Búgingi tańda dinı másele qoǵamdaǵy ózekti suraqtardyń biri. Bizdiń qoǵamdy dinı radıkalızm men ekstremızm problemasy birshama alańdatyp otyr. Bul baǵytta memleket naqty sharalardy qolǵa alyp, dinı saladaǵy ahýaldy retteýde jańa bastamalar usynyp otyr. Eldegi destrýktıvti aǵymdardyń qyzmetine tyıym salyna ma? Dinı salada qandaı ózgerister kútip tur? Bul týraly «Qamshy.kz» redaksıasy QR Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstri Nurlan Ermekbaevpen áńgimelesken edi.
Elimizde Qazaqstan Respýblıkasynyń din salasyndaǵy memlekettik saıasatynyń 2017 – 2020 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy qabyldandy. Osy tujyrymdamanyń basty erekshelikteri nede? Nege basymdyq berilip otyr?
Tujyrymdama dinı birlestiktermen ózara qarym-qatynas týraly, dinniń qoǵam ómirindegi róli týraly memlekettiń ustanymy men kózqarasyn neǵurlym naqty jáne júıeli túrde qalyptastyrdy desek durys bolady. Atalǵan qujat birinshi kezekte qazirge kezde respýblıkada bolyp jatqan jaǵdaıdy nazarǵa alyp, baǵalady. Ekinshiden, Tujyrymdama memlekettiń buǵan degen kózqarasyn aıqyndady. Úshinshiden, kemshilikterin joıýǵa baǵyt bere otyryp, osy jaǵdaıdyń jaqsy-jaman jaqtaryn kórsetti. Bul – óz kezeginde dinniń qoǵam ómirindegi róli men alatyn ornyna qatysty memlekettiń ustynymyn ashyq, ádil kórsetýi boldy. Tujyrymdamanyń róli osyǵan negizdelgen. Tujyrymdamany osy saladaǵy memlekettik saıasattyń taıaýdaǵy 4 jylǵa arnalǵan «jol kartasy» deýge bolady.
Memlekettik saıasat qaǵıdattarynyń biri memlekettiń zaıyrlyq negizderin nyǵaıtý bolyp tabylady. Zaıyrlylyq degenimiz ne? Zaıyrlylyq – bul keıbireýler qatelesip oılaǵandaı ateızm emes. Shyn máninde zaıyrlylyq – bul qudaı joq degen emes, dindi joqqa shyǵarý emes, tek qana ateısik nanymdy mindetteý emes. Keńes Odaǵy kezindegi ateızmnen aıyrmashylyǵy sol (onyń ózinde de shirkeýler men meshitter bolǵan), qazirgi zamandaǵy Qazaqstannyń zaıyrly qurylymy birde-bir dindi jáne birde-bir konfesıany resmı túrde bólip kórsetken emes jáne dinı tıesiligine qaraı bireýinen bireýin artyq kórmeıdi. Memleket dindi saıasılandyrýǵa jol bermeıdi, biraq dinı birlestikter men konfesıalardyń damýyna kedergi bolmaıdy, dindarlardyń dinı qajettilikterin qanaǵattandyrýǵa kedergi jasamaıdy, bılik organdary konfesıalar men dinı birlestikterdiń ishki, kanondyq máselelerine aralaspaıdy. Bul rette memlekettik organdar barlyq dinı birlestikterdiń zańdy saqtaýyn qadaǵalaıdy. Endeshe, memleket óz kezeginde ar-ojdan bostandyǵy men qudaıǵa sený nemese senbeý quqyǵyna, ǵylymı dúnıetanymyna, óz kúsh-jigerine nemese tylsym kúshterge sený quqyǵyna qurmet bildiretin ádil tóreshi. Bul – árbir azamattyń konstıtýsıalyq quqyǵy, onyń negizinde ar-ojdan bastandyǵy jatyr. Ar-ojdan bostandyǵy degendi biz basqa adamdardyń bostandyǵyna jáne jalpy qoǵamǵa zıan keltirmeı, adamnyń óz senimin, onyń ishinde dinı nanymyn qalyptastyrý quqyǵy nemese bostandyǵy dep túsinemiz.
Memleket dindarlarǵa jáne dinı birlestikterge olardyń senimi baǵytyna kedergi jasamaı, jaǵdaı jasaıdy. Sonymen qatar zaıyrly memleket dindi nasıhattamaıtynyn jáne ony mindettemeıtinin eskerýimiz tıis. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary keıbir azamattar memleket dindi belsendi ilgeriletý úshin búdjet qarajatyn dinı birlestikterdiń qyzmetin keńeıtýge, dindi taratýǵa jumsaıtyn bolady dep oılady. Joq, memleket olaı jasamaıdy. Memleket zańdylyqty saqtaıtyn dindarlarǵa kedergi keltirmeıdi, qajetti jaǵdaı jasaıdy jáne zańnamanyń saqtalýyn talap etedi. Memleket ózi dindi nasıhattamaıdy.
