Alfavıt tek alfavıt qana emes, sonymen qatar til men mádenıet

/uploads/thumbnail/20170719101706469_small.jpg

Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarabaev 2017 jyly, 12 sáýir kúni Egemen Qazaqstan gazetinde jarıalanǵan “Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý” atty maqalasy tek Qazaqstandy ǵana emes, búkil túrki dúnıesin dúr silkindirdi. Elbasy maqalasynda ózgergen álemde qazaq halqynyń ulttyq qundylyqtarynyń ózegin buzbastan qalaı ózgeristerge beıimdeletinin, basqa sózben aıtqanda qazaqtardyń bolashaǵyna baǵyttalǵan ulttyq kodtaryn aıqyndaǵan osy maqalasynda eldiń kırıllısadan latyn tańbalaryna eki jyl ishinde ótý qajettigi týraly da atap ótken bolatyn. Bul týrasynda Elbasy bylaı deýde:

Latynshaǵa kóshýdiń tereń logıkasy bar. Bul qazirgi zamanǵy tehnologıalyq ortanyń, komýnıkasıanyń, sondaı-aq, HHİ ǵasyrdaǵy ǵylymı jáne bilim berý prosesiniń erekshelikterine baılanysty. Mektep qabyrǵasynda balalarymyz aǵylshyn tilin oqyp, latyn áripterin onsyz da úırenip jatyr. Sondyqtan, jas býyn úshin eshqandaı qıyndyq, kedergiler bolmaq emes. 2017 jyldyń aıaǵyna deıin ǵalymdardyń kómegimen, barsha qoǵam ókilderimen aqyldasa otyryp, qazaq álipbıiniń jańa grafıkadaǵy biryńǵaı standartty nusqasyn qabyldaý kerek. 2018 jyldan bastap jańa álipbıdi úıretetin mamandardy jáne orta mektepterge arnalǵan oqýlyqtardy daıyndaýǵa kirisýimiz qajet. Aldaǵy 2 jylda uıymdastyrý jáne ádistemelik jumystar júrgizilý tıis. Árıne, jańa álipbıge beıimdelý kezeńinde belgili bir ýaqyt kırıllısa alfavıti de qoldanyla turady.

Elbasynyń latyn álipbıine jaqyn arada ótiletini jóninde osy sózderi qazaq halqy arasynda úlken qoldaý taýyp jatqanda, kórshi Reseı eliniń astanasy Máskeýde keıbir orys zıalylary men saıasatkerleri Qazaqstannyń Reseıden alystap bara jatqany týraly reaksıalaryn tilge tıek etýine túrtki boldy.

Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev latyn álipbıine ótý týraly pikirlerin alǵash ret 2012 jyly, 15 jeltoqsan kúni jarıalaǵan “Qazaqstan – 2050 Strategıasy” atty joldaýynda ortaǵa salǵan jáne 2025 jyly munyń iske asatynyn baıandaǵan edi. Alaıda ol 2017 jylǵy sáýirdegi maqalasynda bul kúndi 2018-ge shegindirdi. Sondaı-aq 2017 jyly, 23 maýsym kúni Astana bolyp ótken Ý- Dúnıejúzi qazaqtary quryltaıynda sóılegen sózinde de latyn álipbıine ótý úshin 2025 jyldy kútýdiń qajet emes ekenin basa kórsetti.

Elbasynyń 2012 jyly álipbı ózgerisi bolatyny týraly málimdeýinen keıin ǵalymdar, jazýshylar men qazaq qoǵamyndaǵy túrli salalardyń ókilderi latyn alfavıtine ótý máselesin qyzý talqylaı bastady. Osy oraıda pikir aıtqan azamattardyń kópshiligi Qazaqstannyń kırıllısadan latynǵa kóshýiniń qajettiligin basa kórsetip jatyr. Az ǵana adam osy kırıllısada aınymaı qalý jaıynda ýáj aıtýda. Bulardyń arasynda Qazaqstanda qazaq tiliniń dara memlekettik til retinde kúsheıtilýi týrasynda zor eńbek sińirip júrgen jáne búkil túrki dúnıesinde aty tanymal aqyn Muhtar Shahanovtyń da bolýy tańqalarlyq jáıt boldy. Kópshiligi belgili jastan asqan zıalylar men jazýshylardan quralǵan 66 adam latyn álipbıine ótpeý kerektigi jaıynda Elbasyǵa qaratylǵan bir ashyq hat ta jarıalady. Osy ashyq hatta latyn tańbalaryna ótilmeýi, kırıllısada qalý týrasynda negizgi eki sebep alǵa tartyldy.

