«Ult bolmysy» jýrnalynyń «Alash joly»

ádebı shyǵarmashylyq báıgesine!

Proza (poves (hıkaıat), áńgime) janry boıynsha:

Búrkenshik aty: Sarybaýyr.

Jeltoqsan, 2015 jyl.

Qystyń qahary qaıtqan kóktemniń kókshýlan shaǵy. Bozbalanyń murtyndaı bolyp kók tebindep keledi. Alaqandaı aýyldyń segiz jyldyq mektebinde naýryz merekesi toılanyp jatty. Álginde ǵana aýlada shákirtter án salyp, bı bılese, endi dastarhan basynda jas muǵalimder án shyrqaýda. Dám jelinip bola bere dene shynyqtyrý páni muǵalimi Erik aǵaı qulaqtandyrý aıtyp, kópshilikti jelpindirip, jeliktirip  qoıdy. Doıbydan jarys ótpek eken. Júlde qory qomaqty kórinedi. Jas-kári, ul-qyz demeı, júldeden dámeliniń bári báıgege qosylýǵa haqyly. Tipti, tórde otyrǵan seksennen asqan atama da jarysqa qatys dep, jata kep jabysty. Biraq ol kisi elp ete qoıǵan joq. Appaq qýdaı saqalyn salaly saýsaqtarymen bir sıpap qoıyp:

– Astaryńa, usynystaryńa rahmet, qaraqtarym. Ózderiń oınaı berińder! – dep as qaıyryp, bata jasady.

«Doıbyshy aqsaqal» atanǵan atamnyń syryn biletin Erik aǵaı da qoıar emes. Basqasy basqa, atamnyń doıbydan bas tarta almaıtynyn ol da biledi. Buryn ózi birneshe ret izdep kelip oınap, jeńilip qaıtqan. Basqalar da sóıtetin. Tipti ózimizdiń «Qyzylbulaqty» qoıyp, at sabyltyp kórshi aýyldan, aýdan ortalyǵynan da kelip, jeńe almaı san soǵyp ketkender qanshama. İzdeýshiler kóbeıgen soń atam da aılaǵa kóshti. «Doıbyshy bolsań, áýeli myna Asqatpen oına! Sony utsań ǵana maǵan kel» deıtindi shyǵardy.  Aıtsa  aıtqandaı, keıingi kezderi atamdy qoıyp, menen de asa almaıtyndar kóbeıdi. Sondaılar syrtymnan «anaý nemeresiniń ózi bále, baıqamasań eki-úsh jep, bıge shyǵyp ketedi», – dep ańyzǵa aınaldyryp jiberipti.

Erik aǵaı aqyry qoımaǵan soń atam kelisken syńaıda:

– Onda meniń de shartym bar! Soǵan kónseńder ǵana oınaımyn,– dedi.

• Qaı shartyńyz bolsa da aıtyńyz!
• Kónemiz ǵoı, kónbeı qaıda baramyz?!
• Oıbaı-aý, aıtyńyz, tek oınasańyz bolǵany! – desti osyny ǵana kútkendeı jelikken jurt.
• Onda bylaı bolsyn! Sender jarysty bastaı berińder. Men myna bala-shaǵanyń bárimen oınap áýre bolmaıyn... Myna balany kórip tursyńdar ǵoı, – dep meni nusqady. – Osyny jeńgenderińmen ne teń túskenderińmen ǵana oınaımyn...
• E, onda jarasy jeńil eken!
• Iá, sát! Boldy, kelistik... – desti otyrǵandar atam aınyp qalardaı asyǵyp. Sonda ǵana Erik aǵaı uıqysynan oıanǵandaı:
• Joq, ata! Sizdi de, basqa úlkenderdi de bala-shaǵamen oınatpaımyz. Áýeli balalar arasynda, sodan soń úlkender arasynda eki bólek jarys ótedi, – dedi.
• Áp, bárekeldi, onda bopty...

Sóıtip atam besin namazyn oqýǵa úıge ketti de, biz jarysty bastadyq. Taban astynda barlyǵy da qaǵazǵa jazylyp-syzyldy. Úlkender men balalar eki bólek tizimge tirkeldi. Balalar ózara myqtyny anyqtaýǵa kiriskende Sáken muǵalim:

– Ýa, alqaly jurt! Búgingideı Ulystyń Uly kúninde qandaı saıys ótkizseń de jarasady. Al myna doıby degeniń – toǵyz qumalaqpen qatar damyp, qazaqtyń ulttyq oıyny sıaqty bolyp ketken etene nárse, – dep, doıbynyń tarıhyn baıandaı bastady.

