Ótken aptanyń ortasynda elimizdiń saıası ómirinde eleýli oqıǵa boldy. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasy jaryqqa shyqty.
Maqalany oqyp shyqqannan keıingi alǵashqy baıqaıtynymyz, oıdy jetkizýdegi erekshe mánerlilik, dáldik pen qarapaıymdyq. Sonymen birge, bul eńbek meılinshe tereń, kúrdeli ári kemeldigimen erekshelenedi. Elimizdegi rýhanı jańǵyrýdyń tujyrymdamalyq baǵdary mınıstrden bastap, qatardaǵy qarapaıym azamat túsinetin, barshaǵa uǵynyqty, baı ári yqsham tilmen jetkiziledi. Bıylǵy jyldan bastap Qazaqstan jahandyq básekege qabilettilikke qol jetkizýge baǵyttalǵan elimizdiń Úshinshi jańǵyrýyn iske asyrýǵa kiriskeni barshaǵa belgili. Onyń basty maqsaty – Ult josparyn oryndaý aıasynda álemniń eń ozyq 30 eliniń qataryna kirý bolyp tabylady.
Buǵan deıin elimiz jańa táýelsiz memleketti qurý arqyly Birinshi jańǵyrýdy júzege asyrdy. Sodan keıin «Qazaqstan–2030» Strategıasyn qabyldady jáne Astanany saldy. Nátıjesinde elimiz álemniń damyǵan 50 eliniń qataryna kirdi. Bul Ekinshi jańǵyrýdyń nátıjeleri.
Munyń bárin taratyp aıtyp otyrý sebebimiz elimizdiń júıeli ári dáıekti evolúsıalyq damýyna baǵyttalǵan memlekettik saıasattyń ózara baılanysy men sabaqtastyǵyn kórsetýdi maqsat tutyp otyrmyz.
Búgingi tańda Qazaqstannyń Úshinshi jańǵyrýyn iske asyrý aıasynda saıası reforma, ekonomıkalyq ósimniń jańa modelin qurý jáne rýhanı jańǵyrý sıaqty úsh jańǵyrý úderisi júzege asyrylatyn bolady.
Atalǵan úderisterdiń qatarynda rýhanı salany jańǵyrtý negizgi baǵyt bolyp tabylady. Mundaı aksıomalyq baılam jasaýǵa berik negiz bar dep oılaımyn. Álbette, saıası jáne ekonomıkalyq jańǵyrýdyń jetistigi, birinshi kezekte, rýhanı qatynastar basymdyq alatyn qoǵamdyq sananyń deńgeıine baılanysty bolmaq. Sondyqtan, búgingi tańda rýhanı jańǵyrý eń ózekti mindetterdiń aldyńǵy qataryna shyǵyp otyr.
Bul oraıda, eń áýeli, jalpyulttyq qundylyqtardy tereńdetý negizinde túbirli ózgeristerdi qajet etip otyrǵan osy salanyń búgingi jaı-kúıin ataýǵa bolady.
Máselen, eger de bıik minberde zerdeleıtin bolsaq, bizde demokratıanyń basty belgisi sanalatyn saılamaly úderis saıası ómirde óziniń ornyn tapty. Bıylǵy jyly konstıtýsıalyq reformalardyń aıasynda el Prezıdentiniń birqatar ókilettikteri bıliktiń ózge tarmaqtaryna berildi. Osyǵan oraı, Memleket basshysy Parlament palatalarynyń birlesken otyrysynda sóz sóılep «Biz júrip kelemiz, birtindep alǵa basýdamyz, ıaǵnı bul qoǵamdy demokratıalandyrýdyń satylarynyń biri... Basqa memleketter ózderinde bar demokratıaǵa júzdegen jyldar boıy júrdi... Demokratıa – bul joldyń basy emes, bul joldyń aıaǵy, ol bizdiń maqsatymyz», ekenin atap kórsetti.
