Memleket basshysy óziniń baǵdarlamalyq maqalasynda HHİ ǵasyrdaǵy ulttyq sananyń jańǵyrýyna qatysty toqtaldy.

Prezıdent bizdiń kóz aldymyzda álemde jańa, kóbine túsiniksiz, tarıhı kezeń bastalatynyn atap aıtty. Qazirgi sana men oılaý modelin saqtaı otyryp, aldyńǵy topta oryn alý múmkin emes. Ózgerý úshin ózimizdi myqtap qolǵa alyp, zaman aǵymyna ıkemdelý arqyly jańa dáýirdiń jaǵymdy jaqtaryn boıǵa sińirýimiz kerek.

Elbasynyń pikirinshe, HH ǵasyrdyń batystyq jańǵyrý modeliniń kemshiligi bizdiń ýaqyttyń shynaıylyǵyna saı kelmeý. Olar ózderiniń erekshe tájirıbesin barlyq halyqtyń erekshelikterin eskermeı órkenıetine engizdi. Tipti ájeptáýir jańǵyrǵan qoǵamnyń óziniń tamyry tarıhynyń tereńinen bas­taý alatyn rýhanı kody bolady.

-Ulttyq jańǵyrý degen uǵymnyń ózi ulttyq sananyń kemeldenýin bildiredi. Onyń eki qyry bar. Birinshiden, ulttyq sana-sezimniń kókjıegin keńeıtý. Ekinshiden, ulttyq bolmystyń ózegin saqtaı otyryp, onyń birqatar sıpattaryn ózgertý. Qazir saltanat quryp turǵan jańǵyrý úlgile­ri­niń qandaı qateri bolýy múmkin? Qater jańǵyrýdy árkimniń ulttyq damý úlgi­sin bárine ortaq, ámbebap úlgige almastyrý re­tinde qarastyrýda bolyp otyr. Alaıda, ómirdiń ózi bul paıymnyń túbirimen qate ekenin kórsetip berdi. İs júzinde árbir óńir men árbir memleket óziniń derbes damý úlgisin qalyptastyrýda. Ulttyq salt-dástúrlerimiz, tilimiz ben mýzykamyz, ádebıetimiz, joralǵylarymyz, bir sózben aıtqanda ulttyq rýhymyz boıymyzda máńgi qalýǵa tıis, - dedi Elbasy.

Bul platforma halyqtyń keshegi, búgingi jáne bolashaǵyn baılanystyratyn kókjıek ekenin aıtty.

Tarıhı jáne mádenı eskertkishterdi saqtaý jáne nasıhattaý maqsatynda elorda ákimdigi astananyń tarıhı oryndarynyń kartasyn qurastyrdy. Bul eskertkishterdiń barlyǵy ótken urpaq qurǵan, ýaqyttyń synaqtaryna tózgen baǵa jetpes rýhanı mura bolyp tabylady. Tarıhı oryndar karta quramynda elorda mádenıetiniń tereń tarıhynyń aıǵaǵy bolyp tabylatyn biregeı tarıhı-mádenı nysandar bar. Demek, Astana tek ozyq tehnologıalar men jańa ıdeıalar tartý orny ǵana emes, mádenı astana jáne tarıhı faktilerdiń qaınar kózi.

Astana turǵyndary men qonaqtarynyń nazaryna qalǵan mádenıet tarıhyndaǵy 10 eskertkishti usynamyz.

Kópes P.S.Sılınniń turǵyn úıi, Kenesary, 35. Kópes P.S.Sılınniń turǵyn úıi – eki qabatty, ǵımarat josparynda tórt buryshty. Qalanyń tarıhı bóliginde ornalasqan. P.S.Sılın – HİH-HH ǵasyrdaǵy Aqmola qalasyndaǵy kópestik tolqynnyń tanymal ókilderiniń biri. 1918 jyly bul jerde Aqmola qalasy Qyzyl armıasynyń ekinshisi rotasy ornalasty. HH ǵasyrdyń 90-shy jyldary Prezıdent isteri basqarmasynyń medısınalyq ortalyǵy, 1997-98-shi jyldary – astanany kóshirý boıynsha komısıanyń shtaby boldy.