– Bul – sonaý ejelgi ellınder, perǵaýyndar zamanynan belgili oıyn. Tipti doıbynyń 81 sharshyly, qıǵash júristi túrin saq Anaqarys babamyz oılap tapqan, Olımpıadaǵa qatysyp, grek doıbyshylaryn qoǵasha japyrǵan degen derek bar. Endeshe ata-babalarymyz doıbyny baıaǵydan bilgen. Erejesi qarapaıym bolǵan soń ony saq, ǵun, úısin tektes barlyq kóshpeli halyqtardyń handary men bıleri qystaýyndaǵy qystyń uzaq keshterinde ermek etipti.

Osy tusqa kelgende bir kisi sózdi bólip jiberdi:

– Áı, Sáken, bularyńnyń  bárin áýeli dáleldeý kerek. Anaqarys babamyz oılap tapsa, nege kıiz úı, qymyz sekildi bizge tikeleı mıras bolyp qalmaǵan?

Sáken aǵaı shamdanǵan joq. Kúlimsiregen qalpy sózin sabaqtady:

– Iá, kúdigińiz oryndy. Anaqarys babamyzdyń alysqa atylatyn jebeni, soqany, kóze urshyǵyn, doıbyny oılap tapqan jańashyldyǵyn kóre almaǵan pendeler danyshpan men onyń aǵasy Saýly qaǵannyń arasyna ot salǵan. «Anaqarys osylaı bedel jınaǵan soń taǵyńyzdy tartyp alady. Dereý kózin qurtý kerek» dep, keńes bergen. Sodan aqymaq qaǵan inisin óltirip, onyń bar jańalyǵyna tyıym salǵyzǵan...

Osy kezde Erik aǵaı  sózge aralasty.

– Qurmetti halaıyq! Barshańyzdan bir  ótinish. Bul – pikir jarystyratyn jınalys emes. Ýaqyt ólsheýli. Sondyqtan sabyr saqtap, sózdi bólmeı tyńdaıyq. Al, Sáken aǵaıǵa suraq, ótinish, pikirlerińiz bolsa, jarys sońynan aıtyńyzdar. Osyǵan kelisesizder me?

– Kelistik! Kelistik!

– Sózdi bólmeıik! Oıyndy bógemeıik!

– Al, Sáke! Sózińizdi jalǵaı berińiz!

Sáken aǵaı sózin ary qaraı jalǵady.

– Iá, sál sabyr etińizder, doıbynyń tarıhy týraly sózimdi aıaqtaıyn... Abaıdyń atasy  Óskenbaı, óz ákesi Qunanbaı, aýylynda bes baıystyń sıazy ótken Aqymbet Úsenbaı bı jáne Abaıdyń ózi tóbe bı saılatqan Súleımen bı, onyń uly Qanaǵat bolys pen Áset aqyndar doıbyny sheber oınaǵan. Abaıdyń Jıdebaıdaǵy murajaıynda uly aqynnyń doıbysy áli kúnge deıin saqtaýly tur. Qazaqstannyń alǵashqy eki dúrkin chempıony – Abaı atamyzdyń nemeresi Árham Kákitaıuly Ysqaqov. Seksenniń seńgirine shyqsa da jan balasynan jeńilip kórmegen myna bizdiń Rahym aqsaqal – sol ata-babalarymyzdyń sarqyty. Endeshe barshańyzǵa sáttilik tileımiz,– dep toqtady. Kópshilik razy bolyp, dý qol shapalaqtady. Keıbireýler «Apyraı, á, munyń bárin burynnan beri nege bilmegenbiz. Myna Sákenniń de bilmeıtini joq» desip, tań qalysyp jatty.

