Qaı halyqtyń bolsa da rýhanı murasynyń hatqa túsýiniń, ıaǵnı sol halyqtyń jazba mádenıetiniń tarıhy bar. Qazaq halqy da óz tarıhynda osyndaı jazbalyq mádenıettiń ár alýan satylarynan ótti. Qazirgi kezeń  bizge álipbı máselesin kún tártibine engizýde. Ony Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasynda: «Latynshaǵa kóshýdiń tereń logıkasy bar. Bul qazirgi zamanǵy tehnologıalyq ortanyń, komýnıkasıanyń, sondaı-aq, HHİ ǵasyrdaǵy ǵylymı jáne bilim berý prosesiniń erekshelikterine baılanysty», - dedi.  

Qazaq álipbıiniń latyn grafıkasyndaǵy nusqasyn daıyndaý boıynsha ártúrli sala mamandarynan, mekemelerden kóptegen  usynystar boldy. Memlekettik tildiń biryńǵaı standartty álipbıiniń nusqasyn tańdaýda, eń aldymen, ǵylymı prınsıpter negizge alyndy. Sonyń nátıjesinde qazaq tiliniń dybystyq júıesine, jalpy álipbı túzýdiń teorıasy men praktıkasyna qurylǵan nusqa retinde osy álipbı sizderge usynylyp otyr. Bul nusqanyń erekshelikteri baıandamada kórinis tabatyn bolady.

Jańa jazý nusqasyn qabyldaý, álbette, bir tańbalardy ekinshi tańbalarmen ǵana aýystyrý emes, ol – burynǵy álipbılerde jiberilgen emlege qatysty jańsaq jazýdy durystaý. Osy retten kelgende, álipbı jasaý jáne ony engizýmen birge jańa jazý erejeleri de qabyldanýy tıis dep oılaımyz.

Sizderge tanystyrylatyn nusqada latynnyń tól tańbalary ǵana alyndy. Onyń lıngvısıkalyq ta, qoǵamdyq ta mańyzy erekshe. Sebebi latyn áripterine ártúrli dıakrıtıkalar qoıý birinshiden, mundaı nusqany latyn álipbıi emes, ártúrli qospa tańbalardyń nusqasy etedi.

Ekinshiden, eń bastysy dıakrıtıkalar tól dybystarymyzdy saqtaýǵa tolyq múmkindik pen kepildik bermeıdi. Sebebi mobıldi telefondar, smartfondar, planshetter, noýtbýktar, kompúterler búginde jazýdyń quralyna aınalǵanda jáne olar bizge álemniń túkpir-túkpirinen keletindikten, olardyń pernetaqtasynda 26 tańbadan turatyn latyn tańbalary ǵana ornalastyrylady. Paıdalanýshylar osy bar tańbalardy ǵana qoldanady. Eger biz latyn grafıkasyndaǵy jańa álipbıge dıakrıtıkaly tańbalardy engizetin bolsaq, onda kópshilik kóp qoldanbaǵandyqtan, qazaqtyń tól dybystaryn joǵaltyp alýymyz múmkin. Qazirdiń ózinde Á-ni  A-men almastyrý, Q-ny K-men almastyrý, sol sıaqty Ǵ, Ń, Ó, U, Ú, İ dybystaryn jazbaý, ásirese, jastardyń arasynda jıi baıqalady.

Úshinshiden, álipbıimizdi latyn grafıkasyna  negizdeýimizdiń úlken sebebi – halyqaralyq aqparattyq júıege ený, álemdik tehnologıany ıgerý ekenin Elbasy aıtqan bolatyn. Endeshe, eger álemniń jetekshi elderi qoldanatyn klasıkalyq latyn álipbıiniń dybystaryna ártúrli dıakrıtıkalar qoıatyn bolsaq, onda biz joǵaryda aıtqan maqsatqa tolyq jete almaımyz.

Tórtinshiden,  dıgraftardy qoldaný arqyly biz sol dybystyń tól tabıǵatyn saqtaımyz. Al keıbir áriptester usynyp júrgen dıakrıtıkalar arqyly ajyratý ol dybystyń tabıǵatyn emes, ózara uqsas áriptiń tek shartty tańbalyq sýretin ǵana beredi.