Belarýs Respýblıkasynyń prezıdenti Aleksandr Lýkashenkonyń 2005 jyldyń 19 mamyrynda Qazaqstanǵa resmı sapary kezinde ǵımaratta Belarýstiń Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Elshiligi ashyldy.

Arhıtektýralyq-kórkemdik sheshim modern elementterimen klasıkalyq stılde oryndaldy. Sáýlettik ǵımarattyń tektonıkasy jıek tastardan tórt qyrly tirek kómegimen jáne myqty erneýi esebinen erekshelenedi.

Óziniń kóztartymdy jáne ustamdy klasıkasymen nazar aýdartady.

Dáriger F.I.Blagoveshenskııdiń turǵyn úıi, Áýezov kóshesi, 20a. Dáriger F.I.Blagoveshenskııdiń turǵyn úıi qalanyń eski bóliginde ornalasqan. Keńes kezinde ǵımaratta oblystyq ortalyq býhgalterlik mektep boldy. Búginde úıde S.Seıfýllın atyndaǵy mýzeı ákimshiligi ornalasqan.

Qala tarıhynda eskertkish F.I.Blagoveshenskıı atymen baılanysty (1881-1938 gg.), ol ordınator, dáriger, qalalyq aýrýhana jetekshisi bolyp jumys istedi. Budan bólek, 1910 jyldan 1926 jylǵa deıin Aqmolada sot-medısınalyq sarapshy mindetin atqardy. 1923-1924 jyldary Aqmola balalar ızolátorynda eńbek etti. 1929-1930 jyldary Aqmola týbdıspanseriniń meńgerýshisi jáne óńirlik aýrýhananyń aǵa keńesshisi qyzmetterinde boldy.

Úı aǵash sáýlet óneri bolyp tabylady jáne HİH ǵasyrdyń aıaǵymen HH ǵasyrdyń basyna tán eklektıka stılin kórsetedi. 

Kópes úıi, 1846 j. Bir qabatty aǵash úı, qalanyń eski ortalyǵyna jaqyn mańda – Seıfýllın kóshesi men Áýezov kóshesiniń qıylysynda ornalasqan.

1846 jyly Aqmola oblysynyń kópester tobynyń ókilderiniń birimen alynǵan taýarlarǵa esep júrgizý úshin jertólesi bar keńse retinde bir qabatty úı salyndy.

HH ǵasyrda onda «Zorka» balabaqshasy ornalasty. 1988 jyly, 30 jyl ótken soń Sáken Seıfýllın qaıtys bolǵannan keıin aqtalǵan soń, Qazaq SSR Mınıstrler Keńesiniń Jarlyǵymen ǵımaratta Sáken Seıfýllın mýzeıi ashyldy. Bul materıaldyq jáne rýhanı mádenıet tarıhynyń eskertkishter saqtaý orny. 

Úı bórenelerden tóbesi bıik qaptal shatyrmen jasalǵan. Jaqtaýlarmen órnektelip, kómkerilgen terezeler ǵımaratty sándi ári dekoratıvti etip tur.

Qalalyq basqarma ǵımaraty (M.Gorkıı atyndaǵy orys drama teatrynyń ákimshilik ǵımaraty) HİH ǵasyrdyń sońy, Jeltoqsan kóshesi, 13. HİH ǵasyrdyń sońynda boı kótergen jáne sol ýaqytqa saı eklektıka stıline jatady. Bir qabatty úı, jertólesi bar. Syrtqy kelbeti jonylǵan qyzyl kirpishpen órnektelip salý tehnıkasy qoldanylǵan. Memlekettik basqarma úshin turǵyzylǵan. Qalanyń birinshi ákimshilik ǵımaraty bolǵan. Basqarma Aqmola ómirinde mańyzdy saıası, qoǵamdyq, sharýashylyq ról atqardy.

Soǵys bastalǵanda ǵımaratqa 59-shy atqyshtar dıvızıasynyń shtaby onalastyryldy. Odan keıin onyń qabyrǵasynda ártúrli mekemeler boldy, onyń ishinde oblystyq kitaphana da bar.

2003 jyly jóndeýden ótkizildi. Alǵashqy kelbeti saqtaldy. Ǵımarat tarıhı jáne sáýlettik turǵyda óte qundy sanalady.

