– Berik Ýálıuly, jýyrda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń tóraǵalyǵymen Úkimettiń keńeıtilgen otyrysy ótti. Memleket basshysy atalǵan jıynda elimizdiń damý maqsattaryna saı keletin kóptegen mindetti belgiledi. Onyń ishinde qandaı mańyzdy bastamalardy atap aıtar edińiz?
– Bul – jyl saıyn dástúrli túrde ótetin óte keń formattaǵy basqosý. Jıynda Úkimet músheleriniń aldaǵy jyly atqaratyn qyzmetiniń negizgi baǵyt-baǵdaryna basymdyq beriledi. Sondyqtan keńeıtilgen otyrystaǵy Prezıdenttiń kez kelgen tapsyrmasy men bastamasy elimizdiń damýy úshin asa mańyzdy. Qasym-Jomart Kemeluly saıasattaǵy utqyrlyqty áleýmettik-ekonomıkalyq damýdaǵy naqty qadamdarmen úılestirýdi jón sanaıdy. Iaǵnı, túbegeıli ózgeristerge jol ashqan reformalardyń oryndalýy elimizdiń ál-aýqatynan da kórinis tabýǵa tıis. Osy rette bir jyl buryn jańadan jasaqtalǵan Úkimetke óte úlken jaýapkershilik júktelip otyr. Óıtkeni Prezıdentimiz aıtqandaı, qazirgi kezeń jahan jurtshylyǵyna jeńil tıip otyrǵan joq. İri derjavalar arasyndaǵy ártúrli teketires, sonyń ishinde ekonomıkalyq sanksıalar saıasatyn kúsheıtý, ár jerde mazdaǵan kıkiljińder men beıbit turǵyndardyń mazasyn qashyrǵan qarýly qaqtyǵystar búginde álem elderin qatty alańdatady. Sondaı-aq sońǵy jyldary klımattyq ózgerister de anyq baıqala bastady. Tehnologıalyq jarys nátıjeleri buryn-sońdy bolmaǵan básekelestik týdyrdy. Mine, osy ispetti syn-qaterler elimizdi barlyq salada betpe-bet keletin kúrdeli kúrmeýlerdi der kezinde, tipti aldyn ala sheship otyrýǵa mindetteıdi. Shıyryp aıtqanda, kórpege qaraı kósiletin ýaqyt keldi. Memleket basshysy búdjet qarajatyn ońtaıly jumsaý, memlekettik qurylymnyń tıimdiligin arttyrý, artyq shyǵyndy boldyrmaýǵa basa mán berý keregin qadap aıtty. Prezıdent baıandamasynyń negizgi júlgesi osyǵan saıady.
– Memleket basshysy bıylǵy baıandamasynda da ekonomıkalyq damý máselelerine kóp toqtalǵanyn baıqadyq...
– Ekonomıka – memlekettik damýdyń negizgi ózegi. Álbette, otandyq ekonomıka, joǵaryda aıtqandaı, kúlli álemde oryn alyp jatqan túrli tartystyń saldaryn sezinip otyrǵany belgili. Óıtkeni bizdiń basty qaǵıdatymyz boıynsha, Qazaqstan – álemdik qaýymdastyqtyń belsendi múshesi. Bul ekonomıkaǵa da tıesili ustanym. Sondyqtan jahandyq saýda tizbegine keltiriletin qandaı da bir nuqsan bizdiń ekonomıkamyzǵa da áser etpeı qoımaıdy. Osy jaǵdaıda ornyqty damýdy qalaı qamtamasyz etemiz degen oryndy saýal týady. Bul jóninde Prezıdent buǵan deıin de aıtyp keledi. Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda osy baǵyttaǵy strategıany taǵy da pysyqtap, Úkimet pen quzyrly organdar basshylary úshin negizgi máselelerdi qaıtara eske saldy. Máselen, el ekonomıkasyn ártaraptandyrý – óte mańyzdy baǵyt. Sonyń ishinde osyǵan deıin oń ósim tirkelip kele jatqan óńdeý ónerkásibine barynsha jaǵdaı jasalyp jatqanyna toqtaldy. Erekshe nazar aýdaratyn dúnıe, iri ónerkásip jobalarynyń iske asyrylýy baıaý júrip jatqanyn synǵa aldy. Ony elden shyǵarylǵan zańsyz aktıvterdi qazynaǵa qaıtarý isimen qatar júrgizý qajettigin aıtty. Úkimetke orta býyndaǵy kásiporyndar shoǵyryn qalyptastyrý týraly tapsyrma berdi. Qazir álemde kóptegen el tıimdi paıdalanyp otyrǵan týrızm salasynan da qarjy tabýdy jón sanaıtynyn jetkizdi. Agroónerkásip kesheniniń áleýetin arttyrý baǵytyndaǵy mańyzdy bastamalar bar. Ekinshi deńgeıli bankterdiń ekonomıkany qarjylandyrýy turǵysynan naqty mindetter júktedi. Igerilýi kúrdeli ken oryndaryn ekonomıkalyq aınalymǵa qosý týraly oıymen bólisti.
