Qazaq qoǵamynda uzaq ýaqyttan beri talqylanyp kele jatyrǵan ózekti máselelerdiń biri latyn qaripine kóshý desek qatelespeımiz. Sonaý Táýelsizdik jyldarynan beri kóterilip kele jatyrǵan osynaý taqyryp endi márege de taıap qalǵan sıaqty. Bir nárse anyq – biz qalasaq ta, qalamasaq ta latyn qaripine ótemiz. Jáne bul ýaqyt talaby. Odan attap óte almaımyz. Endigi másele latyn áripiniń qandaı nusqasyna ótemiz? Áńgime osy másele tóńireginde bolýy tıis.

Búgingi tańda álemniń birqatar elderi óz jazýlaryn latyn alfavıtine negizdep aldy. Jáne qazaq tiline de arnalǵan birneshe nusqalary jasaldy. Negizgi tartys qazaqtyń tól dybystaryn qalaı durys tańbalaý kerek degen suraq tóńireginde oryn alyp keledi. Bireýleri bir dybys – bir tańba prınsıpin basshylyqqa alsa, endi bireýler qos tańba – bir dybys, ıaǵnı dıftoń júıesin qosh kóredi. Árkimniń pikiri ártúrli. Ulttyń upaıy ketetin osynaý kúrdeli másele meni de beı-jaı qaldyrmaıdy. Sondyqtan da QR azamaty, ári til mamany retinde men de óz pikirimdi ortaǵa salýdy jón kórdim. Jáne de nazarlaryńyzǵa ózim jasap shyǵarǵan latyn alfavıtine negizdelgen jańa nuqsany usynamyn.

Meniń oıymsha qazaqtyń jańa alfavıti qazaqtyń ulttyq bolmysyna saı bolýy tıis. Qazaq eshkimdi renjitpeýge tyrysatyn halyq. Qazaqtyń osy qasıeti jazýynda da kórinis tabýy tıis. Sondyqtan da bir dybys – bir tańba prınsıpin de, dıftoń júıesin de bir arnaǵa toǵystyrǵan júıe jasap shyǵardym. Keıbir jerleri oqylý erejelerimen bekitilgen. Jańa alfavıtte biz eń aldymen qazaq tiline tán á, ó, ú, u, i, ǵ, q ń, h sıaqty 9 spesıfıkalyq dybystarǵa basymdylyq berýimiz kerek. Bul dybystardy dıftońpen berýge bolmaıdy. Sol sebepten jeke-jeke tańbalaýymyz qajet. Bul dybystar naǵyz qazaqtyń jany. Kezinde Keńes úkimeti osy dybystardy joıý úshin biraz ter tókkeni beker emes. Bul dybystardan aıyrylsaq qazaq tili qurdymǵa ketetini anyq. Sonymen meniń jasaǵan álipbıim 32 áripten turady jáne óte qarapaıym.

Latyn qaripine negizdelgen qazaq alfavıti.

Klasıkalyq latyn alfavıtindegi 26 áriptiń 24-i alyndy. Oǵan tek qazaq tiline ǵana tán dybystardy berý úshin 7 tańba qosyldy. 5 dybysty dıftoń arqyly tańbalanyp otyr. Bul jerde jańalyq bolyp otyrǵany - bir tańba – eki dybys beretin «C» jáne «Y» áripteri.Qosymsha dybystar: Sh – Sh, Ch – Ch, Yu – Iý, Ya – Ia, Yo – Ë

Klasıkalyq latyn alfavıtinde «C» - árip «sı» bolyp oqylǵanymen kóp jerlerde «ka» bolyp oqylady. Tek 3 áriptiń: e, i, y – aldynda ǵana «sı» bolyp oqylady. Bul aǵylshyn tilinde de, fransýz tilinde de bar ereje. Qazaq tilindegi «K»- tańbasyn «C» - áripimen tańbalaý tilimizge estetıkalyq sıpat beredi. Kontekste kóz súrindirmeıdi. Osyny eskere otyryp «e» jáne «i» áripteriniń aldyna «K» (keı) áripin jazyp, qalǵan jaǵdaılarda «C»  tańbasymen berýdi usynamyn.

“C” vs “K”

Kapıtan - capitan – kapitan

Kanada - Canada – Kanada

Konstıtýsıa - Constituciya – Konstutuciya

Kandıdat - candidat – kandidat

Kavkaz - Cavcaz – Kavkaz

Ekonomıka - Économica- Ékonomika

Malıka - Malica – Malika

Fızıka - Fizica – Fizika – qaısysy oqýǵa jeńil, kórer kózge symbatty kórinedi? Árıne «C» - áripimen tańbalanǵan sózder. Al «K» - tańbasyn kelesi sózderdi jazýda qoldanýǵa bolady: äke, sheke, keme, kit, kïtap, kerege, Kipr t.b. Al «C» - áripiniń aldynda «e» jáne «i» áripterin qoısa «S» dybysyn beredi. Mysaly: Franciya - Fransıa, Veneciya – Venesıa, Constituciya – Konstıtýsıa, Circ – Sırk, Circul’ – Sırkúl t.b. Erejesi óte qarapaıym: «S» tańbasy «e» jáne «i» dybystarynyń aldynda «s» bolyp, qalǵan jaǵdaılardyń barlyǵynda «ka» bolyp oqylady.