Birinshiden, latyn áripterine ótken jaǵdaıda, soǵan deıin kırıllısada jazylǵan kitaptar, maqalalar, jýrnaldar ne bolady? Keler urpaq osylardaǵy baı rýhanı mádenı muradan kóz jazyp qalady degen alańdaýshylyq.

Bizdiń oıymyzsha, mundaı alańdaýshylyq orynsyz. Keler urpaq eshqashan kırıllısamen jazylǵan dúnıelerden kóz jazyp qalmaıdy. Sebebi, Qazaqstanda orys tili árqashan ekinshi til ornyna júredi. Mundaı tájirıbe basqa elderde barshylyq. Máselen Aljır eli, kezinde fransýzdardyń otary bolǵan el. Otarlyq kezeńde halyqqa jappaı fransýz tili úıretilgen edi. Ol 1962 jyly otarlyqtan qutylyp táýelsizdigin jarıalady. Sodan beri ótken 51 jylda, fransýz tili umytylǵan joq. Qaıta áli de bolsa fransýz tili mektepterde úıretiledi. Óıtkeni fransýz tili álemniń alda kelgen mádenı tilderdiń biri. Sol til arqyly fransýz mádenıetiniń jetistikterin Aljır halqy paıdalanyp otyr. Sondyqtan búgingi tańda Aljırdiń halqy arap jáne fransýz tilderinde birdeı erkin sóıleýde. Muny ótken jeltoqsan aıynda Parıjde kezdesken bir fransýz oqymystysy da aıtyp otyr. Aljır halqynda bizdi qyzyqtyrǵan, olarda fransýz tilin biletin, biraq ana tili, arabshany bilmeıtin bir de bir aljırliktiń joq ekeni. Barlyǵy eki tildi tolyq meńgergen. Qudaı taǵala bizge de osyndaı baqytty jazsa eken. Óıtkeni Qazaqstanda ókinishke oraı oryssha bilip ana tilin bilmegen qazaqtardyń sany edáýir kóp. Naqty san bolmaǵanmen munyń 25 pen 50 paıyz arasyndaǵy ekeni aıtylýda. Bul Qazaqstanda orys tilin jappaı basymdyq bergen 74 jyldyq Keńestik ımperıanyń “mádenı genosıt” qatarynda aıtýǵa bolatyn til saıasatynyń saldary.

Shahanov jáne joldastarynyń kırıllısada qalý jaıynda alǵa tartqan ekinshi sebep te osyǵan baılanysty. Olardyń pikirinshe, qazaqtar júz paıyz qazaqsha sóılemeı latyn áripterine ótilgen jaǵdaıda, qazaqsha úırengisi keletin qazaqtardyń jaǵdaıy qıyndaı túsedi. Óıtkeni olardyń latyn álipbıinde qazaqsha oqyp jazýlary qıyn bolatyndyqtan, ana tilderin úırenýleri de qıyn bolady.

Bul durys emes. Óıtkeni qazaq tilin úırený alfavıtke tyǵyz baılanysty bolsa, onda Qazaqstannyń táýelsizdiginen búginge deıin ótken shırek ǵasyrda qazaqsha úırengen qazaqtardyń sanynda aıtarlyqtaı kóbeıý bolýy kerek edi. Biraq ondaı kóbeıýshilik baıqalmaıdy. Tipti Shahanov bizben bolǵan bir suhbatynda sońǵy jyldary qazaqsha bilmegen qazaqtardyń sanynda azaıý emes, kerisinshe kóbeıý bolǵan. Demek, kırıllısada qalý Qazaqstanda qazaqsha úırenýdi ońaılastyrady degen sóz negizsiz.