Besinshiden,  bir dybysty eki tańbamen beretin dıgraftar latynnyń tól tańbalary bolsa, al noqattar arqyly beriletin dıakrıtıkalar –  keıin paıda bolǵan jasandy tańbalar. 

Osy jobany júzege asyrý barysynda, eń aldymen, qazaq tiliniń dybystyq júıesi eskerildi. Sonyń nátıjesinde 25 tańbadan turatyn álipbı usynylady:

Latyn grafıkasyna negizdelgen jańa qazaq álipbıin jasaýda «bir árip – bir dybys, bir árip – eki dybys jáne bir dybys – dıgraf júıesi» prınsıpi negizge alyndy.

Latyn grafıkasyna negizdelgen 25 tańbaly álipbıge qosymsha qazaq tiliniń dybystyq júıesin tolyǵymen qamtý úshin 8 dybysty tańbalaıtyn  8 dıgrafty usyndyq:

Qazaqtyń 3 jińishke daýysty á, ó, ú  fonemalary dıgraftarmen tańbalanady. E dybysy a, o, u jýan dybystarymen baılanysqanda á, ó, ú dybystaryn beredi.

- Á dybysy ae dıgrafymen beriledi. Sebebi a daýysty dybysynyń jińishke syńary á bolýyna baılanysty a-ǵa jińishke e dybysyn qosyp, ae dıgrafyn usynamyz. Á dybysyn osylaısha dıgrafpen berý kóptegen tilderde jáne halyqaralyq fonetıkalyq álipbıde bar. Sondyqtan e-ni daýysty dybystardy dıgraftar arqyly berýdiń prınsıpi retinde aldyq.

- Ó dybysy oe dıgrafymen beriledi. O dybysynyń jińishke syńary ó dybysyn berý úshin oǵan e árpin jalǵaımyz. Bul joǵarydaǵy prınsıp boıynsha jasalǵan.

- Ú dybysy ue dıgrafymen beriledi. U dybysyna e árpin qosyp, u dybysynyń jińishke syńary ú dybysyn (ue) shyǵaramyz. Bul dıgraftyń jasalýy da sol prınsıp negizinde.

- Ń dybysy ng  (en djı) dıgrafymen beriledi. Osyndaı dıgraf birneshe tilderde bar. 

- Ǵ dybysy gh (djı ash) dıgrafymen beriledi.  Ǵ dybysynyń jińishke syńary g ekeni belgili. Onyń osy syńaryna h (ash) tańbasyn qosyp, gh (djı ash) dıgrafyn berdik. Álipbıdiń osy nusqasynda daýysty dybystar e dybysynyń qosyndysy arqyly berilse, daýyssyz dybystar h (ash) dybysynyń biriktirilýi arqyly usynylady.

- Ch dybysy sh (sı ash) dıgrafymen beriledi. Ch túrki tilderindegi baıyrǵy dybys. Sózdik qorymyzda ch dybysy qoldanylatyn kirme sózder de barshylyq.

- Sh dybysy sh (es ash) dıgrafymen beriledi. Bul dıgraf sh dybysyn beredi. Latynnyń s (es)  jáne h (ash) áripteri arqyly jasalǵan. Ol ózderińizge belgili, kóptegen tilderde keńinen qoldanylady.

- J dybysy zh (Zet ash) dıgrafymen beriledi. J dybysyn latyn grafıkasynyń z (zet) jáne h (ash) tańbalary arqyly kórsettik. Bul dybys qazaq tilindegi j dybysyna sáıkes keledi jáne qoǵamdyq sanaǵa engen tańbalaý reti. 