Memleket beıtarap, ol birdeı dárejede meıli ol hrıstıan ne musylman ne ıýdeı bolǵanyna qaramastan, ártúrli konfesıa dindarlarynyń quqyǵyn qorǵasa, dál solaı elimizde tolyp jatqan dinge senbeýshilerdiń, ateıserdiń, agnostıkterdiń de quqyǵyn qorǵaıtyn bolady. Zaıyrly memlekettiń máni osynda.
Memlekettiń dinı birlestikterdiń ishki, kanondyq máselelerine, Bıblıa (İnjil), Táýrat nemese basqa da kıeli kitaptardyń sol nemese ózge de erejelerin túsindirýge aralaspaǵany óte mańyzdy. Memlekettik organdar dindarlarǵa qalaı durys syıyný kerektigin, dinı rásimderdi qalaı jasaý kerektigin nusqamaıdy. Bunyń bári dinı birlestikterdiń, dinı qyzmetkerlerdiń jumysy. Sonymen qatar zańmen jáne normatıvtik-quqyqtyq aktilermen retteletin máselelerge dinniń jáne dinı birlestikterdiń aralasýyna jol berilmeıdi. Máselen, mektep kıim nysanyn saqtaý týraly Bilim mınıstriniń buıryǵy tolyqqandy normatıvtik-quqyqtyq akti bolyp tabylady. Bılik organdary qandaı da bir oqýshy, onyń ata-anasy qaı áleýmettik topqa jatatynyna, ultyna, dinı ustanymyna qaramastan, ony buljytpaı saqtaýyn talap etetin bolady. Buıryq bárine birdeı. Bul jerde sheshimdi din emes, zaıyrly zań qabyldaıdy. Onyń naqty arajigi bolýy tıis, sonda eshqandaı daý da, qaqtyǵys ta bolmaıdy.
Sondyqtan biz bul jerde Qazaqstan sıaqty zaıyrly quqyqtyq demokratıalyq memlekettiń konstıtýsıalyq qaǵıdatyn qorǵaýdy aıtamyz.
Memleket nelikten memlekettik sala men din salasynyń neǵurlym naqty arajigin ajyrytýdy qarastyryp otyr?
Shyn máninde sońǵy jyldary dinı normalar, dogmalar jáne postýlattar qandaı da bir kúshter arqyly olar basqarýǵa bolmaıtyn salalarǵa tamyr jaıa bastady. Dinı postýlattar men normalar qyzmetiniń salasy negizsiz óristep, tipti saıası baǵyt alýǵa deıin bardy. Bul saıasatqa umtylý bolatyn. Osyndaı saıası kúres barlyq álemde bolyp jatyr. Tipti ıslam memleketteri kóshbasshylarynyń ózderi saýatty saıası kúshterdiń jáne dinı ekstremızm men terorızm kúshteriniń arasynda ıdeologıalyq soǵys bolyp jatqanyn moıyndaýda. Jekelegen elderde zaıyrly bılik pen din basylarynyń arasyndaǵy bılik úshin kúresti de baıqaýǵa bolady. Keıbir jaǵdaılarda halyqaralyq aýqymda dindi jeńil-jelpi kúsh quraly retinde paıdalanyp, óziniń saıası, mádenı-gýmanıtarlyq áser etý aımaǵyn keńeıtý áreketteri jasalýda. Jekelegen toptar nemese kúshter tek qana Qazaqstanda emes, kez kelgen memlekette zańǵa emes, mysalǵa sharıǵat normalaryna júginýdi qalap otyr. Keıbir memleketter úshin memlekettik qurylymnyń osyndaı qaǵıdattary ábden qalypty jaǵdaı jáne biz oǵan esh qarsylyq bildirmeımiz. Sizder bilessizder, biz basqa elderdiń ishki isterine aralaspaımyz. Degenmen, Qazaqstan ózi úshin bundaı joldy qabyldamaıdy.
