Alash taqyrybyn tereń, keshendi keń qarastyrǵanda ult-azattyq qozǵalystyń qazaq halqyn saıası, mádenı, rýhanı damýdyń belgili satysyna kótergendigin aıtamyz. Patshalyq otarshyldyq ezgige qarsy kúsh retinde paıda bolǵan Alash qozǵalysy óz maqsatynda ultty uıystyryp, onyń saıası-azamattyq sanasyn oıatyp, atameken jeriniń birtutastyǵyn qorǵap, ana tilin, baba dinin saqtaý úshin kúreskenin kórsetemiz.

Alash qozǵalysy otarshyldyq arbaýdaǵy eldi oıatty, ulttyq baspasózdi týdyrdy, jańa ulttyq jazba ádebıetti qalyptastyrdy, qazaqtyń tuńǵysh romany men pesasyn jazdy, ulttyq teatrdy dúnıege ákeldi, ulttyq ǵylymdy jasady, memlekettik quqyqtyq atrıbýttardy qalyptastyrdy, qazaqtan tuńǵysh depýtattardy shyǵardy, tuńǵysh saıası partıany týdyrdy, Ult keńesi – Alashorda úkimetin qurdy, tuńǵysh joǵarǵy oqý ornyn ashty, qazaq jeriniń birtutastyǵyn saqtady, qazaqty ult retinde biriktirdi. Alaıda ult úshin jasalǵan bul istiń barlyǵy Alash qozǵalysy atalatyn uly tarıhı qubylystyń sıpaty men mańyzyn tolyq ashpaıdy dep sanaımyz.

Alash qozǵalysynyń qazaq ultyn oıatyp, aǵartý maqsatynda istegen jemisiniń ishinde ult bilimpazdarynyń jazǵan oqýlyqtary men oqý quraldaryn erekshe ataǵanymyz mańyzdy. Qaı zamanda bolsa da, ulttyń rýhanı oıanýy saýat ashýda, oqý-bilimde ekenin jaqsy túsinden Alash kósemderi men bilimpazdary kúrdeli tarıhı kezeńde oqý-aǵartý baǵytyndaǵy eńbekterdi nasıhattaýdy, aýdarýdy, keıin ózderi de oqýlyqty jazyp daıarlaýdy maqsatty qolǵa aldy.

1. Qazaqtyń kórnekti aǵartýshy-pedagogy Y.Altynsarınniń HİH ǵasyrda kırıl qarpinde jaryq kórgen «Qazaq hrestomatıasy» – ult tarıhyndaǵy alǵashqy oqý-ádistemelik eńbek retinde baǵalanady. L.N.Tolstoıdyń «Álippe jáne oqý quralyn», D.I.Tıhomırovtyń «Gramatıkanyń qarapaıym kýrsyn», K.D.Ýshınskııdiń «Balalar dúnıesin» qazaq balasyna oqý quraly retinde usynyp, mısıonerlik jolda júrgen orys ǵalymdarynyń pıǵylyn áýelde ańǵarmaı, ultyna rıasyz qyzmet istegen aǵartýshynyń esimin qazaqqa alǵash tanystyrǵan Otynshy Áljanuly (1873-1918) boldy. Alashtyń kórnekti qaıratkeri, Ult keńesi – Alashorda úkimetiniń múshesi O.Áljanuly «Dala ýalaıatynyń gazetinde» (1894 jyly №39 sany) jaryq kórgen «Qazaqtarǵa paıdaly kitaptar» atty maqalasynda jańa eńbektiń maqsaty – oqyrman qaýymdy orys tilin úıretetin, qazaqtar úshin paıdaly kitapppen tanystyrý dep kórsetti (Áljanov O. Shyǵarmalar jınaǵy. – Almaty, «Alash», 2004. – 296 bet.). Maqala «Orynborda ýchebnyı okrýgtaǵy orystardan zaty bólek... gospodın Katarınskıı» dep bastalady. Orystardan zaty bólek degen sóz maqalanyń oryssha jaryq kórgen nusqasynda berilmegen. Orynbor qalasynda Katarınskıı degen adam qazaq moldalarymen birigip, «Jazýǵa úıretetuǵyn kitap» jáne «Orys tiliniń áýelgi oqıtuǵyn bólimi» atty eńbekter shyǵarǵan. Kitapty avtor qazaq arasyna orys ǵylymyn jaıyp, qazaqtarǵa orys tilin, orystarǵa qazaq tilin úırenýge birden-bir oqýlyq dep baǵalady. Kitaptardyń qundylyǵy – sózderi orys árpimen jazylǵan. 70-shi jyldardyń ishinde ataqty bolǵan Altynsarın qazaq kitaptaryn orys árpimen shyǵaryp edi dep, qazaq halqynyń tuńǵysh aǵartýshysyn aýyzǵa alyp, zamany qajet etken progresshil ıdeıany qozǵaıdy. «Olaı aıtpasaq ta, bul kitaptardyń jaqsylyǵy, Altynsarınniń aıtýynsha, qazaq kitaptaryn tolyqtyratuǵyn arab hám noǵaı sózderinen qazaq tilin tazalaýǵa úmit etedi. Gospodın Katarınskıı kitaptarynyń tili anyq, ońaı, túzý. Bulardyń ishinde qazaq, noǵaıdyń kitaptaryndaǵy anyq bolmaı jazylǵan sózder tipti joq»,-  dep beredi (kórsetilgen kitap, 71 b.).