Namazyn oqyp bolǵan soń basqa sharýaǵa aýyp keter dep qaýiptendi me Erik aǵaı meni atama júgirtti. Áli  jarys bitken joq qoı dep edim, «alǵashqy aınalymnan soń-aq qara úzip kettiń, senen keıingiler endi qalǵan partıalardyń bárinde utsa da, saǵan jete almaıdy, sondyqtan álginde biz aqyldasyp  osylaı sheshtik,  bar, bar!» dep qýǵandaı qylyp jiberdi. Biraz qyzyqtan qur qalatyn bolsam da, olardyń esi-derti eshqandaı jarysqa qatyspaıtyn, biraq jan balasynan jeńilmeıtin  atamdy oınatý ekenin bilip dedektep kelem.

...Rasynda es bilip, etek japqaly beri atamdy doıbydan jeńgen adamdy men de kórgen emespin. Qatarlastarynyń birde-biri ony jeńbek turǵaı, taban tirep qarsylyq ta kórsetken emes. Tirese alatyn – tek kishi atam ǵana.  İshteri pysqanda doıby jasasyp, kómektesetin de sol kisi. Áýeli ekeýi úı syrtyndaǵy aǵashtardy asyqpaı aralap júrip, oqtaı túzý qos butaq qıyp ákeledi. Kádýilgi biz sadaq jasaıtyn solqyldaq taldan sál jýandaý. Álgilerdiń aspaı-saspaı butaqshalaryn qyrqyp, kedir-budyr tustaryn tegisteıdi. Bireýin qabyǵymen qaldyrsa, ekinshisin aq jońqa etip jonyp, appaq qylyp, tazalaıdy. Bul – ekeýinen jasalǵan tastardyń eki túrli bolyp shyǵýy úshin ádeıi isteıtin amal. Sóıtip ekeýi eki taıaqtan birdeı etip dóńgeletip qıyp, doıbynyń tastaryn jasaıdy. Bákileriniń júzderi qandaı ótkir deseńshi. Ustaranyń júzindeı qylpyp tur ǵoı, qylpyp tur. Bir-aq dóńgeletip shyqqannan qalmaı, qıylyp túsedi. Sosyn qystykúni aǵash kúrek jasaıtyn pánerdiń bir shetinen qolaramen sharshylap qıyp alyp, zimparamen shet-shetin ysqylap, jylmaǵaılaıdy. Páner tabylmasa, karton qaǵazdan jasaıdy. Maǵan  qara qaryndash pen syzǵysh  aldyryp,  túp-túzý etip alpys tórt sharshy syzyp shyǵady. Áýelde úlken atamnyń ózi syzatyn. Keıin qolynyń ebi kete bastady ma,  maǵan syzdyratyn boldy. Sosyn taqtaı betindegi tórtburyshty sharshylardyń teń jartysyn qaraǵa boıap, qalǵanyn sol kúıi qaldyrtady. Sóıtip  on eki aq, on eki qara tas pen alpys tórt  aq-qara sharshyly taqtaı jasalady.

Bári daıar bolǵan soń eki atam aspaı-saspaı dáret alyp, namazdaryn oqyp kelip, alpys tórt sharshyly maıdan dalasynda Karpov pen Kasparovtaı áı bir shaıqasady-aý deısiń... Dál ekeýiniń ortasynda árbir júristerin kóz almaı baǵyp, men otyramyn. Áýelde túk uqpaýshy edim. Kóp uzamaı-aq búkil júristeri men sharttaryn jattap aldym. Sosyn ádis-tásilge qanyqtym.

Eki atam  uzaq oınaıdy. Únemi jeńiske jetetin – úlken atam. Kishi atamdyki aqyr jeńe almasyn bilgen soń qaıtkende teń túsýge tyrysý. Anda-sanda bir teń tússe, balasha qýanyp, máz bolady. Alǵashqy bolyp jalyǵatyn da, turyp ketetin de – úlken atam.

– Áı, Esim! «Jeńilgen kúreske toımaıdynyń» kerin keltirme. Júr, ana sypyrtqyny túıeıik! Masyl bolmaı, isher asymyzdy adaldap isheıik!– deıdi úlken atam. «Anany ákel, mynany ákel» degenge jaraıtyn bolǵan soń qastarynan men de qalmaımyn. Úlken atam ár  istiń ebi men qybyn biledi. Qoly da epsekti. Olaq-solaq jatqan nárseni kórse, jóndeı qoıady. Zaýyttan shyqqandaı etip jutyndyryp sypyrtqy túıgenin kórseńiz. Áldeqaıdan káýlenniń dánin ákep egip, osy aýylǵa sypyrtqy túıýdi de úıretken sol kisi.