Gımnazıa, HİH ǵasyrdyń sońy, Jeltoqsan kóshesi, 13 (M.Gorkıı atyndaǵy orys drama teatrynyń ákimshilik ǵımaraty) HİH ǵasyrdyń sońynda ǵımarat gımnazıaǵa arnalyp salyndy. Bul eki qabatty qurylys, qyzyl kirpishten, qyzyqty jáne ózindik sáýletimen turǵyzylǵan. 1899 jyly Aqmolanyń qalalyq basqarmasy jáne kópes-mesenat S.A.Kýrbın ǵımaratty teatr úshin satyp alýǵa 100 rúbl bólgen. 1899 jyly alǵashqy turaqty trýppa quryldy. 1913 jyly bul jerde G.Aýbakırovtyń tatar trýppasy jumysyn bastaıdy. Ol Romanovtardyń patshalyǵynyń 300 jyldyq qurmetine «Jızn za sará. Ivan Sýsanın» spektaklin qoıǵan. 1918 jyly bul sahnada S.Seıfýllın qazaq jastarynyń kúshimen «Baqyt jolynda» jáne de basqa da spektáklder qoıǵan. Maıdannyń bastalýyna baılanysty teatr taralǵan.

Osy jyldyń mamyrynda Aqmolaǵa poıyzben Voroshılov orys drama teatry keledi. Jergilikti trýppa onyń quramyna endi. Odan keıin olarǵa ALJIR-diń tutqyn áıelder qatarynan aktrısalar qosyldy. Osy trýppa negizinde 1943 jyly qazaq jáne orys bólimderinen turǵan oblystyq mýzykalyq-drama teatr quryldy. 1955 jyldyń 10 qyrkúıeginde QAZ SSR Mádenıet mınıstrligi Aqmola oblystyq drama teatryn ashý týraly buıryq shyǵardy. 1959 jyly teatrǵa Maksım Gorkııdiń aty berildi.

Úsh qabatty kirpishten turǵyzylǵan teatr ǵımaraty HİH ǵasyrdyń sońy HH ǵasyrdyń basyndaǵy klasıkalyq stıldegi arhıtektýra úlgisi bolyp tabylady. Keńes jyldarynda (HH ǵasyrdyń 50-shy jyldary) úshinshi qabaty turǵyzyldy. Sol jaq qanatyndaǵy shatyrynda jeltartqysh sharýashylyǵymen sahnalyq qorap salyndy, qosalqy nysan aýla aldyna boı kóterdi. Bul rette ǵımarat aldyndaǵy aldyńǵy sáýlettik elementter barynsha saqtaldy.

Kópes M.K.Kýbrınniń saýda úıiniń ǵımaraty, 1905-1907 j.j., K. Kenesary kósh., 37. Kópes Kýbrın Matveı Konstantınovıchtiń saýda úıiniń ǵımaraty «Matveı Kýbrın s synovámı ı KO» seriktestiktiń saýda úıi retinde salyndy jáne árdaıym alǵashqy óziniń maqsatynda paıdalanyldy. Revolúsıadan keıin onda qalalyq ortalyq kitaphana, ortalyq baspa, ýezik ekonomıkalyq bólim boldy. 1944 jyly órttiń saldarynan barlyq aǵash qurastyrylymdary janyp ketti jáne dúken 10 jyl boıy paıdalanylmaı turdy. 1950 jyly atqarýshy komıtet órtenip ketken ámbebap dúkendi qaıta qalypqa keltirý týraly sheshim shyǵardy. Jarty ǵasyrǵa jýyq bul ǵımaratta aspazhana jáne «Radýga» saýda dúkeni boldy. Qazir bul jerde «Astana» saýda ortalyǵy ornalasqan.

1905-1907 j.j. bir qabatty ǵımarattyń sáýlettik stıli «modern» stıline jatady. Nysannyń aldyńǵy jaǵynyń qanattary Kenesary jáne Bókeıhan kósheleri boıymen ornalasqan. Jalpy arhıtektýralyq stıli men sáýlettik bólshekteri boıynsha peterborlyq arhıtektýra mektebin baıqaýǵa bolady. 

«Astana» konserttik zaly (1999 jylǵa deıin – tyń ıgerýshiler saraıy, 2016 jylǵa deıin - Kongres-holl), Kenesary kósh., 32.