Nelikten Qazaqstan úshin zaıyrlyq qaǵıdattary mańyzdy? Óıtkeni, birinshiden, Qazaqstan –tarıhı kópkonfessıaly, kópultty memleket. Biz elimizde turyp jatqan barlyq etnostar men konfesıalar ókilderiniń múddesin qamtamsyz etýimiz qajet. Ekinshiden, Qazaqstannyń tarıhı dástúrlerin eskerýimiz kerek, zaıyrlylyq qundylyq – bul da bizdiń tarıhı dástúrimizdiń bir bóligi. Úshinshiden, elimizdiń aınalasyndaǵy geosaıası orta eskerýimiz qajet. Eger Qazaqstan teorıalyq turǵydan mysalǵa ıslam memleketi bolyp, sharıǵat basqarsa, onda biz zaıyrlyq júıeden ıslam memlekettik qurylymyna aıaq basqan keıbir Taıaý shyǵys memleketteriniń tarıhyn qaıtalar edik. Onyń nege aparatynyn kórip otyrmyz – ıslamdy saıasılandyrý dinı negizdegi saıası partıalar men toptardyń paıda bolýyna ákep soqtyrady. Islamnyń ishinde birliktiń joqtyǵyn jáne bir-birimen kúresken aǵymdardyń bolýyn eskerip, bul partıalar ózara báskelestikke túsip, kúresetin bolady. Sońynda bunyń bári azamat soǵysyna, turaqsyzdyqqa jáne adam qurbanyna ákep soqtyrady. Bundaı jaǵdaıdy tek qatań teokratıalyq rejımmen ǵana qadaǵalaýǵa bolady. Bul bizge kerek pe? Bul senarı eshkimdi qyzyqtyrmaıdy dep oılaımyn. Beıbitshilik pen turaqtylyqty saqtaý maqsatynda, qoǵamdyq jáne memlekettik júıedegi árbir qoǵamdyq qarym-qatynas sýbektisiniń róli men alatyn orny túsinikti bolý úshin, eshqandaı jalǵan úmit bolmas úshin máseleniń basyn ashyp alǵan durys.
Biz dinı normalar men dogmalardyń qoldaný aıasynyń negizsiz óris alýyna jol bermeýimiz kerek. Oǵan qosa, olar árbir dinı birlestikte ártúrli. Kóp jyldar boıy, ásirese 90-shy jáne 2000-shy jyldardyń basynda biz dinı qyzmetke aralaspaýymyz kerek jáne ony retteýge aralaspaýymyz qajet dep sheshtik. Barlyq dinı aǵymdarǵa erik pen bostandyq berip qoıdyq. Iaǵnı, destrýktıvti, bizge tán emes dinı aǵymdar kire bastady. Bul jerde sheteldikterdiń qoldaýy da bolýy múmkin. Olar maqsattaryna jetý úshin aqshalaryn aıamaı, «aǵaıyndyq kómek» degen jeleýmen jergilikti azamattar arasynan óz jaqtastaryn satyp alady.
Aldaǵy ýaqytta dinı salada birshama shekteýler men tyıym salýlar bolatynyn aıtylyp júr. Jalpy, tyıym salý saıasaty qanshalyqty tıimdi?
Qazaqstanda tyıym salý sharalaryn múlde basymdyq berilip otyrǵan joq. Tutastaı alǵanda, tyıymnyń barlyq túrleri demokratıalyq memleketterge qaraǵanda dinı fýndamentalızmge tán. Bul meniń pikrim emes, bul – ǵylymı fakti. Egerde basqa eldermen salystyratyn bolsaq, biz din salasynda tyıym salý sharalaryn óte az qoldanamyz, sondaı-aq oǵan basymdyq berip otyrǵan joqpyz.
Biz adamǵa oılanýǵa, óziniń kózqarasyn ustanýyna tyıym salmaımyz. Biraq belgili bir ıdeologıany destrýktıvti dep aıta alamyz. Memlekettiń oǵan quqyǵy bar. Biraq, adamǵa oılaýǵa nemese senýine tyıym salýǵa talpynbaımyz da jáne ondaıǵa barmaımyz. Mysaly, qazirgi ýaqytta qoǵamda psevdosalafızm sıaqty destrýktıvti dinı aǵymǵa tyıym salý týraly másele kóp kóterildip júr. Memleket bul biz úshin destrýktıvti aǵym dep naqty jáne ashyq aıtty, degenmen basqa elder úshin qalypty bolýy múmkin. Nelikten biz oǵan tyıym salmaımyz? Óıtkeni bul uıym emes. Qaıtse de, bul – kózqaras, oı, nanym-senimder júıesi. Bul memlekettiń tyıym salýdy kózdemeıtindigine naqty dálel. Biraq, memleket osy destrýktıvti ıdeologıanyń taralýyna tyıym salý quqyǵyn ózine qaldyrady. Iaǵnı, adam ne oılasa da óz erki, al eger óziniń jat, teris oılaryn nasıhattaıtyn bolsa, basqalardy tarta bastasa, onda memleket shekteý sharalaryn qoldanatyn bolady.