Biz Aljırde bolǵanda, búkil qazaqtardyń ári qazaqsha ári oryssha bilýin jaqtaımyz. Másele qazaq balasynyń oryssha bilip óziniń ana tilin bilmeýinde ǵana bolyp otyr. Tipti Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń úsh tuǵyrly til saıasatynda naqty ortaǵa salynǵandaı, qazaq halqy qazaq jáne orys tilderine qosa aǵylshyn tilin de tolyq meńgerýi tıis.

Al latynǵa kóshý  qazaqqa ne úshin qajet degen suraqqa keler bolsaq;

Birinshiden, qazaq halqy slaván tekti halyq emes. Olaı bolsa, slaván tekti halyqtar ǵana qoldanatyn álipbıdi qoldaný ynǵaısyz. Sondyqtan táýelsiz Qazaq eli Keńes Odaǵy kezinde qazaq halqynyń yqtıarynsyz tanylǵan bógde halyqtyń álipbıinen arylatyn kezi keldi.

Búgingi tańda kırıllısa áripterin álemde on eki el qoldanady: Olardyń segizi slaván tekti halyqtar. Atap aıtqanda Belorýssıa, Bosnıa,  Bolgarıa, Makedonıa, Chernogorıa, Reseı, Serbıa jáne Ýkraına. Slaván tekti bolmaǵan tórt el de osy áripterdi qoldanady. Olar Kazaqstannan basqa, Kyrǵyzstan, Monǵolıa jáneTájikstan. Al osy tórteýdiń ishinde Monǵolıa men Tájikstan sol kırıllısaǵa qosa ózderiniń tól áripteri monǵol jáne arap jazýlaryn da birge paıdalanýda. Sonda álemde alfavıt máselesinde kırıllısaǵa kiriptar bolyp otyrǵan eki-aq el bolyp otyr. Olar Qazaqstan men Qyrǵyzstan.

Alaıda qazaqtar men qyrǵyzdar túrki-musylman halyqtar tobyna jatady. Sondyqtan olar, buryn ıaǵnı Kenes Odaǵyna bodan bolmastan aldyn, túrki-musylman halyqtar qoldanǵan arap álipbıin ustanatyn. Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin onyń quramyndaǵy túrki-musylman halyqtardan Ázirbaıjan, Ózbekstan men Túrkimenstan táýelsizdik alǵannan keıin ýaqyt ótkizbesten slaván halyqtaryna tán álipbıden bas tartyp, búgingi tańda túrki-musylman halyqtar qoldanyp otyrǵan latyn álipbıine kóshti. Mine sondyqtan Qazaqstannyń da latynǵa kóshetin ýaqyty keldi.

Biraq Qazaqstannyń kırıllısany tastap latynǵa kóshýi kórshisi Reseımen dostyq baılanystarynan bas tartýy maǵynasyna kelmeýge tıis. Óıtkeni ol Qazaqstannyń ishki ulttyq mádenı máselesi. Ol máseleniń kórshi eldermen qatynastarǵa qatysy joq. Reseı Qazaqstannyń kórshisi, eki eldiń dostyq negizdegi baılanystary eki eldiń paıdasyna ekeni anyq. Sondyqtan Qazaqstannyń latyn álipbıine ótýi Reseımen dostyq baılanystardy jalǵastyrýǵa kedergi emes.

Ekinshiden, Elbasy Nursultan Nazarbaev 2017 jyly 23 maýsym kúni Astanada V Dúnıejúzi qazaqtary quryltaıynda sóılegen sózinde atap ótkendeı, bir tilde sóılegen, biraq kırıl, latyn jáne arab syndy úsh álipbıdi qoldanǵan álem qazaqtary arasynda til birligi de qamtamasyz etiletin bolady.