Ekeýiniń oıynyn kóre-kóre  men de ádis-tásilge qanyqtym. Mektepke barar jyly keı-keıde kishi atammen teń túse bastadym.

– Á-á, qý bala! Esebim másalan...  osal tusyńdy  taptym deshi, á!– dedi kishi atam sonda.– Mende pálendeı tásil deıtin tásil de joq. Meniki – basyńdy qaterge tikpeı, artyńdy ashpaı, shet-shetti jaǵalap, mysyqtabandap, alǵa jyljyp otyrý ǵana.   Esebim másalan, meniki – unaǵanyńdy júr, tas azaıtyp berip-ala ber! Buıyrǵanyn jeısiń, qalsa, qalǵanyn kórersiń...

«Esebim másalan» – bul kisiniń sóziniń máteli, álqıssasy. Osynysyn qospasa, áńgimesiniń qıýy kelmeıtindeı sát saıyn qystyryp otyrady. Ol ol ma, «eshqashan» degendi  «óldim Alla», «eger» degendi «ágárákı» dep, ózine ǵana túsinikti tilmen sóılemese, joly  bolmaıtyndaı kóretin taǵy bir qyzyq minezi bar. Keıde tipti búırekten sıraq shyǵaryp, buzyp-jaryp, qalaı bolsa, solaı qıqar sóıleıtinin qaıtersiz... Onysyn úlken atam estise, bátshaǵar men naısaptyń astyna alyp, tabaǵa salǵandaı etip, qýyryp alady. Sodan ba, ol joqta úlken atama degen qyjylyn da bizge baıqatyp qoıady.

– Bar áńgime ana shalda, úlken atańda bolyp tur, bala! Ol aıtady: qısynsyz, mán-maǵynasyz berip-alma dep. Men aıtam: tas kóp bolsa, onsyz da az mıym ashyp ketedi, sondyqtan berip-ala bereıin dep. Uǵyp otyrsyń ba, bala!

– Uǵyp otyrmyn, ata, aıta berińiz!

– Onda men saǵan ol shaldyń qupıasyn aıtaıyn, beri jaqynda,– ol qasymyzda eshkim bolmasa da sybyrǵa kóshti.– Sen onyń «esepsiz, mán-maǵynasyz berip-alma» degen aqylyn tyńdaı berme!

– Nege, ata?

– T-s-s! Aıǵaılama! Sen onyń aıtqanyn isteı berseń, óldim Alla uta almaısyń. Ol seniń barlyq tasyńdy sıqyrshydaı buǵaýlap, tuqyrtyp, tyrp etkizbeı tastaıdy. Al ágárákı berip-ala berseń... tasyń azaıyp, baqylaýǵa murshań jetedi, uqtyń ba?

• Uqtym, ata! Biraq berip-ala bersem, úlken atam renjıdi ǵoı!
• Renjı bersin! Sen, esebim másalan, bireýdiń ermegi bolyp, kóńilin aýlaý úshin emes, utý úshin oınaısyń ǵoı, solaı emes pe?
• Ol – bóten bireý emes, úlken atam ǵoı, ata?
• Meıli, báribir ol – sen emes, esebim másalan, basqa adam. Al basqa adammen kóńilin aýlaý úshin emes, utý úshin oınaısyń. Qarsylasyńa jaǵynaıyn, kóńilin tabaıyn dep oınadyń ba, óldim Alla uta almaısyń. Osyny esińe myqtap saqta!

Sóıtken kishi atam qazir Aıagózde. Osydan bir apta buryn sonda turatyn Aqylbek aǵam: «Siz jat adam  qusap bizge bir kelmeısiz. Osy joly ádeıi Sizdi ǵana áketýge keldim» dep, zorǵa kóndirip, alyp ketken.

...Úlken atam ekeýmiz qaqpa aldynda jolyqtyq.

