Qazirgi zaman tehnologıanyń damyǵan dáýiri bolǵandyqtan kez kelgen adam uıaly telefon nemese túrli planshetter ustaıdy. Zaman talabyna saı jasalyp jatqan telefondy  eńbektegen baladan, eńkeıgen qartqa deıin qoldanyp júr.Qarap tursaq  uıaly telefon ómirimizdiń bir bólshegine aınalǵan sekildi. Basynda jaı habarlasý quraly bolǵan qalta telefonynyń  búginde qyzmet kórsetý aıasy keńeıgeni sonshalyq, onyń ınternet arqyly áleýmettik jelilerge eriksiz «qalaı baılap» tastaǵanyn ózimiz de bilmeı qaldyq. Sol telefonnyń paıdasynan kóri zıany kóp ekenin bilsek te kóz juma qaraıtynymyz ókinishti. Telefon ýaqytty únemdep, kez-kelgen jerde máseleńizdi sheship beretin ámbebap qural. Sondyqtan uıaly baılanystyń zıanynan góri paıdaly jaǵyna basymdylyq beretinimiz zańdylyq. Ol azdaı, habarlasyp, qaıda júrgenin bilý úshin ár balaǵa telefon berip qoıdyq. Telefonnyń  jáı túri emes, baǵasy qymbat  telefondar. Bir kezderi arman bolǵan uıaly baılanys telefondary búginde balalarymyzdyń qolynda qos-qostan ustap júr.  «Bala úshin jumys istep, bala úshin ómir súrip júrgen joqpyn ba?» degen ata-ana bar jalaqysyn jumsasa da, perzentiniń ańsaǵan telefondaryn alyp berýde. Al sol jasóspirim balalar ınternet jelisine kirmeıdi emes kiredi,  ınternet jelisinen kóptegen vıdeo men sýretterdi kórmeıdi emes, kóredi.Al  ınternetten kórgen atys-shabys, tóbeles neshe túrli kórinis balanyń psıhologıasyna  áser etpeı qoımaıdy. Zıanyn keltirip qana qoımaı balanyń oı-sanasynyń damýyna keri áserin tıgizedi.  Óskende ne kórse, ushqanda sony iledi demeı me? Ata-anasynyń tárbıesin emes, ınternet jelisinen kórgenderin isteıtin balalar qazirgi ýaqytta kóbeıip barady.

Al endi uıaly telefon balanyń densaýlyǵyna qandaı zıan keltiredi degen suraqqa kez-kelgen ata-ana naqty jaýap aıta almaıdy. Sebebi uıqydan tura salyp, telefonǵa qaraıtyn ata-analar, balalaryna turmaq  telefon ózderine qandaı zıan keltirip jatqanyn bilip te jatqan joq.

Sonymen qatar eki jasqa tolmaǵan balalardy jubatý úshin qolymyzdaǵy qalta telefonymyzdy bere salatynymyz anyq. Telefonnyń zıanynan góri, kishkentaı sábıdiń jylamaǵany mańyzdy bolyp kórinedi. Al telefonnan bólinetin sáýleniń bas aýrýy, este saqtaý jáne kórý qabiletine zıan keltirip, uıqysyzdyqqa shaldyqtyratynyn birimiz bilsek, birimiz bilmeýimiz de múmkin.