Úshinshiden, Qazaqstan latynǵa kóshý arqyly búgingi ústem mádenıetterdiń kishi mádenıetterdi ajdahadaı jutyp jatqan jahandaný dáýirinde óziniń ulttyq mádenıetin, tilin saqtaýǵa septigin tıgizedi. Óıtkeni qazaqtar latynǵa kóshý arqyly ózine týysqan ázirbaıjan, ózbek, túrik, túrkimen sıaqty eldermen bir álipbı júıesine ótken bolady. Sóıtip týysqan elder bir-birine selbesip jahandaný dáýiriniń mádenı qaýip qaterlerine qarsy birge taban tireı alady.

Tórtinshiden, latyn áripteri búgingi tańda tehnologıa men kompúterge eń ynǵaıly árip júıesi. Budan da utarymyz kóp.

Latynǵa kóshý sheshimi alynǵan jaǵdaıda baıqaıtyń mańyzdy másele qaı júıede kóshý máselesi. Munda jalpy aıtqanda úsh júıe aıtylýda:

Bireýler aǵylshyn tilindegi nusqasyna sol kúıinde óteıik, ekinshi bireýler 1992 jyly túrki dúnıesi til ǵalymdary qabyldaǵan 34 tańbalyq júıeni alaıyq, al úshinshi bireýler bolsa, latynda qazaq tilinde joq dybystarǵa jańa tańba tabaıyq nemese sol dybystardy qos áriptermen beıneleıik deıdi.

Biz 2017 jyly maýsym aıynda V- Dúnıejúzi qazaqtary quryltaıy aıasynda qatysqan Bilim jáne Ǵylym Mınıstrligindegi jınalysta ınformatıka mamany, profesor Altynbek Sháripbaıdyń “Qazaq jazýyn latyn álipbıine aýystyrý máseleleri” týraly jasaǵan prezentasıasyn tyńdaǵan edik. Profesor Sháripbaı tolyqtaı, esh ózgertpesten aǵylshyn latyn álipbıine kóshýdi jaqtaıtynyn aıtty. Óıtkeni onyń aıtýynsha, onda kompúter baǵdarlamasyna qatysty kóptegen máseleler ońaı jáne arzanǵa sheshilmek. Mysal retinde qalta telefondary arqyly SMS hat jiberýdi kórsetti. Eger siz latyn áripteriniń aǵylshyn nusqasyn qana qoldansańyz onda bir baǵa, kırıl áripteriniń orys nusqasyn qoldansańyz odan eki ese qymbat, al siz kırıl áripteriniń orys nusqasyna qosa qazaqshaǵa tán áripterdi de qoldansańyz onda úsh ese qymbat aqy tóleıdi ekensiniz. Menińshe bul tehnıkalyq emes, tarıftik másele. Máselen Túrkıada latyn álipbıiniń aǵylshyn nusqasyn da, túrik tiliniń nusqasyn da qoldansańyz esh qandaı baǵa aıyrmashylyǵy joq. Bir baǵa tóleısiz. Ekinshiden, ras kompúterlik baǵdarlama jasaýda aǵylshyn standartynda joq áripterdi paıdalansańyz biraz qıyndyqtar bolady. Biraq ol qıyndyqtar retteýge bolmaıtyn qıyndyqtar emes. Este saqtaıtyn bir nárse, alfavıttiń tek alfavıt emes ekeni, onyń sonymen qatar til men mádenıet ekeni.