• Ata, Siz bógelip jatqan soń aǵaılar meni jiberdi.
• Óı, bátshaǵarlar, o nesi-eı, ýáde – Qudaı sózi emes pe?! Meni kelmeı qalar dedi me eken?! Kórshi aýyldan Symaǵul atań kelip, anań birer shyny sháı berdi. Men qalaı kórip turyp, tura qasham?! Joq izdep júr eken, á-ne-e-ý ketti.
• Ata, kelmeı qalar degen joq, ýaqyt tyǵyz deıdi...
• Á, solaı ma?! Onda asyǵaıyq. Kópshilikti kúttirý – Qudaı súıer qylyq emes.

Atam bıyl seksen tórtte. Soǵan qaramastan  áli tyń. Qazirdiń ózinde adymyna ilese almaı, keıde júgire basyp kelemin. «Osynyń bári bir sát te qol qýsyryp  qarap otyra almaıtyn eńbekqorlyǵynyń arqasy. Únemi qozǵalystaǵy adam ońaıshylyqpen qartaımaıdy» deıdi áke-sheshem ózara sóıleskende. Ótkende  tipti «júrip bara jatqan arbany toqtatpaı-aq  qarǵyp túse saldy» dep, kórshi Kúmisjan apa tańdaıyn qaǵyp otyrǵan. Sonda anam kádimgideı qaýiptenip: «Ras pa, ata-aý, abaılańyzshy, oqys bolyp júrmesin» dep edi, «Óı, Kúmisjan-aı, sen de tynysh otyrmaı kelinniń záresin ushyrdyń,– dep atam jymıyp edi.– Ol sender oılaǵandaı  sharbaqty qazaqy arba emes, Shunaq Ivannyń shóp tıeýge arnalǵan qanatyn jaıǵan  jataǵan arbasy ǵoı» degen.

 Sóıtken atam Aıagózdegi uldaryna jylyna eki baryp qaıtpasa, kóńili kónshimeıdi. Barǵan saıyn osyndaǵy eki ulynyń bireýiniń bir balasyn ala ketedi.  Qoltyǵyna ózi túıgen eki-úsh sypyrtqysyn qystyra júrip, jol pulyn shyǵaryp alady. Ol jaqtan da qur kelmeı, bir nemeresin jetektep, súzgi taraq, tigin máshınesiniń ınesi, oımaq sekildi aýylda kúndiz sham alyp izdeseń de tappaıtyn qat taýarlardy  ala keledi. Atam keldi degende búkil aýyldyń adamdary bizdiń úıde. Ásirese, áıelder jaǵy qalmaıdy. Biri tapsyrǵan súzgi taraǵyn, biri is máshınesiniń ınesin alyp, máre-sáre. Balalar da sol kúni atam ákelgen mámpásıge bir toıyp qalamyz. Kózi syr berip, is tigýden qalǵan Kúmisjan apa:

• Oı, jaryqtyq-aı, ózińiz áreń júrip, bul nemerelerińizdi nege olaı-bulaı tası beresiz?– dep suraıdy.
• Bále, Kúmisjan-aı, myna uldar da, kelinder de jumys, jumys dep, aýyldan attap shyqpaıdy. Anaý Aıagózdegilerdiki de sol. Atam qazaq «Barmasań, kelmeseń, jat bolasyń» dep beker aıtty ma!? Bular bir-birimen kóz aldymda jat bolyp barady. Myna nemerelerim de bir-birin kórmeı ósip keledi. Keıin er jetip, bir-birin kórgende «bul qaı qazaq» dep turmasyn dep, ertip júrgem joq pa,– degen.
• Endi onda áý basta arǵy jaqtan kele sala bárin bir aýylǵa qondyrmadyńyz ba?
• Olaı qylmaýymnyń da mánisi bar. Bári bir jerde bolsa, kúnde kórip júrse, bir-birine qadiri bolmaıdy. Al alysyraq júrse, qadiri artady. Sondyqtan tetelerdi qatar qondyrmaı, tórt uldyń ishinen tuńǵyshym men úshinshimdi Aıagózge, ekinshim men kenjemdi Qyzylbulaqqa ornalastyrǵam.  Aıagóz – toǵyz joldyń toraby ári qalaǵa, shoıyn jolǵa jaqyn, al Qyzylbulaq – Tarbaǵataıdyń baýraıy, egin men malǵa da qolaıly, janǵa da saıa... Biraq ol kezde bulardy tobanaıaq bolyp, aýyldan uzap shyqpaı qalar dep  kim oılaǵan?! Men baıǵus bári bir jerge uılyqpaı, óristeri keń bolsyn degem joq pa?!
• Apyraı, á!– Kúmisjan apa tańdaıyn qaǵyp tańdandy.– Osynyń bárin oılastyryp júrgen Siz de áýlıe ekensiz. Átteń, jas kezińizde alasapyrandy kóp kórip, oqymaı qalǵansyz ǵoı. Áıtpese, bir jerden jaryp shyǵar edińiz...