Aıtaıyn degeni eger qazaq sózderi orys árpimen jazylsa, tilde qaptap ketken arab, parsy, noǵaı sózderine tosqaýyl bolady, qazaq tili tazalanar ma degeni. Osy kúni bul máseleni ádebı til dep atap, tildik normaǵa týra sondaı talap qoıamyz. Kitaptardyń tili anyq, ońaı, túzý degeni de qyzyǵýshylyq týǵyzbaı qoımaıdy. Mysal retinde alynyp, ádet, ǵıbadat úshin jazylǵan kishkentaı áńgimelerdiń baryn aıtqany kitaptyń tárbıelik maqsatyn kórsetkeni. Sol ýaqytta jaryq kórgen Neklúdov degen adamnyń aty ataqty bolsa da, bir jaqsy nársesi joq, uǵymsyz kitabymen salystyra kelip, «bul kitaptyń jaqsylyǵy hám arzandylyǵy, bizdiń oılarymyzsha, qazaqtardyń ǵylym úırenýin durys kórgen kisilerdiń hám qazaqsha, ıakı bolmasa tilin úırenem degen adamnyń kóńilin bursa kerek»,- dep oıyn tujyrymdaıdy. Maqalada kóterilgen másele – qazaq úshin qajetti kitapty nasıhattaý. 

HİH ǵasyrdyń sońynda jaryq kóre bastaǵan qazaq baspasóziniń alǵashqy qarlyǵashynyń biri – «Dala ýalaıatynyń gazetindegi» Alash qozǵalysynyń kórnekti qaıratkeri O.Áljanulynyń maqalasynda ultqa qajetti oqýlyq máselesi kóteriledi. Mektepke kerek oqý quraly orys tilinen aýdarma arqyly jasalǵandyǵy quptalady. Kitaptyń orys qarpimen shyqqany maqul sanalady. Sonymyn qatar, alash qaıratkeriniń maqalasynan búgingi shyndyqpen sabaqtasatyn jaǵdaıdy baıqaımyz. Osy kúni bizdiń qoǵam qazaq tili úshin orys qarpinen bas tartyp, latynǵa aýysý jaǵdaıynda turǵan kezde HİH ǵasyrda da alfavıt aýystyrýdyń saıası-áleýmettik, rýhanı-aǵartýshylyq astary bar bolǵanyn ańǵaramyz. Alash qaıratkeri maqul kórgen orys alfavıtinen Alashtyń 100 jyldyǵynda elimiz ben ultymyzdyń bolashaǵy úshin sanaly túrde latynǵa kóshkenimiz durys degen pikirdemiz.