Ekonomıkaǵa keletin bolsaq, Qazaqstan naryqtyq ekonomıkanyń kórnekti úlgileriniń biri bolyp tabylady. Mysaly, búginde Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha Úkimet Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymyna (EYDU) múshe kóptegen elderdiń İJÓ-niń 15%-y deńgeıi kólemindegi memlekettiń ekonomıkaǵa qatysýyn azaıtý boıynsha jumys júrgizýde.
Memlekettiń ekonomıkaǵa qatysý úlesin esepke alǵanda, memlekettiń baqylaýyndaǵy jáne janama baqylaýyndaǵy uıymdardyń İJÓ-ge shaqqandaǵy jalpy qosymsha qunynyń (JQQ) araqatynasy eskeriledi. 2014-2015 jyldardyń qorytyndylary boıynsha JQQ-nyń İJÓ-ge araqatynasy 21,1% jáne 19,1%-dy qurady.
- memlekettiń ekonomıkadaǵy qatysýyn qysqartý mynalar arqyly qamtamasyz etiledi: –memlekettik menshikti jekeshelendirý jáne kvazımemlekettik sektordaǵy aktıvterdi iske asyrý; -ulttyq holdıńterdi transformasıalaý;
Kásipkerlik kodekste qarystyrylǵan «Yellow Pages Rule» qaǵıdattaryn iske asyrý.
2016-2020 jyldarǵa arnalǵan jekeshelendirýdiń keshendi josparynda 780 uıymdy, onyń ishinde memlekettik menshiktegi 64 barynsha iri kompanıalardy, atap aıtsaq, «Samruq-Qazyna» - -
- ulttyq ál-aýqat qory, «Báıterek», «QazAgro» aksıonerlik qoǵamdary, «Samruq-Qazyna» ulttyq ál-aýqat qory» aksıonerlik qoǵamynyń quramyna kiretin 171 enshiles jáne táýeldi uıymdardy, sondaı-aq, jekeshelendirýdiń, memleket-jeke menshik baǵynyshty áriptestikgi jáne taratý nátıjesinde básekelestik ortaǵa berilgen 545 kásiporyndy iske asyrý qarastyrylǵan.
Qabyldanǵan sharalar memlekettiń ekonomıkaǵy qatysýyn eleýli qysqartady jáne elimizde jeke bastamalardyń belsendiligin arttyrady.
Rýhanı-mádenı salaǵa qatysty ázirge mundaı ózgeristi aıta almaımyz. Árıne, atalǵan salany tutastaı naryqqa berý jóninde áńgime qozǵalyp otyrǵan joq. Basty maqsat memlekettiń jáne azamattyq qoǵamnyń ózara is- qımylynyń negizinde barsha rýhanıatty jańǵyrtý bolyp tabylady. Bul oraıda, elimizde 2014 jyldan beri qazaqstandyqtardyń joǵary rýhanılyǵy men mádenı mentaldyǵynyń básekege qabilettiligin qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń mádenı saıasatynyń tujyrymdamasy iske asyrylýda. Mádenıet rýhanıattyń irgesi ajyraǵysyz qurylymy ekeni aıan. Al, keıingi jyldary mádenıettiń eń negizgi ózegi rýhanı salada túbirli jańǵyrýlar júrgizilgen joq.
Elbasynyń baǵdarlamalyq maqalasy – bul, eń áýeli HHİ ǵasyrda shynaıy ómirde ulttyq sanany aıqyndaıtyn jáne qoǵamdyq sanany ózgertý joldarynyń jalpy baǵyttaryn belgileıtin dúnıetanymdyq-ıdeologıalyq maqala. Onyń maqsaty kúshti ári jaýapty adamdardyń Birtutas ultyn qurý bolyp tabylady. Maqala kirispeden, «HH ǵasyrdaǵy ulttyq sana týraly», «Taıaý jyldardaǵy mindetter» atty eki negizgi taraýdan jáne qorytyndydan turady.