Jalpy álipbıde dıgraftar berý jazýdyń kólemin arttyryp jiberedi jáne bul tıimsiz deıtin pikirler de bar. Osy dıgraftardyń qoldanylý jıiligine kelsek, olardyń sondaı úlken másele emes ekenin baıqar edik. Mysaly olardyń ár stıldegi mátinderde qoldanylýyn alsaq, onda  á (ae) – nól bútin júzden seksen segiz paıyz;  ó (oe) – nól bútin júzden seksen toǵyz paıyz; ú (ue) nól bútin júzden alpys toǵyz paıyz; ń (ng) – bir bútin júzden elý bes paıyz; ǵ (gh) – bir bútin júzden elý tórt paıyz;
ch (ch) – nól bútin júzden úsh paıyz; sh (sh) – bir bútin júzden jıyrma bes paıyz;  j (zh) – bir bútin júzden seksen bir paıyz ǵana eken. Olardyń jalpy qoldanýynyń ortasha mólsheri: bir bútin júzden segiz paıyz ǵana [2].

Álipbıdiń osy nusqasyna baılanysty týyndaıtyn jáne bir másele, bizdiń oıymyzsha, s, f, v sıaqty qazaq tiliniń dybystyq júıesinde joq  dybystardyń álipbıden oryn alýyna baılanysty. Bular bizdiń tól dybystarymyz bolmaǵanymen, osy dybystar kezdesetin sózder qazirgi qazaq tiliniń qorynan oryn alǵan. 1920 jyldary Qazaqstanda álipbı taqyryby kóterilgende, jat dybystar jóninde de pikirtalastar bolǵan. Ahmet Baıtursynulynyń álipbıge baılanysty eńbekterin muqıat oqysaq, biz Alash zıalylarynyń keıbir kirme dybystardyń qazaq álipbıinen oryn alýyn jaqtaǵanyn da kóremiz. Mysaly, Bilimpazdar sıezinde Ahmet Baıtursynuly: «...qazaq tilinde saqtalýǵa az da bolsa aqysy bar «h» ; óıtkeni «h» dybysymen aıtylatyn qazaqtyń óz tilinde az da bolsa, sózder bar» – deıdi [3]. Iaǵnı ol álipbı prınsıpinde sol kezdegi tildik qordaǵy sózderdiń de mańyzyna mán bergen. Osyndaı ǵylymı  prınsıpten shyǵyp, biz  álipbı nusqasynda ondaı dybystarǵa da oryn berdik. Al qazirgi ǵylym men tehnologıanyń dáýirinde biz osy dybystar kezdesetin myńdaǵan sózderdi alyp tastaı almaımyz nemese olardy óz áripterimizge aýystyrsaq, ony qoldanatyn mıllıondaǵan halyqtyń qarsylyǵy men túsinispeýshiligine kezigemiz.

Endi osy dybystardyń qoldanýyna keleıik. V árpi kezdesetin sózder sany – 755, f árpi kezdesetin sózder sany – 1098, quramynda s árpi kezdesetin sózder – 520. Orfografıalyq sózdiktegi v, f, s dybystary kezdesetin sózderdiń jalpy sany – 2373.  Bul tek atalǵan sózdik boıynsha ǵana. Eger 30  tomdyq salalyq sózdikti saraptar bolsaq, osy áripter kezdesetin sózder eselene túseri sózsiz.

Osy jańa álipbı nusqasy negizinde Sh. Shaıahmetov atyndaǵy tilderdi damytýdyń respýblıkalyq úılestirý-ádistemelik ortalyq  qyzmetkerleri jáne syrttan shaqyrylǵan turǵyndar arasynda birneshe ret aprobasıa júrgizildi.  Oǵan qatysýshylardyń kópshiligi osy nusqaǵa qoldaý bildirdi. Latyn álipbıine elimizdegi kóptegen azamattardyń, ásirese, jastardyń kózderi úırengen, ıaǵnı belgili bir deńgeıde kóbimizdiń kózdaǵdymyz qalyptasqan. Al jazý daǵdysynyń qalyptasýy ýaqyttyń enshisinde. Memlekettik tildiń biryńǵaı standartty álipbıiniń engizilýi  kezeń-kezeńimen júzege asyrylady, demek Qazaqstan azamattarynyń jańa álipbıin ıgerip keterine senim mol.

Erbol Tileshov

Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstrligi

Tilderdi damytý jáne qoǵamdyq-saıası jumys komıteti

Sh.Shaıahmetov atyndaǵy tilderdi damytýdyń

 respýblıkalyq úılestirý-ádistemelik

ortalyǵynyń dırektory,

fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty