp jibere alatyn poezıa paıǵambaryn Geteden de artyq jaqsy kórmeýi qalaısha múmkin bolmaq. Kelinniń betin kim ashsa, sol oǵan ystyq bolyp kórinedi emes pe. Adamgershiliktiń álippesin úıretip, janyna izgiliktiń shýaǵyn shashyp, aqylyna sáýlesin qondyryp, tanymyn tereńdetken uly Abaıdy ol nege basqa aqyndardyń bárinen artyq súımesin? Sondyqtan da jazýshy bázbir bilgishterdiń «aý, júz tom eńbek jazǵan Geteni nebári eki tomdyq mura qaldyrǵan Abaımen salystyrý artyqtaý emes pe» degen saýalyna yzalanyp, bylaı dep jaýap berdi: «Artyq emes!.. Rýhanı baılyqtyń quny esh ýaqytta kólemmen belgilenbeıdi. Óıtkeni, kórkem ádebıette, jalpy tvorchestvo ataýlyda san árdaıym sapaǵa aýyspaıdy. Másele, sózdiń kóptiginde emes – sybaǵaly salmaǵynda. Osy turǵydan qarasaq Abaı sóz joq, óleńniń qadyr-qasıetin tereń túsingen alyp aqyn. Abaı poezıasy – shetsiz-sheksiz jatqan sulý álem. Onyń ár jolyn oqyp shyqqanda, dúnıe syryna qanyǵyp, oıǵa-oı, sezimge-sezim qosasyz. Keıbir kip-kishkene mınıatúranyń ózi tutas bir fılosofıalyq kórkemdik júıeni ańǵartyp otyrady. Abaı jaıynda jaqsy kitap jazǵan T.Álimqulovtyń («Jumbaq jan») «Abaıdyń ár óleńi kitapsha bolmasa da, derbes maqala jazýǵa turady» deýinde artyqshylyq joq. Shyny sol!». (Gerold Belger «Abaı men Gete»).
Belger shyǵarmashylyǵynyń shyńdalýyna ǵana emes, azamattyq ustanymynyń qalyptasýyna da Abaıdyń rýhanı murasynyń zor yqpaly tıdi. Jazýshy uly aqyn týyndylarynan alǵan taǵylymyn janymen qabyldap, júrek qazynasyna aınaldyryp, qazaqtyń sanasyna kúndeı jarqyraǵan Abaı shýaǵynyń sáýlesin túsirýge umtyldy. Abaı atamyz aıtqan bes asyl is «TALAP – EŃBEK – TEREŃ OI- QANAǴAT - RAQYM»-dy oıyna qorytyp, boıyna sińirgen talanttyń adamdyq tabıǵatynda ıneniń jasýyndaı da jalǵandyq pen jasandylyq bolǵan joq. Belgerdiń ómirdegi búkil is-áreketinen Abaı taǵylymyna degen adaldyǵy aıdarlanyp turatyn.
Ádebıettiń bosaǵasynan jańa túsken kelindeı bolyp attaǵanda jazýshylyqtaǵy eń alǵashqy talabyn qazaq qalamgerleriniń shyǵarmalaryn orys tiline aýdarýdan bastaǵan Geraǵań aldyna bıik maqsat qoıa bildi. Qazaq klasıkteriniń kólemi kere qarys romandaryn orys tilinde sóıletý úshin kúndiz kúlkini, túnde uıqyny umytyp tynymsyz eńbek etken jankeshtiligi nege turady deseńizshi. Nemistiń uly aqyny Gete óziniń hatshysy bolǵan Ekkermanǵa birde bylaı depti: "Meni jurt joly bolǵyshtyń ózi boldy dep oılaıdy. Árıne, meniń taǵdyrǵa, ómirge ókpem joq. Biraq men ómir boıy aýyr beınetten arylmaı kelemin, tipti osy jetpis bes jyl ishinde bir aı da bolsa jan raqatyn kórmeppin". Dál osyndaı maǵynadaǵy sózdi meniń oıymsha qazaq topyraǵynda ósip-ónip, seksennen asa bergende dúnıe salǵan nemis Belgerge de qaratyp aıtýǵa ábden bolady. Sóz óneriniń dertine shaldyqqan ol ómir boıy talaptanyp, eńbektenip, jan raqatyn kórmeı oıdyń shyńyraýyn qazdy. Jan álemine ólshem bolatyn rýhanı baılyqty ol Abaıdan tapty. Geraǵańnyń azdy qanaǵat tutatyn adam ekenine suhbat alý úshin úıine barǵanymda kóz jetkizgenmin. Jupyny ǵana páterinen kitaptan basqa baılyq kózime shalynbady. Eń ǵajaby ol kóz maıyn taýysyp oqyǵan kitaptary jaıynda pikir bildirýge de ýaqyt tabatyn. Qalamger qaýymdy jurttyń sózine emes, shyǵarmasyna qarap baǵalaıtyn. Sondyqtan da óner adamdary jaıynda Geraǵańnyń myna kópshiliktiń aıtyp júrgenine múlde uqsamaıtyn óz oıy, óz pikiri bar bolatyn.