Taǵy bir mán beretin másele bar: Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda qosymsha qun salyǵyn kóterýge qatysty usynys aıtylǵany barshaǵa aıan. Bul jaıt qoǵamda qyzý talqylandy. Qarapaıym jurtshylyqtan bastap sarapshylarǵa deıin osyǵan qatysty oılarymen bólisti. Prezıdent te atalǵan máselege jiti kóńil bólip, ótken aptada otandyq bıznes ókilderimen kezdesýde óziniń pikirin jetkizdi. Memleket basshysy kez kelgen reformany jan-jaqty saraptap, baıyppen júrgizgen jón ekenin atap ótti. Prezıdent bul tarapta túrli nusqany qarastyryp, qosymsha qun salyǵynyń mólsherlemesi saralanyp belgilenýge tıis ekenine erekshe mán berdi. Úkimettiń bul baǵyttaǵy jumysy bıznes, qoǵam, sarapshylar men depýtattardyń, ıaǵnı barlyq taraptyń pikiri eskerile otyryp jalǵasýy keregin qadap aıtty.
Osylaısha, Memleket basshysy strategıalyq baǵyttardy belgilep, jeldiń qaı jaqtan soǵatynyn, oǵan qarsy amaldardy sanamalap aıtyp berdi. Endi Úkimet músheleri men basqa da tıisti organdar osy mindetterdi oryndaýǵa jan-tánimen kirisip, búkil kúsh-jigerin jumyldyrýy kerek. Bul rette Prezıdent ekonomıkanyń barlyq salasyna ınvestısıa tartýdyń óte ózekti ekenin atap kórsetti.
– Shynynda, Qasym-Jomart Toqaev shetelden ınvestısıa tartý jóninde jıi aıtty. Jalpy, elimizde qazirgi ınvestısıalyq klımat qandaı?
– Memleket basshysynyń bastamasymen elimizde Investısıalyq shtab qurylǵanyn jaqsy bilesizder. Bul búrokratıalyq kedergilerge, toptyq múddelerge qarsy turatyn, quqyqtyq turǵydan ınvestordy qorǵaı alatyn qabiletke ıe ınstıtýtqa aınalýǵa tıis. Shtabtyń tıimdi jumys isteýine qajetti barlyq jaǵdaı jasalyp, onyń oryndalýyn Qasym-Jomart Kemeluly tikeleı baqylaýynda ustap otyr. Degenmen Prezıdent Úkimettiń mindeti ınvestorlardyń jekelegen máselelerin shuǵyl sheshý ǵana emes, elimizdegi jalpy ınvestısıalyq ahýaldy jaqsartý ekenin erekshelep aıtty. Byltyr jyl sońynda respýblıkalyq basylymdarǵa jazǵan maqalamyzda da atap ótkenbiz, Prezıdent 2024 jyly jıyrmadan astam memleketke saparmen bardy. Kóptegen halyqaralyq jıynǵa qatysty. Sonyń bárinde eń áýeli memleketter basshylarymen jáne sheteldik bıznes ókilderimen kezdesip, elimizdegi sheshimin tappaı jatqan salalarǵa qarajat tartýǵa tikeleı bastamashy bolyp keledi. BUU málimetterine sáıkes, Qazaqstan ekonomıkaǵa ınvestısıa tartý kórsetkishteri boıynsha aıtarlyqtaı tabysqa qol jetkizdi. Biraq Prezıdent oǵan toqmeıilsýge bolmaıtynyn jetkizdi. Óıtkeni birinshiden, elimizde búdjet tapshylyǵy oryn alyp otyr. Investısıanyń azaıýyn búdjet esebinen óteý qysqamerzimdi ǵana nátıje beretinin tilge tıek etti. Sol sebepti óńirlerge, Almaty qalasyna quıylatyn shetel