Atam rahattana kúlip aldy. Sodan soń salıqaly qalypqa kóship:

• Áı, aınalaıyn, aqkóńil Kúmisjan-aı, kóńilińdi Qudaı kótersin! Áýlıelik – Alla Taǵalanyń ilýde bir kezdeser súıgen quldarynyń basyna berer qasıet. Bizdiki ánsheıin qısyn ǵana ǵoı,– dedi...

Atam ekeýmiz mektepke kelgende eń sońǵy eki bala aqtyq saıysqa kirisipti. Kóp uzamaı ekeýi ekinshi jáne úshinshi oryndy ózara bólisti.

Úlkenderdiń oıyny odan da qyzyq boldy. Erik aǵaı áýeli jarys erejesin, oıyn shartyn  taǵy bir pysyqtap ótti. Oıyndy aq tasqa ıe bolǵannyń bastaıtynyn, bergen tasty  mindetti túrde «jeý» kerektigin, artqa júrýge, «túkirip alýǵa» bolmaıtynyn, ekeýara daý-damaıdy oıynshy emes, tóreshi sheshetinin  eskertti. Kisi nedáýir bolǵandyqtan, jeńilgen oıynshy jarystan birden shyǵyp otyratyn  olımpıadalyq tásilmen  oınaýǵa kelisti.

Atam qarsylasynyń aý-jaıyn, shama-sharqyn tasty ustaýy men tizýinen, sóz saptasynan-aq  ańǵaryp qoıatyn. Sóıtip onyń sheberligi qaı deńgeıde bolsa, soǵan saı oıyn tásilin qoldanatyn.  Jerebe boıynsha atam eń áýeli aq taspen, Sáken aǵaıǵa daý aıtqan qasqa mańdaıly kisimen oınady.  Aqtar eki shetti jaǵalaı júrip, qaqpan qurýǵa kiristi. Qaralar da aspaı-saspaı aldy-artyn oılap, jeti ret ólshep, bir kesip, qaqpan men aran joq pa, soǵan kóz jetkizgen soń ǵana alǵa qaraı mysyqtabandap keledi. Bir qarasań, eki jaqtyń bir-birinen esh basymdyǵy joq, teń oıyn. Tas ta teń. Ekeýiniń de qorǵanysy – tas qamal, sasatyn eshteńe joq. Kenet qara jaqtyń tyly sál ashylyp edi, atam qatarymen eki ret berip, tórt  jep, bıge shyǵyp ketti.

– Qap-aı, á, bilmeı qalǵanymdy qarashy!– dep, qasqa mańdaıly kisi san soǵyp, jelkesin qasydy. Qaltasynan oramalyn alyp, shyp-shyp terlegen jyltyr mańdaıyn súrtti. Sodan soń jalyna sybyrlady,– aqsaqal, qaıtyp alyp, qaıta júreıinshi! 

– Qalaýyń bilsin, balam, júrseń júre ǵoı!

– Onda, minekeı, bylaı bolsyn,– ol dereý tasyn  qaıtyp alyp, basqasha júrdi. Biraq qýanyshy uzaqqa barmaı, birer júristen soń atam taǵy solaı qatarymen eki ret berip, tórt  jep, bıge shyǵyp ketti. Taǵy tórt-bes júristen soń bıi eki-úshten jep, qara tastardyń jolyn attap basa almastaı  etip, kesip tastady. Qasqa mańdaıly kisiniń jeńilgenin moıyndamasqa sharasy qalmady.