«Astana» konserttik zaly qalanyń eski bóliginiń ortalyǵynda ornalasqan, kompozısıaly ansámbl eski alańmen túıisedi. Ǵımarat qurylysy 1961 jyly bastalyp, 1963 jyly aıaqtalǵan. Eskertkishtiń paıda bolý sebebi - Qazaqstanda tyń jerlerdi ıgerýge baılanysty. Aqpanda SSSR Mınıstrler keńesi Selınogradta tyń ıgerý ortalyǵy retinde Tyń ıgerýshiler saraıyn salý týraly sheshim qabyldaıdy. Saraı latvıalyq arhıtektorlar P. Iý.Fogeds, O. N. Kraýkshs, D. K. Danneberg jobalary boıynsha boı kótergen. Ol 2355 orynǵa eseptelgen jáne kólemi boıynsha sol kezde SSSR-de Kreml sıez saraıynan keıin ekinshi boyp esepteldi.

90-shy jyldardyń sońynda ǵımarat kúrdeli jóndeý men jańǵyrtýdan ótti.

«ALJIR» saıası qýǵyn-súrgin jáne totalıtarızm qurbandaryn eske alý memorıaldy-mýzeı kesheni, 2007 j. Selınograd aýdany, Aqmol selosy, Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúninde «ALJIR» memorıaldy-mýzeı kesheni ashyldy. Qarlagtyń NKVD (İİUK) Aqmola arnaıy bólimshesi eńbekpen túzeý 26-shy kentinde SSSR NKVD-niń buıyryǵy negizinde jáne NKVD Karlagty basqarý boıynsha buıryǵymen 1937 jyldyń 16 jeltoqsanynda qurylǵan. Bul keńestik eń úlken áıelder lageri boldy. 

Erekshe arhıtektýralyq tásil, kúmbez ben tordan – aq pen qaranyń úılesýi, qatygezdik pen jarqyn kúshti bildiredi. Keshenge kire beriste uzynnan zańsyz jazaǵa tartylǵandardyń qolymen otyrǵyzylǵan jarty ǵasyrlyq alma aǵashtarynan aleıa jalǵasyp, bıik qaıǵy qaqpasymen aıaqtalady. Ary qaraı shaǵyn gúlzarda «Kúres pen úmit» jáne «Dármensizdik pen toryǵý» atty eki músindi kórýge bolady. Mýzeı ǵımaraty qysqartylǵan konýs pishininde oryndalǵan. Mýzeı uzyndyǵy 12 m. úńgirtaýdan bastalady. Qabyrǵalarynda qazaq halqynyń 1928-1937 jyldardaǵy qıyn qystaý kezeńderin kórsetedi. Taǵdyrdyń taýqimetin tartqan 7620 at jazylǵan qabyrǵa qorshap tur.

«Astana-Báıterek» monýmentaldy ǵımaraty, 2002 j.,Esil ózeniniń sol jaq jaǵalaýy, Nurjol býlvarynyń ortalyq bóligi. Monýmenttik ǵımarat «Astana-Báıterek» Prezıdent rezıdensıasynyń bas osinde Úkimettiń jańa aýmaǵy aldynda ornalasqan. Monýment Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtiń bastamasymen salyndy. Monýment bıiktigi – 97 m., bul memlekettiń jańa astanasynyń jarıalanǵan jylyn sáıkesinshe, el tarıhyn sanaýdyń jańa núktesin bildiredi.

İshki arhıtektýrasy úsh aýmaqqa bólingen, álemniń úsh negizin aıqyndaıdy. Metal qurastyrmasynyń bıiktigi 105 metr, salmaǵy 1 000 tonnadan bes júz tireýishpen tur. Álemde dıametri 22 metr, salmaǵy 300 tonna «hameleon» shynydan jasalǵan, kúnniń túsýine baılanysty túsin ózgertetin shar rekordtyq bıiktikte ornalasqan.

Jobamen jumys istegen arhıtektorlar: A. Rústembekov, V. Islamov, S. Bazarbaev, J. Aıtbolaev, A. Ospanov (ıntererlar), qurastyrýshylar: M. Vaınshteın ı V.Cherepanov.Monýment jobasyn qurastyrýda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtiń ıdeıasy júzege asyrylǵan. 

«Báıterek» álemniń qurylýy týraly kóne kóshpendilerdiń kosmogonıalyq túsinigin bildiredi.