Eń áýeli, el Prezıdenti tarapynan búgingi tańda adamzat qoǵamy jınaqtaǵan asa zor órkenıet tájirıbesine zerdeli taldaý jasaý boıynsha qyrýar jumys júrgizilgenin kórýge bolady.
Bizdiń dáýirimizge deıingi V-VI ǵasyrlarda ómir súrgen Qytaıdyń ejelgi oıshyly Konfýsıı adamnyń ómiri eń áýeli moralmen rettelýi tıis ekenin tujyrymdap berdi. Buǵan bilim men tárbıeniń arqasynda qalyptasatyn durys adamgershilik ádepterdiń erejesi lı uǵymyn nasıhattaý negiz boldy. Qytaı óziniń júzdegen jyldardan bergi ómir saltynda Konfýsııdiń osy ósıetterine barynsha adaldyǵyn kórsetip keledi.
Memleket basshysynyń joǵary rýhanı damýǵa qatysty sózi dúnıetanymdyq saladaǵy jańǵyrý boıynsha qoldanylǵan jańasha uǵym. «Sanany jańǵyrtýdyń» mazmunyn negizdeı otyryp, Prezıdent jańǵyrýdyń 6 baǵytyn belgileıdi:
1. Básekege qabilettilik;
2. Pragmatızm;
3. Ulttyq biregeılikti saqtaý;
4. Bilimniń saltanat qurýy;
5. Qazaqstannyń revolúsıalyq emes, evolúsıalyq damýy;
6. Sananyń ashyqtyǵy.
Bul baǵyttardyń bári barynsha ózektendirilgen jáne ýaqyttyń talaptaryna naqty jaýap beredi. Olardyń árqaısysyna egjeı-tegjeıli toqtalý maqalanyń basty mindeti emes ekenin eskerip, biz Ekinshi jáne Úshinshi jańǵyrýlar – «Pragmatızm» jáne «Ulttyq biregeılikti saqtaýǵa» nazar aýdarsaq.
El Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «áýeli ekonomıka, sodan keıin saıasat» atty áıgili prınsıpi barshaǵa tanys. Bizdiń oıymyzsha, onyń sabaqtasa damýy qoǵamdyq sanany jańǵyrtýda aıqyn kórinedi. Álemniń jetekshi elderin tabysqa jetkizgen naqty pragmatızm ıgilikke qol jetkizýdiń ámbebap kilti bolyp sanalady. Dál osynyń arqasynda qoǵamdyq-ekonomıkalyq formasıa retinde kapıtalızm qurdymǵa ketken sosıalızmdi birjolata jeńdi.
Maqalada bizdiń ulttyq kodymyzdaǵy pragmatızmniń bar ekendigine dálme-dál negizdeme beriledi. Uly daladaǵy qatań tabıǵı jaǵdaılar men shóleıtti jerlerdegi tirshilikpen baılanysqan kóshpendilik dástúri ata-babalarymyzdyń boıyna tabıǵatpen úndesken ómir saltyn, ıaǵnı pragmatızmdi qalyptastyrdy. Ótken ǵasyrlardaǵy qoǵamdyq-saıası oıdyń damýyna taldaý jasaı otyryp, Elbasy radıkaldyq ıdeologıanyń zamany múldem kelmeske ketkeninin tujyrymdaıdy. Sol sebepti, bizdiń bolashaqqa jasalatyn uranymyz realızm jáne pragmatızm bolmaq.
XIX ǵasyrda Germanıanyń uly kansleri Otto Bısmark Realpolitik memlekettik baǵytyn ómirge engizdi. Ol ártúrli ıdeologıadan bas tartyp praktıkalyq tujyrymdarǵa basymdyq berdi. Sondyqtan, Elbasynyń tujyrymy anyq: biz jekelegen adamnyń jáne tutas ulttyń múmkindikteri men shekteriniń aıasynda naqty maqsattarǵa qol jetkizýdi baǵdarlaýymyz kerek.