Atam ár túrli aıla-tásilmen taǵy eki qarsylasyn tize búktirip, Sáken aǵaımen aqtyq aıqasqa shyqty. Ekeýi buryn-sońdy ózara kezikpegen eken. Biriniń syryn biri bilmeıdi. Árıne, ekeýiniń aıyrmasy – jer men kókteı. Sáken aǵaı – kózi ashyq, oqymysty, búkil doıbynyń tarıhynan  habardar adam. Erejesin bylaı qoıǵanda kitaptarda jazylǵan doıbynyń ádis-tásiliniń bárin jatqa bilýi de múmkin. Onyń ústine byltyr aýdan ortalyǵyndaǵy bir jarysta jeńimpaz bolypty. Iaǵnı alaman báıge bolmasa da aýdan kólemindegi jeńistiń dámin tatyp, jarystyń  demin, lebin sezingen júırik. Endeshe  tarazy basy jas ta saýatty Sáken aǵaıǵa qaraı aýyp tur. Alaıda ómiri jarysqa qatyspaǵan, jady kómeski tarta bastaǵan qarıa demeseń, atamnyń  da ońaı-ospaq qarsylas emes ekeni anyq. Erterekte Sháýeshek pen Móıkeniń arasyndaǵy qytaı, uıǵyr, dúńgen doıbyshylarynyń birtalaıyn tize búktirgen týa bitti zerdeli, zeıindi doıbyshy  ekeni taǵy ras. «Sonda nege  jarysqa qatyspaǵansyz?» dep surasam, «Áı, balam-aı! Ol kezde jeńgenge beretini qatyrma qaǵaz ǵana. Qur qaǵaz topty bala-shaǵaǵa tamaq bola ma?!» dep kúlgen de qoıǵan. Iaǵnı atam jarysqa qatysýdy qajet dep tappaǵan,  qol bosta ǵana oınaǵan  sıaqty.

Naǵyz qyzyq endi bastalmaq. Oqyǵan, saýatty, jas Sáken aǵaı jeńe me, álde «kópti kórgen, kónektiń túbin tesken» atam jeńe me? Jınalǵan barsha jurttyń oıynda osy saýal turǵandaı.

Ereje boıynsha Sáken aǵaı bir aq, bir qara tasty aldy da, eki qolyn artyna jasyryp, tastardy tórt-bes qaıtara almastyryp alyp, qos judyryǵyn jumǵan kúıi alǵa sozdy. Jumylǵan judyryqtardyń birinde aq, ekinshisinde qara tas. Tańdaý quqy – atamda. Ol kisi oń qoldy nusqap edi, ishinen qara tas shyqty. Aq tasty alǵan Sáken aǵaı birinshi bolyp júrdi. Ortadan bastady. Atamnyń jıi aıtatyn máteli esime tústi: «Oıynshy ortadan bastaıdy».  «Oıynshy nege ortadan bastaıdy?» dep suraımyn. «Óıtkeni óz-ózine senedi. Kóleńkesinen qoryqpaıdy». Iá, Sáken aǵaı da óz-ózine senimdi edi. Atam da ortadan bastady. Ol kisi de óz-ózine senimdi. Aq jaǵy da, qara jaǵy da qadamdaryn sanap basyp, alǵa qaraı mysyqtabandap jyljyp keledi. Ekeýi de óte saq. Qarsylasy qıa bassa,  tarpa bas salyp, taban astynda jáýkemdep tastaýǵa ázir ekendigi baıqalady. Quddy eki jaqtan bir-birine qarama-qarsy jaqyndap kelip, sap túzep jatqan aýyr qol sıaqty. Surapyl shaıqas bastalar aldyndaǵy únsizdikke uqsaıdy.  Daýyl aldyndaǵy tynyshtyqtaı  shybynnyń yzyńy estiler beıkúná sát. Áli eshkim berip-alǵan joq. Tek alǵa jyljyp keledi. Órmekshiniń órmegindeı bar qupıasyn ishine búkken shym-shytyryq birdeńe. Kimniń qaqpan quryp, kimniń aran qazyp jatqanyn ańǵarý qıyn. Ańǵarý úshin ár qadamyn sanap basyp, bir-biriniń qıa basqan sátin ańdyǵan myna eki tásilqoı oıynshydan da myqty bolýyń kerek sıaqty. Qaýmalap turǵan jurt ta eshteńe uqpaǵan soń qos qarsylastyń qabaǵyn ańdyp álek.