Máselen, eldegi hrıstıan uıymynyń birine tyıym salýdy jaqtaýshylar bar ekenin bilesizder. Atyn aıtpasam da, Sizder qaı uıym jaıynda ekenin bilesizder. Alaıda, úkimet tyıym salý jolyn qoldanyp otyrǵan joq. Biz árbir dinı toppen jumys jasaımyz, olardy zańnamany saqtaýǵa shaqyramyz. Kópshilik osy jolmen júrip, zań buzýshylyqqa jol bermeýge tyrysady. Al eger dinı aǵymdar, birlestikter qandaı da bir júıeli túrde zań buzýshylyqqa jol beretin bolsa, memlekettiń shekteý men tyıym salý sharalaryn paıdalanýǵa barlyq zańdy negizderi bar. Biraq, qaıtalap aıtam, biz túsindirý, aldyn alý jumystaryn júrgizýge basymdyq beremiz.
Bul jerde Dinı saladaǵy tujyrymdama aqparattyq-túsindirý sharalaryn, konsýltasıalyq, beıimdeý-ońaltý qyzmetterin kórsetýdi kózdeıdi. Bizde deradıkalızasıalaý boıynsha ońaltý ortalyqtary qyzmet etedi, túsindirý jáne konsýltasıa berý úshin «qaýryt jeli 114» jumys isteıdi, elimizde 300-den astam aqpatarttyq-túsindirý toby bar, kóptegen sarapshylar, teologtar men ımamdar belsendi túrde jumyldyrylǵan.
Árıne, bul jumystyń sapasyn áli de arttyrý qajet. Jumysty jaqsartyp, problemalyq aýdıtorıaǵa barynsha nysanaly baǵyttap júrgizý kerek. Qazirgi ýaqytta biz osymen aınalysýdamyz. Zardapty joıýǵa emes, prafılaktıkaǵa, aldyn alý sharalaryna basa nazar aýdarylýda.
Memleket destrýktıvti dinı aǵymdardy ustanýshylardy esepke alýda, ótken jyly 15-16 myń bolsa, bıyl 19 myń bolǵan. Iaǵnı, ósý qarqyny bar. Bul baǵytta ne jasalyp jatyr? Olardy qalypty ómirge qaıtarýǵa bola ma?
Birinshiden, sizder aıtyp otyrǵan sıfrlardy qaıta tekserý qajet, ol naqty bolmaýy múmkin. Bul ýákiletti organ – Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstrligi jáne aýmaqtyq din isteri basqarmalary resmı túrde rastaǵan derekter emes. Mysaly oblystardyń din isteri basqarmalarynyń derekteri boıynsha destrýktıvti aǵymdardy ustanýshylar birshama az.
Qazirgi ýaqytta Mınıstrlik jáne teologtar tobymen birlesip ózge ilimderdiń destrýktıvti aǵymǵa qatystylyǵyn anyqtaý boıynsha ádisteme ázirleýde. Ázirshe ondaı ádisteme jáne resmı statısıka joq, sondyqtan qandaı da bir sandy mysalǵa keltirý durys bolmaıdy. Tutastaı alǵanda, adamnyń destrýktıvti aǵymǵa nemese dástúrli aǵymǵa jatatyndyǵy, biraq barynsha fýndamentaldyq paıymy arasyndaǵy shekti anyqtaý ońaı emes, qatelesip ketýge bolady. Ashyq aıtsaq, qoǵamnyń turaqtylyǵy jáne qaýipsizdigine is júzinde qandaıda bir adamnyń qandaı aǵymdy ustanatyny emes, radıkaldaný dárejesi qaýip tóndiredi. Er adam nemese áıel dástúrli konfesıada bolǵannyń ózinde, eger olar radıkaldy ustanymda bolsa, olar da qoǵamdyq jáne saıası qaýipsizdikke qaýip tóndiredi. Biraq radıkaldardyń sany azaıyp bara jatqanyn senimdi túrde aıta alamyn. Máselen, budan eki jyl burynǵy ýaqytqa qaraǵanda, qazir radıkaldar azaıdy.
Budan basqa, ótken jyldyń sońynan bastap, bizdiń azamattardyń Sırıa-Irak aımaǵyna barýy oryn alǵan joq. Osyǵan deıin olar otbasy múshelerimen ketken edi. Bul – birlesken keshendi sharalardyń jáne túsindirý jumystarynyń nátıjesi.