«Y» - tańbasy:

«Y» - tańbasy óte tıimdi tańba. Bul áriptiń de erejesi óte qarapaıym. Daýysty dybystan keıin kelse «I», daýyssyz dybystan keıin kelse «Y» qylyp oqýǵa bolady. Mysaly:

Aı - Ay

Aıjan - Ayjan

Qaımaq – Qaymaq

Úırek – Üyrec

Eıforıa – Éyforiya

Uıym – Ûyym

Ydys – Ydys

Yrǵaq – Yrğaq

Qaqtyǵys – Qaqtyğys

Baýyr – Bauyr

Almaıdy – Almaydy

Bolmaıdy -  Bolmaydy t.b.  Mundaı ereje qazirgi qazaq tilinde bar. Qazirgi kırıll áripine negizdelgen alfavıtte «ý» - áripi daýysty dybystan keıin kelse daýyssyz, daýyssyz dybystan keıin kelse daýysty bolyp oqylady emes pe? Latyn qaripine aýysqanda da osy ereje qalady. Bauyr sózinde de «a»-dan keıin kelgen «u» – daýyssyz, daýyssyz áripten keıin kelgen «y» - y bolyp oqylady. Al rýy, týys sózderin jazý úshin «’» apostrof belgisin qoldanýǵa bolady. Mysaly: ru’y - rýy, tu’ys - týys t.b. Sondaı-aq apostrofty jińishkelik belgisin berý úshin qoldanylady. Mysaly: Lvıv – L’viv, kompúter – comp’yuter t.b. 

Al endi osy alfavıtti qoldanyp sóılemder jazyp kóreıik:

30 – tamyz Qazaqstan Respublicasynyñ Constituciyasy cünï - 30 tamyz Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy kúni.

Ucraina astanasy – Kiev qalasy – Ýkraına astanasy Kıev qalasy.

Äleumettïc jelïler baylanysudyñ eñ tiïmdï qûralyna aynaldy – Áleýmettik jeliler baılanysýdyń eń tıimdi quralyna aınaldy.

Jalpy, latyn tiline óteýdiń artyqshylyqtary kóp. Qarapaıym ǵana mysal: Jaılaýbaı degen kisiniń atyn aǵylshynshaǵa qalaı durys jazýda qıynshylyqtarǵa ushyraımyz. Zhailaubai, Zhaylaubay, Jailaubai, Jaylaubay - dep 4 túrli nusqada jazyp júrmiz. Durysy árıne – Jaylaubay bolady. Qazaq tilinde osy nusqany bekitsek aǵylshynsha jazǵanda da osylaı qalady. Zh – dıftońi «j» dybysyn bere almaıdy jáne ol shet elderde qoldanylmaıdy. Bizdiń qazirgi qoldanyp júrgenimiz orys tiliniń tehnıkalyq translıterasıasy. Ony Volopúk dep ataıdy. Ol qazaq tiline jaramsyz. Mysalǵa Ásel degen 4 áripten turatyn qazaq qyzynyń atyn «Assel» dep 5 árippen jazyp júrmiz. Ony keri qaraı translıterasıalaǵanda «Assel» shyǵyp ketedi. Áseldi Assel dep aıtý tilimizdi dıfferensasıaǵa ushyratpaıdy ma? Latyn qaripiniń laıyqty nusqasyn tańdasaq osyndaı ultqa qaýip tóndiretin kemshilikter joıylar edi.

Latynǵa ótý sózsiz kerek nárse. Biraq ábden oılanyp baryp sheshim qabyldaý kerek. Latynǵa ótemiz dep túrik baýyrlarymyz á, u, ń, q sıaqty dybystarynan aıyrylyp qaldy. Nátıjesinde Álıdi Alı, Qudiretti Kýdret dep júr. Ózbektiń latyny taza kompúter pernetaqtasyna negizdelgen tehnıkalyq latyn bolyp shyǵyp, nátıjesinde tolyq sińisip kete almady. Ázirbaıjan men Túrkimen latyny ájiptáýir jaqsy. Degenmen de olarda da kemshilikter bar. Sondyqtan da eshkimge eliktemeı de, jaltaqtamaı da ózimizdiń qazaq latynyn qabydaýymyz kerek. Oǵan qosa osy sátti paıdalanyp qazaq tiliniń orfografıasyna da ózgerister engizip alýǵa bolady. Eń qajetti reformany «h» áripin alyp tastaýdan bastaý kerek. Bul áripti kezinde «q» áripiniń kúshin álsiretý úshin ádeıi engizgen. Endi h – áripinen bastalatyn barlyq sózderdi qaıtadan «q» áripine aýystyryp, osy kemshiliktiń ornyn toltyrýǵa múmkindik bar. Qan saılaý, qalyq (narod), qat jazý, Asqana, Asqat, shaqmat t.b. Sol sıaqty i – áripiniń de qoldanysyn azaıtýǵa bolady: búgin-búgún (bügün), úshin-úshún (üshün) t.b.

P.S. Keıbireýler ekonomıkalyq tıimdiligin oılap, tehnıkalyq nusqadaǵy latynǵa ótkendi qalaıdy. Alaıdy, tehnokratıanyń quly bolyp, Muhtar Shahanov aıtqandaı kompúter basty jarty adamǵa aınalyp júrmeıik! Ulttyń bolashaǵy ekonomıkalyq múddeden árqashan da joǵary turýy tıis...

Oralbek Óteǵulov,

Fılolog