Alash jáne oqýlyqtar taqyryby jeke alashtanýshy ǵalymdardyń, tilshi mamandardyń maqala, zertteýlerinde, alash baǵytyndaǵy ensıklopedıalyq jınaqtarda, anyqtamalyqtarda qarastyryldy. Alash termınologıasy boıynsha ǵylymı zertteý jazǵan fılologıa ǵylymdarynyń doktory Sh.Qurmanbaıuly eńbekterinde osy taqyrypty birshama kóterdi. Ǵalymnyń «Alash jáne termıntaný» atty monografıasynda (Almaty, «El-shejire», 2008) Alash bilimpazdarynyń oqýlyq jazý tarıhy, ásirese termın jasaý isi jan-jaqty qozǵalady. Alashtanýshy ǵalymdar E.Tileshov pen D.Qamzabekulynyń «Alash qozǵalysy» ensıklopedıalyq anyqtamalyǵynda (Almaty, «Sardar» baspa úıi, 2014) «Alash oqýlyqtary» atty jeke taqyryp berilgen. Onda 1911 jyldan bastap alash qaıratkerleri qýǵyn-súrginge ushyraǵan otyzynshy jyldardyń sońyna deıingi aralyqta jazylǵan oqýlyqtardyń kóbi kórsetilgen.

QazASK Respýblıkasynyń Halyq aǵartý komısary A.Baıtursynulynyń tóraǵalyǵymen 1921 jyldyń 31 qańtarynda Orynbor qalasynda zıaly qazaq azamattarynyń májilisi ótti. Jıynda qaralǵan basty másele 1-shi hám 2-shi býyn mektepter úshin oqýlyq daıarlaý isi boldy. Májiliske Ahmet Baıtursynuly, Eldes Omaruly, Haıretdın Bolǵanbaıuly, Smaǵul Sadýaqasuly, Faızolla Ǵalymjanuly, Bıahmet Sársenuly, Júsipbek Aımaýytuly, Sadýaqas Seıdollauly, Álıhan Bókeıhanuly, Sabyr Aıtqojauly jáne basqa azamattar qatysady («Aq jol» - kóp tomdyq. – Almaty: Ońtústik Qazaqstan oblystyq saıası qýǵyn-súrgin qurbandary murajaıy, 2011, 170-172 bb.).  Qorytyndysynda belgili pánder boıynsha tómende kórsetilgen azamattar shuǵyl arada oqýlyq daıarlaýǵa tartylýy kórsetiledi: Arıfmetıka – M.Turǵanbaıuly (t), Geometrıa – B.Sársenuly (t), Estestvoznanıe – E.Omaruly, Q.Kemeńgeruly (t), Fızıka – Ǵalymjanuly, Geografıa – Á.Bókeıhan, Qazaq-qyrǵyz tarıhy – M.Jumabaıuly (t), Jalpy tarıh – H.Bolǵanbaı, Mektepte gıgıena – J.Tileýlın, Algebra (bastaýysh) – E.Omaruly, Pedagogıka  – M.Jumabaıuly, Dıdaktıka – J.Aımaýytuly, Hrestomatıa – S.Seıfýllın, J.Aımaýytuly - Qazaq tiliniń ahýaly – A.Baıtursynuly, Teorıa slovestnostı – M.Jumabaıuly (t).   Bul arada (t) dep berilgeni – tárjima arqyly ázirlenetin oqýlyqtar.

Tarıhı derekte qazaq zıalylary oqý quraldaryn jazyp, tárjimalap ıýnniń 1-ne sheıin bitirý kerektigi, kitaptardyń keler oqý jylynyń basyna sheıin daıar bolyp turýy, ony daıyndaıtyn azamattar aıyna eki ret jınalyp, jumystarynyń mán-jaıyn baıandap otyrý qajettigi týraly A.Baıtursynuly qol qoıǵan sheshim bar.

Mektepke oqý quralyn jazý, oqýlyq isin uıymdastyrý syndy ıgi istiń bastaýynda ult ustazy, alashtyń rýhanı kósemi Ahmet Baıtursynuly (1872-1937) boldy. Ol ulttyq qoǵamdyq-gýmanıtarlyq ǵylymdardyń, sonyń ishinde til bilimi, ádebıettaný, túrkitaný salalarynyń negizin qalap, bolashaq qazaq ǵylymynyń damýyna ólsheýsiz úlken úles qosty. Ǵylymı-ádistemelik eńbekterimen qazaq arasynda oqý-aǵartý jumysyn júrgizip, shákirt tárbıelegen A.Baıtursynuly uzaq ýaqyt boıy totalıtarlyq júıeniń jazyqsyz qurbany bolyp keldi.