Sońǵy jyldary Memleket basshysy din taqyrybyna úlken kóńil aýdaryp keledi. Máselen, sáýir aıynda Nursultan Nazarbaev Qazaqstannyń musylmandar dinı basqarmasymen kezdesý ótkizdi. Bir aı buryn Sizben resmı kezdesý ótkizdi. Osyndaı árbir kezdesýde Prezıdent basymdyqtardy ózi aıtyp, aldyńǵy qatarǵa shyǵady. Bul memlekettik apparatta da, dinı basqarmada da dinı saıasatty saýatty túrde jáne naqty tujyrymdap beretin spıkerler joqtyǵynan bolyp otyrǵan sıaqty. Osy pikirmen Siz kelisesiz be jáne osy baǵytta qandaı jumys júrgizilýde?
Spıkerlerdiń joqtyǵynan Memleket basshysy osyndaı málimdemeler aıtýǵa májbúr bolyp otyr dep aıtqan pikirińizben kelispeımin. Prezıdent eldiń ishki jáne syrtqy saıasatynyń negizgi baǵyttaryn aıqyndaı otyryp, el ómirinde aıryqsha ról atqarady. Ol eldiń damýyndaǵy basty baǵytty aıqyndap, respýblıkadaǵy jaǵdaıdy qadaǵalaıdy. Sarapshylar ekonomıka, mádenıet, energetıka salasy nemese kez kelgen basqa salanyń máselesi boıynsha oılaryn aıtyp jatqanyna qaramastan, Memleket basshysy syrtqy jáne ishki saıasattyń kez kelgen máselesi boıynsha pikir aıtýǵa jáne strategıalyq baǵytyn aıqyndaýǵa ýákiletti. Sondyqtan bul qalypty jaǵdaı. Siz aıtyp ótken kezdesý úshin elimizdiń Prezıdentine alǵysymyzdy bildiremiz, ol destrýktıvti aǵymdarǵa tıesili syrtqy kórinisterge úkimettiń tuǵyryn naqty túsindirdi.
Jalpy aıtqanda, elimizde din taqyrybynda sóz sóıleýge daıar teologtar, srapshylar joq emes, bar. Biz din qyzmetkerlerin aýdıtorıa aldynda durys sóz sóıleýge, olarǵa tek teologıalyq bilim turǵysynan ǵana emes, saıası oı-órisin keńeıtý, ártúrli salaǵa baǵdarlanýy, zaıyrly bilim alýy jaǵynan kómek kórsetýmen aınalysamyz. Bul baǵyt boıynsha jumys júrgizilýde, atap aıtqanda, arnaıy jumys toby quryldy. QMDB-men birlesip birqatar is-sharalar ótkizildi. Árbir oblystan jáne Astana men Almaty qalalarynan barynsha daıyndalǵan 17 ımam irikteldi, olar tıisti daıarlaýdan ótkennen keıin basqa ımamdardy oqytatyn bolady. Osylaısha, ımamdar men basqa konfesıanyń ókilderi aýdıtorıamen jumys júrgizý úshin daıyn bolady dep úmittenemiz. Degenmen, biz kez-kelgen deńgeıdegi din qyzmetkeriniń BAQ-ta sóz sóıleýin qoldamaımyz, óıtkeni ol úshin belgili bir daıyndyq qajet.
Din – bul óte sezimtal dúnıe, onda ártúrli sózdermen bir oı aıtylady, astary – múlde ártúrli áser men saldar qaldyrýy múmkin, sondyqtan búgingi kúni shetel sarapshylary dinı ekstremızm men terorızm taqyrybyn BAQ-qa shyǵara bergen durys emes degen pikirdi aıtady. Osy másele tóńireginde jasandy «áýesqoılyqty» qoıý kerek, únemi osyny talqyǵa salmaı, meılinshe sabyrly bolyp, salıqaly jumys jasaý qajet.
Islam mektepterine qatysty. Elimizdiń óz ıslamtaný mektebiniń bolýy qanshylyqty oryndy bolar edi?
Áriptesterimizben birge biz mynadaı qorytyndyǵa keldik, Qazaqstan óziniń ıslam mektebi bolýyna laıyqty. Meniń oıymsha, QMDB-men birge bizdiń ortaq maqsatymyz – ulttyq, mádnı-tarıhı dástúrlerdi esepke ala otyryp, Qazaqstannyń ıslamtaný jáne Qurannyń, Súnnettiń jeke erejelerin qoldaný tártibin túsindiretin derbes mektep qurý kerek. Bul jerde sóz –kanondyq máselelerdi qaıta qaraý týraly emes, qanshalyqty sol dogmalardy saqtaý jáne bizdiń salada olardy basshylyqqa alý oryndy bolatyny týraly bolyp otyr.