«Ulttyq biregeılikti saqtaý» atty ekinshi baǵytqa qatysty toqtalsaq, Prezıdent damýdyń ámbebap úlgisi bolmaıtynyn naqty jetkizip, tek ulttyq modeldi ǵana alǵa tartady. Bul tujyrym qazirgi zamanǵy dáýirdegi ult qurylysynda asa mańyzdy bolyp tabylady. Ortaq til, mádenıet, tarıh – bular barlyq zamanda da qýatty memlekettiń irgetasy ekenine eshkim daý týǵyzbasa kerek. Bul baǵytta eń áýeli ulttyq rýhty atap kórsetkimiz keledi. Bul jerde biz Memleket basshysynyń «Tarıh tolqynynda» atty keleli monografıasyn paraqtaı otyryp, tarıhqa qysqasha sholý jasap kórsek. Bizdiń rýhanı bastaýlarymyz qazirgi Qazaqstannyń aýmaǵynda bizdiń dáýirimizge deıingi ekinshi myńjyldyqta ómir súrgen ejelgi arıılerden bastalady. Sodan keıin saıasat sahnasyna birinshi myńjyldyqta bılik qurǵan jaýynger saqtar shyǵady. Budan soń uly ǵundar dáýirine kezek berilip, olar túrkiler bıligine deıingi b.d.d. İV ǵasyrda ómir súrdi. Odan keıingi zamanda oryn alǵan tarıhı oqıǵalar elimizdiń aqparattyq-mádenı keńistiginde keń túrde kórinis tapty. Sondyqtan, olardy qaıta sanamalap jatýdyń qajeti joq dep oılaımyz. Genezıstiń jáne bizdiń ulttyq rýhymyzdyń qalyptasýy men damýyna ekpin bergen osyndaı ortaq quramdastar bar. Aıtylǵandardy túıindeıtin bolsaq, Memleket basshysynyń ulttyq rýh týraly usynǵan tezısi Uly Dala elin damytýdyń basty qozǵaýshy kúshine aınalady.
Ekinshi taraý «Taıaý jyldardaǵy mindetterge» kelsek, bul is-qımyl jospary birinshi kezekte Qazaqstannyń aldaǵy uzaq jyldardaǵy damýyn aıqyndaıtyn strategıalyq sıpatqa ıe.
Osy taraýdaǵy naqty jobalardyń qatarynda kelesi ekeýine jan-jaqty toqtalýdy jón kórdik.
Birinshi joba – bul qazaq jazýynyń latyn álipbıine kezeń-kezeńmen kóshirý máselesi. Bul máseleni ótken aptada birqatar sarapshylar keń túrde talqylady. Pikir qaıtalaýlarǵa jol bermeý úshin biz tek kelesi máselerdi ǵana atap ótkimiz keledi. Birinshiden, Memleket basshysy latyn álipbıine kóshýdi tek búgin ǵana qozǵap otyrǵan joq, ony 2012 jyly jarıalady.
Ekinshiden, Qazaqstannyń damýynda latyn álipbıi arqyly damýdyń 11 jyldyq tarıhı tájirıbesi qalyptasqan (1929 – 1940 jj.).
Úshinshiden, bir tildiń jalpyadamzattyq nemese bylaısha aıtqanda, «frank lıngvasy» boıynsha damýy bul zańdy ári tarıhı qubylys. Orta ǵasyrlarda arabtar barlyq batys eýropalyqtardy osylaı atady. Shyn máninde, sol kezeńderde franlitik bılik erekshe saltanat qurdy. Budan keıin fransýzdardyń bılikke kelý kezeńi bastaldy. Soǵan oraı, barlyǵy roman tilinde sóıleı bastady. Al, sodan soń búkil Jer sharynda otar elderi ornalasqan Ulybrıtanıanyń bıleý kezeńine oıysty. Búginde tarıhtyń jazýymen búkil órkenıetti álem, birqatar baǵalaýlar boıynsha 1,5 mlrd adam osy tilde sóıleıdi, ómir súredi jáne damýda.