ınvestısıasyn arttyrý mindeti qoıyldy. Úkimetten barlyq deńgeıde, ıaǵnı ortalyq bolsyn, iri qalalarymyz bolsyn, óńirlerimiz bolsyn, ınvestor ákelýge qolaıly jaǵdaı jasaıtyn birtutas ekojúıe qurý talap etiledi. Ekinshiden, qazir álemde sırek kezdesetin metaldardy óndirý men óńdeýge artyp kele jatqan suranysty tıimdi paıdalaný kerek. Osy maqsatta elimizdiń áleýetin durys iske asyrǵan jón. Máselen, Úkimet basshysy elimizde atalǵan baǵytta 17 ken orny ashylǵanyn aıtty. Onyń ishinde lıtııdiń orny erekshe. Mine, osy salaǵa ınvestısıa tartylsa, ozyq tehnologıalar kelse, sheteldik jáne otandyq ınvestorlarǵa birdeı jaǵdaı jasalsa, elimizdegi ınvestısıalyq klımatty aıtarlyqtaı jaqsarta túsetini anyq. Qazir bul tarapta geologıalyq barlaý jumystaryn júrgizý úshin ınvestorlarǵa úlken múmkindik berilip otyr. Iaǵnı, olar óz shyǵyndary esebinen ári barlaý júrgizedi, ári jer qoınaýyn paıdalaný quqyǵyna ıe bolady. Osy rette elimizde Jer qoınaýyn paıdalaný boıynsha reforma júrgizilip, onyń zańnamalyq platformasy ázirlenip jatyr. Jalpy byltyrǵy quıylǵan qarjy kólemi aldyńǵy jylmen salystyrǵanda sheteldik ınvestısıanyń birshama kemigenin kórsetedi. Bul – túsinikti. Sebebi qazir dúnıejúzi boıynsha ınvestısıaǵa talas júrip jatyr. Eldiń ornyqty damýyn qamtamasyz etýde ınvestısıanyń róli óte úlken. Memleket basshysy ekonomıkaǵa ınvestısıa tartý elimizdiń álemdik kartadaǵy ornyn anyqtaıtynyn aıtyp, bul istiń máni zor ekenin jetkizdi.
– Infraqurylymdy damytý máselelerinde aıtylǵan jobalar qanshalyqty oryndalady?
– Keıingi jyldary elimizdiń birqatar qalasynyń jylý júıeleri qystyń kózi qyraýda apatqa ushyraǵany qoǵamǵa málim. Mundaı oqıǵalardyń eldiń bedeline nuqsan keltiretini de kúmánsiz. Osy oraıda Prezıdent naryq talabyna saı tarıf saıasatyn qaıta qaraýdy tapsyrdy. Óıtkeni TMD elderindegi baǵa bizdiń naryqtan áldeqaıda joǵary. Bul – kontrabandalyq qylmysty órshitetin jaǵdaı. Tipti, shekara baǵandarynyń astynan tonnel qazyp, janar-jaǵarmaı tasyǵan oqıǵalar oryn alǵanyn quzyrly organdarymyz anyqtady. Sondyqtan energıaǵa, jylýǵa, sýǵa qatysty tutyný baǵalaryn ózgertý komýnaldyq nysandardy der kezinde jańa standarttarǵa beıimdeýge múmkindik beretinin umytpaǵan lázim. Prezıdent aıtqandaı, eskirgen energetıkalyq nysandardy ınovasıalyq stansalarmen almastyrý kerek. Qýat kózi tapshylyǵy artqan saıyn atom energıasyn paıdalanýǵa suranys kúsheıedi. Bul turǵyda Qazaqstan atom ónerkásibine qajetti otyn kóziniń úlken qoryna ıe ekeni belgili. Iaǵnı, ýranǵa baı elmiz. Sonymen qatar elektr jelilerin biriktirý, gaz-bý qondyrǵylary men qubyr jelileriniń qurylysyn aıaqtaý týraly naqty tapsyrmalar júkteldi.