Álbette, biz ıslamtanýdan eń úzdigin alýymyz tıis. Alaıda, árbir eldiń ózindik ulttyq, mádenı ereksheligi bar ekenin túsinýimiz kerek. Bizdiń ereksheligimizge, mádenıetimizge, tarıhymyzǵa sáıkes óz mektebimizdi qurýdan qorqýdyń qajeti joq.
Memlekettik apparat ókilderi, ákimder kópshilik aldynda dinı rásimderge, máselen aýyzasharǵa qatysady. Bul qanshalyqty durys?
Keıbir laýazymdy tulǵalardyń resmı túrde bekitilgen dinı merekeler – Qurban aıt, Rojdestvo, Oraza aıt sıaqty is-sharalarǵa jumys babynda qatysýy oryndy bolady. Memleket basshysy pravoslavıelikterdi Rojdestvo merekesimen, musulmandardy Qurban aıt merekesimen quttyqtaıdy. Bul qalypty jaǵdaı, óıtkeni bizdiń Prezıdentimiz barsha halyqtyń atynan sóıleıdi. Bizdiń úlken qundylyǵymyz túrli konfesıalar bir-biriniń dinınanymdaryn qurmetteıdi. Máselen, 70-shi jyldary Mysyrda barlyq konfesıalar tolyqtaı beıbitshilik pen kelisimde ómir súrgen, hrıstıandar musylmandarmen birge Oraza aıtty merekelegen, musylmandar hrıstıandarmen, ártúrli konfesıanyń ókilderimen birge Rojdestvo, Pasqany atap ótetin bolǵan. Bizde de barlyǵy bir-birin merekemen quttyqtaıdy. Adamdardyń belgili bir ortasy úshin qyzmettik fýnksıalary men mindetterin oryndaý sheńberinde bul qalypty jaǵdaı. Din isteri mınıstrligi de ýákiletti memlekettik organ retinde dinı birlestiktermen birlesip dindarlardy dinı merekelermen quttyqtaıdy.
Konstıtýsıaǵa sáıkes Qazaqstan ózin zaıyrly memleket dep jarıalaıdy. Bul degenimiz memlekettik qyzmetshiler barlyq konfesıalarǵa birdeı dárejede qaraýy tıis, konfesıalardyń birin bireýinen artyq kórýine bolmaıdy, ıaǵnı jumysqa bunyń áserin tıgizbeýi qajet. Memlekettik qyzmetshiniń ar-namys kodeksinde memlekettik qyzmetshi óziniń qandaı da bir dindi ustanatynyn jarıalap, ashyq kórsetpeýi tıis delingen. Mysaly, eger ákim jumys ýaqytynda kópshiliktiń aldynda dinı rásimderdi oryndasa, ol óziniń is-áreketimen sol dindi nasıhattady dep qabyldanýy múmkin. Ádep jaǵynan qarasaq, memlekettik qyzmetshige olaı isteýge bolmaıdy. Memlekettik qyzmetshi belgili bir dindi ustanýy múmkin, biraq kópshiliktiń aldynda óziniń dinı tıesiligin ádeıi kórsetpeýi tıis. Memlekettik qyzmetshi sanalmaıtyndarǵa osyndaı ádep shekteýlikteri qoıylmaıdy. Árkim óz tańdaýyn jasaýǵa quqyly.
Qazaqstanda meshitter kóp, sondyqtan kadrlarmen eleýli problema bar. Bul kúrdeli másele qalaı sheshilýde?
Barlyq jerde bilikti kadrlardyń jetispeý problemasy bar. Bul BAQ-ta, bızneste, memlekettik qyzmette de bar. Bul barlyǵyna ortaq problema, biraq QMDB-da bul jaǵynan oń ózgerister baıqalady. Biz ustazdar, moldalar men ımamdar daıarlaý deńgeıi jaqsarǵanyn baıqadyq. Bul tek QMDB-ǵa ǵana qatysty emes, barlyq konfesıalarǵa qatysty. Din qyzmetkerleriniń bilim deńgeıin arttyrý boıynsha turaqty jumys júrgizilýde. Eger QMDB-ǵa qatysty aıtatyn bolsaq, búgingi kúni múftıat qyzmetkerleri Almaty qalasyndaǵy Nur-Múbarak ýnıversıteti bazasynda, QMDB janyndaǵy arnaıy kýrstar bazasynda biliktigin arttyrýda. Sheteldik oqý oryndaryna, onyń ishinde Túrkıaǵa, Reseıge, Tatarstanǵa, Mysyrǵa dáris alýǵa jiberiledi.