Uly Abaıdyń bes dushpany «ÓTİRİK–ÓSEK-MAQTANSHAQ- ERİNSHEK – BEKER MAL SHASHPAQ»- ty janyna jolatpaǵan bir jazýshy bolsa, ol dál osy nemis Belger shyǵar. Ol esh ýaqytta da ótirik sóılemeıtin. Basqa túgil, sol úshin jaqyn aralasyp ketken zamandastaryna da minezi jaqpaı qalǵan kezderi kóp. Jalǵandyqqa jany qas Geraǵańnyń at basyndaı altyn berse de azamattyǵyna kir juǵyp qalatyn tirlikke barmaıtynyn, kúndeliginde jazylyp qalǵan myna bir esteligi dáleldeı túskendeı.
«Búgin meni Bolat Ábilovtyń bir áreketi tań qaldyrdy: «Tarlan» syılyǵyn tabys etetin keshke shaqyryp, ony maǵan berýdi uıǵarǵandaryn aıtty. Men ań-tań qaldym:
- Sender maǵan «Tarlandy» bergen joqsyńdar ma? – dedim. - «Qosqan úlesi úshin» atalymyn.
- Onda turǵan ne bar! – dedi Bókeń julyp alǵandaı. – Endi eń basty syılyǵyn beremiz. Eki márte Sovet Odaǵynyń Batyrlary bola beredi emes pe?. («Tarlannyń» basty syılyǵyna ol jyldary Almatynyń qaq ortasynan úsh bólmeli páter satyp alýǵa bolatyn. A.K).
- Joq, Bóke – dedim men úzildi-kesildi qarsylyq bildirip. – Bulaı isteýge bolmaıdy! Túrli alyp-qashpa áńgimeler týady. Syılyq óziniń mán-maǵynasyn joǵaltady.
- Biraq biz sheshimdi qabyldap qoıdyq, qoı.
- Sheshimderińdi ózgertýge týra keledi. Men senderdiń shaqyrǵan keshterińe bara da almaımyn. Taıaýda ǵana ınfrakt alǵanmyn.
- Qalaı, kele almaısyz?
- Solaı.
- Jarty saǵatqa bolsa da kelip ketińiz.
- Bara almaımyn.
- Onda jubaıyńyz kelsin.
- Joq, jandarym. Áıelim de barmaıdy. Eger «Tarlan» syılyǵyn berseńder, men odan bas tartýǵa májbúr bolamyn.
- Sizdiń aıtqanyńyzdan qaıtpaıtyn adam ekenińizdi jaqsy bilemiz. Degenmen..
- Jo, joq. Endi bul týraly aýyz ashpa.
Bolattyń bar ónerin salyp kóndirýge tyrysqanyna qaramastan men bir syılyqty bir adamǵa eki márte berýge bolmaıtyna onyń kózin jetkizdim. -Pálege qalasyńdar.
- Onda kimdi usynasyz?
- Aıtalyq Iran-Ǵaıypqa, Temirhanǵa berýge bolady. Tynymbaı da bul syılyqty alýǵa ábden laıyq». (Gerold Belger «Ten dneı mınývshıh», («Ótken kúnder elesi») 550 –shi bet).
Men Geraǵańnyń jurttyń sózine qosylyp ósek soqqan kezin kórgen joqpyn. Ne oılasa da ishine jasyryp qalmaı, baspasóz betinde kim týraly bolsa da pikirin ashyq aıtatyn.
Men Geraǵańnyń orynsyz maqtanǵanyn da baıqaǵan emespin. Úlken isterdi únsiz ǵana tyndyryp tastap, túk bitirmegen adamdaı jymıyp júretin. Jurttyń bári aýyzdarynyń sýy quryp, ádebıettegi tolaıym tabystarymen maqtanyp jatqanda, talaı tirlikti jasap qoısa da salmaqty da, sabyrly qalpynan tanbaıtyn edi, ol.
Geraǵańa únemi bir-aq nárse jetpeı jatatyn. Ol – Ýaqyt. Altynnan da qymbat ýaqyttaryn qadirleı almaǵan qazaqtardy kórgende qatty qapalanatyn. Keıde oılaımyn, bir mınýtyn da bos jibermeı, shyǵarmashylyq sheberhanasynda kúndiz-túni tynym tappaı eńbek etken Geraǵań myna momaqan jerdiń astynda qalaı ǵana tynysh jatyr eken?....Qalaı, á?....