Qazaq til bilimi tarıhynda jazylǵan tuńǵysh ǵylymı jáne oqý-ádistemelik eńbek sanalatyn A.Baıtursynulynyń «Til – qural» (qazaq tiliniń sarfy) atty kitapshasy Orynbor qalasynan 1914 jyly jaryq kórdi. Eńbektiń «Sóz basy» dep atalatyn kirispe bóliminde qazaq tiliniń ereksheligi jáne onyń túrki tilderiniń quramdas bir bólshegi ekendigi aıtylady: «Qazaq tili – túrik tiliniń bir taraýy. Dúnıadaǵy jurttyń tili negizinde úshke bólinedi: 1) túbirshek til, 2) jalǵamaly til, 3) qoparmaly til... Bizdiń qazaq tili – túrki tildiń bir taraýy bolǵandyqtan, jalǵamaly» (Baıtursynov A. Til taǵylymy. – Pavlodar: S.Toraıǵyrov atyndaǵy PMÝ, 2008. – 172 b.).

A.Baıtursynuly, sonymen qatar, ulttyq ádebıettaný ǵylymynyń da negizin qalady. Ǵalymnyń «Ádebıet tanytqysh» atty zertteýinde qazaq ádebıetiniń tarıhy úlken eki kezeńge bólinip qarastyryldy: 1) Dindar dáýir; 2) Syndar dáýir (Baıtursynov A. Ádebıet tanytqysh. – Almaty: Atamura, 2003. – 208 b.). Ulttyq ádebıetimizdiń evolúsıalyq damý jolyn, kórkemdik-janrlyq ereksheligin, tanymdyq-estetıkalyq belgisin tolyq sıpattap asha almasa da, bulaısha ekige bólip qarastyrýdyń ózin biz osy salada jasalǵan alǵashqy tájirıbe, bolashaq izdenisterge baǵyt-baǵdar dep tanımyz.

A.Baıtursynulynyń talantty shákirti, qaıratkermen birge qýǵyndalyp,  Arhangelskige birge aıdalǵan Abdolla Baıtasuly (1900-1940) Qazaq elinde mektep tili ult tilinde bolsyn degen ustanymda boldy. Alash qalam qaıratkeri: «Mektep tili jaıynan sóz qylǵanda, tym bir yńǵaı qyńyr ketý jaramaıdy, ázirgi ómirmen, kerekpen sanasý kerek. Bizdiń mektep tili týraly aldymyzda kózdegen nysana, armanymyz bolýy kerek. Armanymyz – «túbinde mektep tili ult tili bolsyn!». Bul urandy biz erteden aıtyp kelemiz. Sol uranymyz áli de uran. Ult mektepteri týraly úkimet urany da osy»,- dep batyl jazyp ketti.

Qalamger Q.Kemeńgeruly (1896-1937) «Mektep qaı tilde bolý kerek?» atty 1927 jyly «Eńbekshi qazaqta» jarıalaǵan maqalasynda búgingi kún úshin de mańyzyn joǵaltpaǵan ózekti taqyrypty bylaı kóterdi: «Eger orta mektepte oqý orys tilinde bolsa bizden esh ýaqytta jetkilikti oqytýshy shyqpaıdy. Ult mektepteri, ult mádenıeti bolmaıdy. Jáne basqa túrik ulttary orta mektebin óz tilinde júrgizip jatqanda qazaqtyń óz aldyna aýa jaıylýy qısynsyz. Orta mektep orys tilinde júrse, qazaq tilinde kitap basylýdyń qajeti bolmaı qalady. Pán kitaptary qazaq tiline aýdarylmaıdy» (Kemeńgeruly Q. Úsh tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. 1-t. – Almaty: Alash, 2005. – 320 b.).