Kompúterge, tehnıkaǵa qolaıly eken dep til men mádenıettik erekshelikterdi qolaısyzdandyrýǵa bolmaıdy. Bizdiń oıymyzsha, aldymen tildik jáne mádenıettik erekshelikter, sodan keıin tehnıkalyq erekshelikter. Óıtkeni búgingi damyǵan úzdik tehnologıamen árnárseni jasaýǵa bolady. Máselen japondar, koreıalyqtar, qytaılar kompúterge qolaıly bolady dep oqylýy jáne jazylýy turǵysynan álemniń eń qıyn tańbalary sanalatyn tól álipbılerin ózgertken emes. Biraq barlyǵy tehnıkada ozyq elder arasynda, tipti Ońtústik Koreıaǵa búgin sandyq tehnologıada, qalta telefonda álemniń aldynǵy qatarly elderinen sanalýda. Osyǵan qaraǵanda bir el óziniń tildik jáne mádenıettik erekshelikterin, ózge elderge eliktemeı, qasterlep qorǵasa, tehnologıada kóbirek tabys bolǵandaı ma? Qalaı?

Osy arada aıta keterlik bir jáıt, Qazaqstannyń latyn álipbıine ótýde ózge taǵdyrlas elderge qaraǵanda kesheýildep qalýy oǵan artyqshylyq syılaı biledi. Óıtkeni ol ózinen buryn latyn álipbıine ótken týysqan elderdiń tájirıbelerin zerttep olar jibergen qatelikterdi anyqtap olardan boıyn aýlaq ustaı biledi. Latyn álipbıinde 90 jyldyq tájirıbesi bar Túrkıanyń ózinde kemshilikter bolǵan til ǵalymdary aıtyp keledi. Negizinde Qazaqstannyń álipbı daıyndaýda ózge elderge qaraǵanda tabysty ekenin aıtý kerek. Osman patshalyǵy ýaqytynda túrkilerdiń san ǵasyrlyq arab álipbıi ishinde Ánýar Pasha da bar kóptegen memleket qaıratkeri jáne zıaly reforma engizip túrik tiline ıkemdeýge umtylǵan, biraq iske asyra almaǵan edi. Muny iske asyrǵan dara el Qazaqstan bolǵan. Ahmet Baıtursynuly arab alfavıt júıesine tamasha ózgerister engizip ony qazaq tiliniń tól áripindeı múltiksiz etken edi. Sondyqtan ol 1926 jyly Bakýda ótken túrkologıa quryltaıynda túrki dúnıesiniń latyn álipbıine ótýine qarsy shyqqan edi.

Taǵy da, Keńestik kezeńde túrki respýblıkalar kırıllısaǵa ótkende ár respýblıka jeke jeke óz alfavıtterin daıyndaǵanda eń ozyǵy Qazaqstan edi. Osy alfavıtter týraly zertteýler júrgizgen til ǵalymy, profesor Hatıje Shırın Úser “Bastapqy kezdegideı búgingi túrki jazý júıeleri” atty eńbeginde Keńestik túrki respýblıkalar ishinde eń tabysty kırıl alfavıt júıesin qazaqtar daıyndaǵanyn atap ótedi. Qazaqstannyń bul tabysyn latyn álipbı júıesinde de jalǵastyratyny jóninde úmittimiz.

Eger Qazaqstan 1992 jyly túrki dúnıesi til ǵalymdarynyń qabyldaǵan 34 tańbalyq latyn álipbıi standartyna ótetin bolsa, sonda 200 mıllıonnan astam túrki dúnıesi arasynda túsinistik te, yntymaqtastyq ta nyǵaıar edi. Sóıtip qazaq halqy bir oqpen eki qoıan atyp ári búgingi zamanaýı eń úzdik álipbı júıesine ótken bolady, ári týysqan halyqtarmen yntymaqtastyǵy kúsheıe túsedi. Sóıtip búgingi jahandaný dáýirinde búkil álem halyqtary betbe bet kelip otyrǵan til jáne mádenıet erozıasyna qarsy kóbirek shydamdy bolar edi.

 Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń 2025 jylyn kútpesten jaqyn arada latyn alfavıtine ótý kerektigi jónindegi sózderi óte oryndy. 

 

Ábdiýaqap Qara

Tarıh ǵylymynyń doktory, Mımar Sınan kórkem

óner ýnıversıtetiniń profesory

Pikir qaldyrý

Qatysty Maqalalar