Ótken jyly dinı ekstremızmniń aldyn alý salasynda ımamdardy qaıta daıarlaýǵa arnalǵan ınstıtýt ashyldy. Nur-Múbarak ýnıversıtetiniń janyndaǵy ınstıtýttyń qyzmetine bizdiń mınıstrlik ádisnamalyq qoldaý kórsetedi. Qazirdiń ózinde onda 50 ımam men teolog maman oqyp shyqty.
Bizdiń mindetimiz – barlyq meshitterdi arnaıy bilimi bar ımamdarmen jasaqtaý. Degenmen, bul barlyq namazhanalar men meshitterge joǵary bilimi bar ımamdar ǵana kerek degen sóz emes, orta dinı bilimi bar ımamdardyń ózi de jetkilikti ekenin túsinemiz. Qazirgi kezde shamamen ımamdardyń 20%-ynda joǵary dinı bilimi bar, 60%-ynda orta dinı bilimi bar ekenin eskere otyryp, joǵary dinı bilimi bar ımamdarǵa qajettilikti jabý úshin bizdiń ýnıversıtetke 3-4 jyl jetkilikti. Osyǵan oraı, din basylary ókilderin shetelge jiberip oqytýdyń qajettiligi joq. Mundaı qajettilik tek olardy qaıta daıarlaýda, biliktilik shyńdaýda bolyp otyr.
QMDB-men bizdiń ortaq maqsatymyz – Qazaqstanda dinı bilim, ásirese bakalavrıat dárejesi boıynsha bilim alý úshin tolyq jaǵdaı jasaý. Jastar bakalavr dárejesi boıynsha dinı bilim alý úshin basqa elderge ketpeýi qajet. Bul rette, magıstr nemese doktor dárejesi boıynsha oqýǵa olar QMDB-nyń joldamasy boıynsha barýlary tıis.
Birqatar elderde shetelde dinı bilim alýǵa tyıym salynǵan. Bizdiń de óz usynysymyz bar. Osy jaǵdaıdy retke keltirýdi qolǵa alyp otyrmyz. Óıtkeni adamdar óz betimen shetelge oqýǵa ketken kezde, onyń paıdasynan góri keleńsiz jaǵdaılary kóp bolady.
Óńirlerde konsýltasıalyq ortalyqtar bar ekenin atap ótken jón, mysaly, Aqtóbe oblysynda «Ańsar», Aqmola oblysynda «Nasıhat», Atyraý oblysynda «Shapaǵat» ortalyqtary jumys jasaıdy. Onda teologtar jumys isteıdi. Budan basqa, QMDB 2020 jylǵa deıin dinı bilim berý tujyrymdamasyn jáne musylmannyń, ımamnyń jeke basynyń keıpi jáne QMDB qyzmetshisiniń etıkasy degen birqatar mańyzdy qujattardy qabyldady.
Jyl saıyn QMDB ımamdardy Ál-Azhar ýnıversıtetine biliktiligin arttyrý úshin jiberedi. Barlyq ımamdardy atestattaýdan ótkizdi. 3 myń ımamnan 233 adam, ıaǵnı 10%-dan kemi atestattaýdan ótpedi. 156-sy qyzmetinen bosatyldy. Jónsiz sóz sóılep, keleńsiz is-áreketterge jol bergen ımamdar boıynsha jumys júrgizý jalǵasýda. QMDB basshylyǵy olardy qyzmetinen bosatýǵa deıin aparatyn sharalar qoldanýda.
Sonymen qatar shalǵaı eldi mekenderde ımamdardyń jetispeýshiligi bar ekenin aıta ketý qajet. Eldegi 150 meshitte ımam joq. Osy máseleni sheshýge atsalysý úshin «Ýaqyp» korporatıvtik qaıyrymdylyq qory quryldy. Qor halyqtyń áleýmettik osal toptarynyń, turmysy tómen azamattardyń, jastardyń problemalaryn sheshýmen aınalysady. Musylmandyq ǵana emes, basqa da dinı qyzmetkerlerdiń materıaldyq problemalaryn sheshýge járdemdesedi. Bul tek ımamdardy qarjylandyrady degen sóz emes. QMDB-nyń shamasy kelmegen jaǵdaılarda qor ımamdardy shákirtaqylarmen qoldap otyratyn bolady. Qajet bolǵan jaǵdaıda, Qor meshitter salýǵa da qoldaý kórsetedi.