 Aıtyp otyrǵan telefonnyń zıanyn ǵalymdardyń júrgizgen zertteýleri boıynsha dáleldep bersek. Adam uıaly telefondy qoldanǵanda onyń mıy basqasha jumys isteı bastaıdy. Bir saǵattyq áńgime nátıjesinde, telefon qoıylǵan jaqtaǵy mıdyń bóliginde kóbirek glúkoza almasýy bolady. Bul zertteýler de áli jalǵasýda, mamandar bul fakti adamnyń densaýlyǵyna qalaı áser etetinin aıta almaı otyr. Alaıda sońǵy jyldary bas aımaǵynda isikterge shaldyqqandardyń sany óskeni belgili bolǵan. Dárigerlerdiń kópshiligi buny uıaly telefonmen baılanystyryp otyr. Al, reseılik ǵalymdar uıaly telefonnan bólinetin elektromagnıttik tolqyndardyń kóz janaryna keri áser etetinin anyqtaǵan. Ǵalymdardyń júrgizgen zertteýleri nátıjesinde synaqtan ótken tyshqandardyń barlyǵy derlik kóz janarynan aıyrylǵan. Sondaı-aq, zertteý barysynda synaqtan ótken haıýandardyń ımýndyq júıesi álsirep, buzylǵany anyqtaldy. 

Búginde biz telefonnyń bala densaýlyǵyna, psıhıkasyna jáne ortasyna qanshalyqty keri áseri bar ekenin bile tura, bilmegen keıip tanytamyz. Bul shyndyq. Al telefondardyń  densaýlyqqa qaýipti ekenin bile tursa da, búginde olardan bas tartatyndar az. Kerisinshe, telefondarǵa degen suranys kún sanap arta túsýde. Tehnologıalar damyǵan saıyn, telefondardyń qaýiptiligi  joǵarylaı túspese, azaımaıdy. Osy dúnıelerge kóz juma qaraýymyzdan kóptegen adamdar zardap shegip jatyr.

Telefonnan keletin qaýipten saqtanǵyńyz kelse, myna keńesti oqyp shyǵyńyz.

Kóshede sóılesińiz;

Telefon tutqasyn qulaqtan 1 santımert alys ustańyz;

Qulaqqabyńyz bolsa, sonymen áńgimeleskenińiz durysyraq;

Telefonnyń astyńǵy jaǵyn ustaǵanyńyz abzal;

Uıaly telefonyńyzdy tiginen ustańyz;

MGs dıapozonyn aýystyrǵanyńyz durys;

Telefondaǵy dybystyq sıgnaldy tyńdamańyz;

Taǵy da aıta ketetini telefondy qaltaǵa salmańyz. Múmkindik bolsa, qońyraý shalǵannyń ornyna habarlama jazyńyz. Bul sátte telefon sizdiń densaýlyǵyńyzǵa kóbirek zıanyn tıgizedi

Al osy telefonnan ózimizdi qalaı alshaq ustaımyz degen  suraqqa RÝDN ýnıversıtetiniń áleýmettik jáne dıfferensıaldy psıhologıa kafedrasynyń dosenti, psıhologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, otbasylyq psıhoterapevt Elena Chebotareva  jaýap berdi: «Telefonnan ózimizdi alshaq ustaý kúndelikti qoldanatyn kúntizbe  jasańyz (bir saǵat uıaly telefon qoldansańyz, odan keıin sabaq oqý). Belgili bir ýaqytqa oıatqysh qoı jáne sol ýaqytta ózińdi jeńimpaz retinde jigerlendirip, birden telefonnan alysta. Eń durysy, sizge kómekshiler kerek. Ol ata-anańyz bolsa tipti jaqsy. Olar sizdiń grafıgińizben tanys bolý kerek jáne sol ýaqytta tehnıkalyq qurylǵydan alystaýyńyzdy aıtyp eskertý jasaǵany jón. Kómekshińiz ne seriktesińiz dosyńyz bolsa, tipti keremet. Ekeýara kelisim jasańyz: kim óz ýaqytynda josparymen júrmese, ol aıyppul tólesin nemese qatań jazalansyn. Bul ózińizdi tárbıeleýge de kómektesedi. Al jeńimpaz, kerisinshe, syıǵa ıe bolsyn». Bul kúntizbeni sizde jasap kórińiz. Júzege assa syılyqtyń astynda qalasyz, al  ózińizdi shekteı almasańyz, telefonnyń shyrmaýynda qalyp qoıasyz.

 Qamshyger: Aqnur MUHTARHAN