Kúrdeli tarıhı kezeńde oqýlyq daıarlaý isine Á.Bókeıhan (astronomıa, dúnıe qurylysy, aýyl sharýashylyǵy), A.Baıtursynuly (til bilimi, ádebıettaný), M.Dýlatuly (esep quraly), J.Aımaýytuly (psıhologıa), H.Dosmuhameduly (tabıǵattaný, bıologıa, janýarlar álemi), Á.Ermekuly (matematıka), E.Omaruly (til bilimi, esep quraly, ádisteme, fızıka), M.Joldybaıuly  (til bilimi), S.Qojanuly (matematıka), M.Jumabaıuly (pedagogıka), J.Kúderiuly (tarıh, botanıka, aýyl sharýashylyǵy), T.Shonanuly (tarıh), Q.Kemeńgeruly (tarıh, til bilimi, aýyl sharýashylyǵy, hımıa), M.Áýezuly (ádebıet, jer jaratylysy), A.Baıtasuly (janýarlar álemi), M.Esboluly  (mádenıet), J.Tileýlın (medısına), B.Sársenuly (fızıka), H.Bolǵanbaıuly (tarıh), S.Sadýaqasuly (tarıh, ádebıet) t.b. qazaq oqyǵandary jumyldyryldy.

Alash oqymystylary saıası kúres ishinde bolyp, alǵashqy ult basylymdaryn, rýhanıat oryndaryn uıymdasytyra júrip qoǵamdyq-gýmanıtarlyq, dúnıaýı pánder boıynsha oqýlyqtar men oqý-ádistemelik eńbekterdi jazyp qaldyrdy. Qýǵyn-súrginge ushyrap, eńbegi men esimi ondaǵan jyldarǵa mansuqtalsa da, asa qymbat eńbekteri qazaq ǵylymynyń irgetasyn qalady. Sol arqyly otandyq ádisteme, pedagogıka, jalpy kóptegen ǵylym salalary boıynsha ult tilinde alǵashqy termın úlgilerin týdyryp, qazaq tili ǵylym tili bola alatynyn dáleldedi. Eger alash dáýirine deıin qazaq tili aýyzeki sóıleý jáne ádebı til retinde ǵana qyzmet atqaryp kelse, endigi kezekte ol baspasóz tili, resmı qujat tili jáne ǵylym tili bolyp qalyptasty. Qazaq tilinde ǵylymı eńbek, oqý quraly jazylyp, onyń fýnksıonaldyq qyzmet kórsetý aıasy keńeıdi.

Alash jáne oqýlyqtar atty taqyryptyń búgingi qoǵamǵa mańyzdylyǵyn kótere otyryp, qazaq zıalylarynyń qıyn-qystaý zamanda tanytqan qajyrly eńbeginiń praktıkalyq máni men ónegeli joly bar ekenin tanımyz. Atalǵan taqyrypty tereń zertteý kerektigin uǵynyp, mynadaı tujyrym jasaǵymyz keledi:

• Alash qalam qaıratkerleri HİH ǵasyr sońynan bastap qazaq ultyn oqý-aǵartýǵa úndegen orys ǵalymdarynyń oqý-ádistemelik eńbekterin ult múddesi turǵysynan nasıhattady;
• HH ǵasyr basynda dinı-aǵartýshylyq sıpatta jáne jańa oqý tártibine laıyqty «Paıǵambar zamany», «Álippe», «Oqý quraly», «Esep quraly» syndy oqý-ádistemelik eńbekterdi jazdy;
• Alashtyń rýhanı kósemi A.Baıtursynulynyń uıymdastyrýymen jıyrmasynshy jyldardyń basynan bastap mektepke qajet tárjima jáne avtorlyq oqýlyqtar, oqý quraldary baspaǵa daıyndaldy. Olardyń kóbi alash qaıratkerleri qýǵyn-súrginge ushyraǵanǵa deıin jaryq kórip úlgerdi;
• Alash dáýirinen jetken ártúrli ǵylym salalary boıynsha termınder bizderge búgin negiz bolýǵa tıis;
• Alash kezinde jazylǵan oqýlyqtardaǵy, oqý-ádistemelik quraldardaǵy ult muraty men eldik máseleni joǵary qoıatyn kózqaras pen ustanym basty qaǵıdatqa aınalý kerek.

Qaıyrbek  KEMEŃGER,

L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıteti

Qazaq ádebıeti kafedrasynyń dosenti