Respýblıkalyq «QAZBİLİM» ortalyǵynyń dırektory, Qazbilim portalynyń bas redaktory Aıatjan Ahmetjanuly  «BALASYN ORYS SYNYBYNA BERETİNDERGE JANYM ASHIDY» dep  maqalasyn aqparat quraldaryna  bergen edi.  Maqalany oqyǵan halyqtyń arasynda Aıatjan Ahmetjanulyna narazy bolǵandar boldy jáne sotqa beremiz dep qol jınap jatyr eken. Osyny estip Aıatjan Ahmetjanulymen suhbattasqan edik.

Sizdiń qazaq tildi jáne orys tildi mektepter týraly jazǵan maqalańyzǵa qatysty sotqa qol jınap júrgender kim ekenin bilesiz be? Osy jóninde zańgerlermen sóılestińiz be?

Joq,  kimderdiń qol jınap jatqandaryn bilmedim. Zańgerlermende sóılespedim. Bul  maqalanyń tolyq barysyn  eki-úsh ret kórip shyqtym. Bul  jerde eshqandaı násildik, tildik kemsitýshilikter joq. Sondyqtan men eshteńege alańdap turǵanym joq.

Sizdi sotqa berip júrgender qazirgi realdy jaǵdaıdy qabyldaǵysy kelmeı júrgender dep oılaısyz ba? 

Kez-kelgen ýaqytta zaman ózdiginen ózgeretin dúnıeler bar.Bul demografıalyq jaǵdaıdan bastap tarıh bet-buryshynyń  ózdiginen  jasalatyn jaǵdaıy, ıaǵnı demografıanyń  alyp keletin jaǵdaıy. Bizdiń kóterip otyrǵan  másele búgingi qoǵamdaǵy  qalyptasyp kele jatqan shyndyq jáne aldaǵy ýaqytta bolatyn dúnıege baısaldy túrde  boljam jasaý. Al endi ony bir betime sý shashyp  jibergendeı qabyldaý,  ol qoǵamnyń  qoja jasap alǵandardyń qoja emessiń dep  aıtqanǵa qatty  ashýlanǵany sekildi dúnıe. Maqalaǵa  jáne  sandarǵa kóz jetkizse  eshqandaı daýda  týmas edi. Ony  qabyldaý kerek jáne bul tarıhı shyndyq.

Maqalańyzda sotqa beretindeı negiz bar ma?

Maqalada sotqa beretindeı  eshqandaı kemsitýshilikte, negizde joq.  Bul jaǵdaı burynda aıtylyp júrgen dúnıe bolatyn, al men bunyń basyn qosyp, saraptama jasadym. Men  óz ultymdy jáne tilimdi súıem, al  óz ultymdy, tilimdi súıgenim úshin sotqa tartylamyn dep oılamaımyn.

Qazaqtyń ishinen balalaryn orys mektebine berýdi qalaıtyndar eski, jalǵan túsinikten aryla almaı júrgender dep oılaısyz ba?

Birinshiden, adamdar qazaq mektepterindegi bilim sapasy nashar  degen sıaqty  kózqaras qalyptastyryp alǵan, sol kózqarastyń kesiri dep oılaımyn. Áıtpese búgingi qazaq tiliniń, mektepterdiń  bilim deńgeıi tómen emes.

Ekinshiden, biz  táýelsizdik alǵaly  az ýaqyt bolǵan joq, shırek ǵasyrdan asty. Bul belgili bir deńgeıde  memlekettik tilge degen  ústemdikti alyp keletin  az ýaqyt emes.

Úshinshiden memlekettiń demografıalyq jaǵdaıda, táýelsizdik  alǵan ýaqytta  alty mıllıon qazaq ulty  bolsa, búginde on eki mıllıon qazaq ulty bar. Al táýelsizdik alǵan kezde alty mıllıon orys bolsa, búginde úsh mıllıon orys bar, ıaǵnı qazaq ultynyń eki esege artýy, orys ultynyń eki esege kemýi, qazaq mektepteriniń kóbeıýi men orys mektepteriniń  azaıýyn keltirip shyǵarady. Memlekettiń tilin bilmeıtin adam túbinde oqshaýlanyp qalady, ıaǵnı bizde keńestik kezde orys  tilin bilmeı qalaı qınalǵan bolsa, bolashaqta qazaq tilin bilmeıtin halyq solaı qınalady. Táýelsizdikten keıin týǵan balalardyń  ondaı qıyndyqqa qalǵanyn qalamaımyn, sol úshin óz pikirimdi bildirdim. Al osy saraptamadan keıin balasyn orys mektebine berse de ózderi biledi, biraq bizge eskertý paryz jáne maman retinde  ár sózime tolyq qandy  jaýap bere alamyn. Sondyqtanda ata-analar oılanady dep oılaımyn.

Iaǵnı qazaq tili máselesi áli sheshilmedi degender qatelesedi ǵoı. Qazaq tiliniń máselesi kishkentaı qadammen bolsa da sheshilip jatyr ǵoı?

Qazaq tiliniń máselesi  negizinen 100%-dyń  90%-y  sheshilip qoıdy. Ol zańdy norma turǵysynan sheshilmegen bolýy múmkin, biraq  qazaq tiliniń jaǵdaıyn  táýelsizdiktiń jaǵdaıynda  bireý ákep bergen joq qoı, tarıh sheshti. Dál sol sıaqty qazaqtyń jaǵdaıynda  eshqandaı  bılik  jasamaıdy, qazaq tiliniń jaǵdaıy, qazaq ultynyń kúsheıýi, qazaq demokratıasynyń kúsheıýi boldy, al tarıh óz degenin jasap kele jatyr.

Maqalańyzda «Qazaqstanda nan taýyp jeýde, ómir súrýde bilmese bolmaıtyn til bolary anyq» dep jazdyńyz. Qazaq tiliniń mártebesi osyndaı jaǵdaıǵa shamamen qashan jetedi dep oılaısyz?

 Ary ketse bes-alty jylda óz mártebesine jetedi.

Maqalańyzdy oqyǵannan keıin óz pikirlerin bildirgender boldy ma?

Maǵan  maqala jazylǵannan beri kóptegen adamdar rahmetin aıtyp hat jazdy,  biraz ata-analar orys mektebine bergenin aıtyp ókingenderin jáne qazaq mektepterine  berip qýanyp jatqandaryn jazyp jatyr. Osy  maqala kem degende  on qazaqtyń balasy qazaq mektebine aýysýyna septigin tıgizedi.

Suhbattasqan: Aqnur MUHTARHAN