Ekeýi bir-birimen serttesip alǵandaı, áli berip-alǵan joq. Sheber oıynshylar osylaı isteıdi. Esh sebepsiz berip-almaıdy. Betpe-bet kelip, shep qura  toqtaıdy da, qarsylasynyń ońaı oljaǵa aınalar, shashaý shyqqan tasy bolmaǵan soń basqa tastaryn júredi. Manaǵy manaǵy ma, endi ekeýi de ár qadamyn bes-alty júris burynǵysymen eseptep, uzaq-uzaq oılana bastady.

Kenet atamnyń qabaǵy qars jabyldy. Jaǵdaıynyń máz emes bolǵany. Endi Sáken aǵaı ashyq shabýylǵa kóshti. Ol alǵa qaraı bastyrmalatyp, ekpindeı bastady. Sol kezde atam bir ret berip-aldy. Munysy nesi? Bul kisi ózi de sebepsizden-sebepsiz berip-almaýshy edi, basqanyń da sóıtkenin jaqtyrmaýshy edi ǵoı?! Endeshe bir mánisi bolǵany da? Men bul jumbaqtyń sheshýin tapqansha, Sáken aǵaı «qap!» dep, sanyn soqty. Soqty da: «Boldy. Men qaqpanǵa tústim!» dep, ornynan turdy. Tamashalaýshylar: «Qalaısha? Nege?» desip, baıybyna bara almaı, dal bolyp jatyr. «Ne qalaıshasy bar? Mine, endi men qalaı júrsem de, eki berýim kerek bolyp tur. Qaqpanǵa tústiń, tutyldyń degen osy...»

– Qalaı bolǵanda da sońyna deıin oınaýyńyz kerek edi, Sáke!– dedi Erik aǵaı.

– Ne oınaıtyny bar?– Sáken aǵaıdyń kózi ashýdan jalt etti.– Sheber oıynshydan bir tas utylǵanyńnyń ózi jeńilis sanalady. Osy bir tas artyqshylyqtyń ózimen ol ońaıshylyqpen teń túsýge jibermeıdi. Al men qalaı júrsem de, eki tas utylaıyn dep turmyn. Endeshe eze berý – oıynshynyń emes, námárt pendeniń qylyǵy.

– Apyraı, atamyz eshqaısymyzdy typyr etkizbedi-aý! Quttyqtaǵannan basqa amal joq! – dedi Erik aǵaı.– Jeńisińiz qutty bolsyn, ata!

– Iá, ıá! Qutty bolsyn, aqsaqal!– Turǵandar japa-tarmaǵaı quttyqtaı bastady.

– Rahmet, qaraqtarym, ózderińe de, oıyndaryńa  da rahmet,– dep, atam da ornynan turdy. Sodan soń kúnge qarady,–  bále, taǵy biraz bógelsem, ekindini keshiktirgendeı ekenmin. Qoı, men júreıin!

– Aqsaqal, mynaý Sizdiń resmı jarysta birinshi ret aýyl chempıony bolǵandyǵyńyz úshin – shahmat taqtasy men tastary, al mynaý – nemereńiz Asqattyń oqýshylar arasynda chempıon bolǵandyǵy úshin – doıby taqtasy men tastary,– dep, Erik aǵaı júldelerdi atam ekeýmizge tabys etti.

Atam qol jaıyp, batasyn berdi. Ketip bara jatyp, qaıta buryldy:

– Áı, balalar! Osy báriń «myna kisi qartaıǵanda tal qıyp, doıby jasaýyn qoısyn, myna taqtaıdy syılaıyq» dep, ózara kelisip alyp jeńilgennen saýmysyń?

– Nege olaı deısiz, ata?

– Qaıdan bileıin, báriń  de esh tirespeı-aq, op-ońaı jeńilgendeısiń...

Bireýler kúldi. Endi bireýler qarıanyń shamyna tıip  almaıyq degendeı, dereý aqtalyp álek:

– Joq, ata, joq! Shyndap oınadyq. Eshkim kelisken joq!

– Já, já, sendim... sendim... Al, onda shyndap oınaǵandaryń osy bolsa, keleside men qatyspasam da bolady eken. Meniń ornyma myna balam qatyssyn, bala eken dep qomsynbańdar, jaraı ma?

– Qatysady, qatysady. Oǵan sóz bar ma.

Bul – atam qatysqan alǵashqy da, sońǵy jarys edi.