XX ǵasyrda biz taǵdyrdyń talqysymen dáıekti tarıhı damýdyń jalpyǵa birdeı súrleýinen shyǵyp qaldyq. Qazirgi tańda bizdiń elimizge zamanymyzdyń biregeı memleket qaıratkeri, Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń basshylyǵymen órkendep jatqan táýelsiz memleketimizdi jahandyq deńgeıde damýyna jol ashatyn latyn álipbıine kóshýdiń keremet jaǵdaıy týyp otyr. Biz muny «Qazaqstan-2050» Strategıasynyń basty maqsattaryna qol jetkizýdiń jáne álemdegi eń damyǵan 30 eldiń qataryna kirýdiń birden-bir múmkindikteri dep bilemiz.
Biz nazar aýdaryp otyrǵan ekinshi joba «Qazaqstannyń rýhanı jádigerleri». Mádenıet salasy materıaldyq jáne rýhanı qundylyqtardan turatyny ózderińizge málim. Ókinishke qaraı, buǵan deıin elimizde kıeli qundylyqtarǵa degen tujyrymdy kózqaras bolǵan joq. Sondyqtan, el Prezıdentiniń bastamasy boıynsha qolǵa alynǵan joba ulttyq biregeıliktiń mańyzdy rýhanı tiregi bolyp tabylady.
Árbir halyqtyń ózine tán kıeli oryndary bar. Máselen, aǵylshyndar basty hramy – Kenterberıı ǵıbadathanasyn, nemister Kelndegi rım-katolık gotıkalyq soboryn, fransýzdar Notr-Dam-de Parıdi maqtanysh tutady.
Bizde de maqtanysh etetin qasıetti oryndar jetkilikti. Bular ejelgi Taraz, Ulytaý, Túrkistan, Altaı, Jetisý óńirleri jáne Beket-Ata kesheni. Alaıda, qoǵamdyq sanada bul oryndar týraly biregeı uǵym men ortaq túsinik qalyptaspaǵan. Sondyqtan, ultty uıystyrýdaǵy atalǵan strategıalyq mindetti oryndaýda osy jobany júzege asyrýdyń mańyzy asa zor.
Oıymyzdy qorytyndylaıtyn bolsaq, jańa jaǵdaıdaǵy rýhanı jańǵyrý barshamyzdan jahandyq ózgeristerge jáne jańashyldyqtarǵa daıyndyqty jáne umtylysty qajet etedi. Óıtkeni, biz aıryqsha serpindilikpen jyljyp jatqan zymyran ýaqytta ómir súrýdemiz. Álemge tanymal amerıkalyq ekonomıs Djon Kotter ótken ǵasyrdyń 90-y jyldary óziniń «Ózgeristerdiń aldynda» atty kitabynda básekelesterden ilgeri bolý úshin mindetti túrde ózgeristerdi aldyn-ala bilip, ony basqara bilý qajettiligin aıtqan bolatyn. Atalǵan tezıs bizdiń zamanymyzda da óziniń ózektiligin joıǵan joq.
Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynda jańa tarıhı kezeńge tán qaterler men táýekelderge jan-jaqty baǵa bere otyryp, rýhanı jańǵyrý arqyly bolashaqqa degen óziniń tereń kózqarasyn bildirdi.
Sondyqtan, Memleket basshysy atap ótkendeı, elimizdiń árbir azamaty búkil qoǵam, saıası partıalar men qozǵalystar, barsha memlekettik organdar aǵymdaǵy jaǵdaıǵa taldaý jasap, bizdiń qaı jerde turǵanymyzdy anyqtap, árbirimizdiń ne isteý kerektigimizdi jete uǵynýy kerek.
Biz birtutas uly ulttyń perzenti ekenimizdi maqtan tutýǵa tıispiz. Bizdiń jolymyz aıqyn: Jańarý arqyly jarqyn bolashaqqa jeteıik!
Gúlshara Ábdiqalyqova, Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik hatshysy