Din salasyndaǵy tujyrymdama memleket kórinisiniń tujyrymdamalyq aıasyn bildiredi. Meniń túsinýimshe, kúzde zańnamalyq bastamalar bolatyn sıaqty. Siz ne kútesiz? Qoǵam qalaı qabyldaıdy?
Tujyrymdama, birinshiden – bul pikirler men kózqarastar júıesi. Ol negiz qalaýshy qujat. Biraq, kez kelgen tujyrymdamaǵa ony iske asyrý úshin İs-sharalar jospary ázirlenetinin umytpaýymyz qajet. İs-sharalar jospary – bul belgilengen merzimderi men jaýapty oryndaýshylary bar naqty qujat. Osyǵan baılanysty Tujyrymdama praktıkalyq qujat, is-qımyl jasaýǵa nusqaýlyq bolady. Ekinshiden, Tujyrymdama zań jobalaý úshin saıası-teorıalyq negizderdi qurý úshin qajet. Tujyrymdamanyń negizinde zańnamaǵa ózgerister men tolyqtyrýlar toptamasyn ázirleý boıynsha jumys júrgizilýde. Iaǵnı, 13 zań men 4 kodekske, eger ony talqylaý oń nátıje beretin bolsa, shamamen 60-qa jýyq túzetý men tolyqtyrýlar engiziletin bolady.
Jýyq arada qoǵamdy tanystyrý úshin arnaıy portalda osy túzetýler men tolyqtyrýlar jobasy jarıalanady. Biraq, barlyq ózgerister Mınıstrliktiń bastamasymen bolyp otyrǵan joq, kóbinese bul qoǵamnyń, ÚEU-niń qalaýy, keıbir ózgeristerdi dinı birlestikter usyndy. Biz zańnamany ázirleý kezinde qoǵamnyń pikirine júginemiz jáne túzetýlerdi qoǵamnyń barlyq ókilderimen ashyq túrde talqylaý qaǵıdasyn ustanamyz. Osy zań jobasyn daıyndaý kezinde, joba sarapshylardyń, dinı birlestik ókilderiniń, ÚEU ókilderiniń kóptegen talqylaýynan ótti. Barlyq pikirler men usynystar eskerlip, aýqymdy jáne kóp eńbekti talap etetin jumys júrgizildi, áli jumys jalǵasatyn bolady. Qarasha-jeltoqsan aılarynda ony Májiliske joldaýdy josparlap otyrmyz.
Osy túzetýlerdi qoǵam qalaı qabyldaıdy? Bizde dinge qatysty qoǵamnyń ustanymy ártúrli. Munyń eki jaǵy bar: bir jaǵynan dinı fanatıkter, ekinshi jaǵynan – ateıser. Bul rette olardyń arasynda basqa da ustanymdaǵylar bar. Qoǵam dinge qatysty kóptegen segmentterge bólingen. Árıne, osyndaı zań jobasyn bári birdeı qabyldamaıdy. Din salasyndaǵy kez kelgen aıtylǵan usynys dinı adamdarǵa unasa, ateıserge unamaıdy nemese kersinshe.
Sondyqtan bárine birdeı unaıdy dep kútýge bolmaıdy. Bizde ondaı ıllúzıa joq. Biz qoǵamnyń barlyq toptardyń múddelerin eskere otyryp, memlekettiń múddesin negizge alamyz. Eń bastysy – memleket múddesin qatań saqtaý. Árıne, bárine unaý múmkin emes. Biz jumysta synǵa úırengenbiz. Biz kez-kelgen memlekettik organdar sıaqty barlyǵyn sarapshylarmen, ÚEU-men talqylaımyz. Osyndaı bastamalar qoǵam talqysynan ótsin degen Prezıdenttiń nusqaýy bar. QR Parlamenti Májilisi de ártúrli ÚEU-men birge talqylaıdy. Pikir kóp bolýy múmkin, biraq sońyna kelgende qandaıda bir qabydanǵan sheshim úshin jaýapkershilik kimde? Árıne jaýapkershilik – árqashan memmlekettik organda.
Barlyq pikir tyńdalyp, talqylanyp, biraq sońǵy sheshimdi oǵan jaýapty organ qabyldasa durys bolady. memlekettik basqarý tıimdiligi salasyndaǵy sarapshy Ishak Adızes aıtqandaı: «Jaqsy sheshim shyǵarý úshin demokrat bolý qajet, al ony tıimdi iske asyrý úshin dıktator bolý kerek».
​

Suxbatyńyzǵa raqmet!