Sóz tórkini

    Etımologıalyq máni 

   Etımologıalyq turǵydan: “Han” – kóne túrki tilinen alynǵan, el bıleýshi, ulys basshysy degen maǵyna beredi. “Shapan” – arab tilinen engen, jabý, jamylý maǵynasyndaǵy sóz. Qazaq tilinde bul sóz syrt kıimniń bir túrin bildiredi.
    Sózdik turǵydan: Han shapan – erekshe mártebege ıe adamdarǵa arnalǵan ulttyq syrt kıim. Ony dástúrli túrde handar, bıler, batyrlar, jyraýlar, el basqarǵan tulǵalar kıgen. Kıimniń ataýy onyń ıesiniń qoǵamdaǵy orny men dárejesin aıqyndaıdy.
    
                       Jan-jaqty máni

   Han shapan – jaı ǵana syrt kıim emes, ol qazaq mádenıetinde asa qurmetti ári saltanatty ról atqarady. Tarıhta mundaı shapandar memlekettik deńgeıdegi syılyq retinde tabystalǵan. Qazaq handary, sultandary men bıleri jaýgershilik zamanda syı-qurmet belgisi retinde kórshi elderdiń handaryna han shapan jibergen.
 Qazirgi kezde han shapan ulttyq qundylyq retinde saqtalǵan. Ony memlekettik tulǵalarǵa, qadirli aqsaqaldarǵa, belgili aqyn-jazýshylar men qoǵam qaıratkerlerine syıǵa tartý dástúri jalǵasyp keledi. Mundaı shapan – adamnyń mártebesin kóterip, el aldyndaǵy qurmetin aıqyndaıtyn kıim.

         Yrymdyq máni

      Qazaq halqynda shapandy syılaý – úlken qurmettiń belgisi. Ásirese, han shapandy berý – asa mártebeli dástúr. Bul adamnyń abyroıyn asqaqtatyp, ony qadirleýdiń belgisi sanalǵan.
      Halyq arasynda “Shapan jaýyp, at mingizdi” degen sóz bar. Bul – erekshe syı-sıapat kórsetilgenin bildiredi. Sondaı-aq, han shapandy kıý adamnyń bedelin asyryp, oǵan mol tabys pen bereke ákeledi dep yrymdaǵan.
      Qazaqta “Kıimiń tozsa da, saltyń tozbasyn” degen naqyl bar. Han shapan tek sán úshin emes, rýhanı mánge de ıe. Ol – babadan qalǵan dástúrdi saqtaýdyń bir joly.

  Han shapan jabý joly

      Han shapan – kez kelgen adamǵa kıe salynbaıtyn, arnaıy mártebesi bar adamdarǵa ǵana tabystalǵan kıim. Qazaq handary, bıleri, batyrlary ózderine erekshe eńbek sińirgen tulǵalarǵa nemese elshi retinde kelgen kisilerge han shapan jaýyp, qurmet kórsetken.
       Qazaq dástúrinde han shapandy:
       1. El basqarǵan tulǵalarǵa syıǵa tartady.
       2. Jas jigitke “el aǵasy bolsyn” degen nıetpen kıgizedi.
       3. Qadirli qarıalarǵa berip, batasyn alady.
   4. Jaýgershilik zamanda elshilikke barǵan tulǵalarǵa berilip, olardy qurmetti qonaq etip kútken.
    Qazirgi tańda bul dástúr el basqarǵan azamattarǵa, óner adamdaryna, ǵylym men mádenıet qaıratkerlerine, úlken jetistikke jetken tulǵalarǵa syı-qurmet retinde jalǵasýda.

                  Han shapanyń quny

      Han shapan – asa baǵaly ulttyq kıim. Onyń quny qoldanylǵan matasyna, tigisine jáne áshekeılenýine baılanysty bolady. Shapan kóbine qymbat barqyttan, parshadan nemese jibekten tigiledi. Ony altyn jáne kúmis zermen kómkerip, qolmen kesteleıdi.
       Qazirgi ýaqytta naǵyz sheberdiń qolynan shyqqan han shapandar birneshe júz myń teńgeden bastap, birneshe mıllıon teńgege deıin baǵalanýy múmkin. Erekshe zerli, asyl tastarmen bezendirilgen han shapandar murajaılarda saqtalatyn qundy jádigerlerdiń qataryna kiredi.

      Qandaı oıýlar salynady?

       Han shapanǵa kóbine mynandaı oıý-órnekter salynady:
       1. “Qoshqar múıiz” – baılyq pen molshylyqtyń sımvoly.
       2. “Tórtqulaq” – bılik pen myqtylyqtyń belgisi.
       3. “Arqar múıiz” – el basqarǵan tulǵalarǵa arnalǵan órnek.
        4. “Aıshyqty oıý” – órkendeýdiń, órleýdiń belgisi.
        5. “Syńar múıiz” – batyrlyq pen qaısarlyqtyń nyshany.
Árbir oıýdyń óz mán-maǵynasy bar, olar shapannyń ıesiniń tulǵalyq qasıetterin aıqyndap turady.

  Ony qalaı saqtaıdy?

       Han shapandy durys saqtaý úshin arnaıy erejelerdi ustaný qajet:
       1. Kıiz qapqa salyp saqtaý – bul shapandy shań men ylǵaldan qorǵaıdy.
   2. Múk pen jýsan qosylǵan dorba qoıý – tabıǵı hosh ıis berip, zıankesterden qorǵaıdy.
   3. Kúnge tik qoıyp keptirmeý – kún sáýlesi matanyń túsin ózgertip, tozdyryp jiberedi.
       4. Qurǵaq jerde saqtaý – ylǵaldanǵan jerde kógerip ketýi múmkin.
       5. Aıyna bir ret jeldetip turý – aýa ótkizý shapannyń sapasyn saqtaıdy.
Ertede han shapandy arnaıy sandyqta saqtaǵan. Qazirgi kezde murajaılarda bul kıimderdi shyny vıtrınalarǵa qoıyp, arnaıy temperatýrada ustaıdy.
    6. XVIII ǵasyrda ómir súrgen Abylaı hannyń zerli shapany Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq mýzeıinde saqtaýly tur. Bul jádiger Qazaq handyǵynyń qurylý jáne órkendeý tarıhyna arnalǵan ekspozısıada oryn alǵan.  
    Han shapan – qazaq halqynyń dástúri men mádenıetinen syr shertetin erekshe kıim. Ol tek syrtqy sán úshin ǵana emes, mártebe men qurmettiń sımvoly sanalǵan. Búginde bul dástúr jalǵasyp, qazaqtyń uly tulǵalaryna tabystalatyn eń qundy syılardyń biri bolyp otyr.

       Maqala avtory: Bolat Bopaıuly