Qazaqstan sońǵy jyldary kólik-tranzıt ınfraqurylymy boıynsha óte aýqymdy jobalardy júzege asyryp jatyr. Qytaıdan Eýropaǵa jetkiziletin júk tasymalynyń Qazaqstan aýmaǵy arqyly ótýin qamtamasyz etý úshin avtokólik joldarymen birge temir joldar, teńiz arqyly tasymaldaý isi jolǵa qoıylyp, kóptegen nysan paıdalanýǵa berildi. Memleket basshysy Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda Transkaspıı baǵdaryn damytý aıasynda «Moıynty – Qyzyljar» baǵytynda jańa temir jol qurylysyn bastaýdy, Qyzyljar beketinen Aqtaý portyna deıingi kúre joldyń kóptegen ýchaskesin jańǵyrtýdy tapsyrdy. Sonymen qatar «Altynkól – Jetigen» temir jolyn keńeıtý mindetin júktedi. Munyń bári Qytaı men Ortalyq Azıanyń arasyndaǵy kólik dálizin damytýǵa septigin tıgizbek. Byltyr elimizdiń birqatar qalasynyń áýe termınaldary jańadan salynyp, paıdalanýǵa berildi. Osy oraıda el aýmaǵynda halyqaralyq áýe habyn qurý isi qolǵa alynǵanyn atap aıtý kerek. Prezıdent júk jáne jolaýshylar termınaldaryn, logıstıkalyq ortalyqtaryn, zamanaýı qyzmet kórsetý oryndarymen qamtylǵan tolyq ekojúıeni qurýdy mindettep otyr. Bul salalarda da Qazaqstan óziniń ekonomıkasyna tıesili paıdadan qaǵylmaýy qajet. Qaýipsizdik Keńesiniń aldaǵy otyrysy osy kólik-tranzıt, logıstıkalyq áleýetti damytý taqyrybyna arnalady.
– Sıfrlandyrý salasynda jetekshi rólge ıe bola alamyz ba?
– Qazir álemdik saýda elektrondy júıege kóshkeni belgili. Elimiz memlekettik qyzmet kórsetý salasyn sıfrlandyrý baǵytynda úlken jetistikke jetip otyr. Bul tarapta kóptegen damyǵan elderdiń sıfrly júıesinen ozyq ekenimizdi maqtanyshpen aıtýǵa bolady. Degenmen bul sát saıyn damıtyn sala bolǵandyqtan, aqparattardy qorǵaý, atalǵan ekojúıeni udaıy damytý isi óte ózekti. Aqparat quraldarynan amerıkalyq jáne qytaılyq platformalardyń ózara básekesi týraly oqyp, bilip otyrmyz. Aıtalyq, Qytaı tarapy bar-joǵy 6,5 mıllıon dollarǵa DeepSeek platformasyn jasady. Onyń tıimdiligi mıllıardtaǵan dollar jumsalǵan platformalardan asyp tústi. Mine, osyndaı qazirgi zamannyń suranysyn jetik bilip qana qoımaı, ony Qazaqstan qoǵamyna dendep engizý maqsatynda Memleket basshysy jasandy ıntellekti salasyndaǵy ozyq oıly tulǵalarmen jıi kezdesedi. Jýyrda ǵana osy saladaǵy qytaılyq kásipker Lı Kaı Fýdy qabyldaǵan bolatyn. Úkimettiń keńeıtilgen otyrysyndaǵy sózinde de qytaı tájirıbesin keńinen zerdeleý jóninde tapsyrma berýi beker emes. Bul salada biz baǵyndyratyn bıikter áli alda. Jalpy, sıfrlandyrý salasyna myńdaǵan maman daıarlaýdan bastap, elordada Al-Sana jasandy ıntellektini oqytý ortalyǵyn ashýǵa deıin bul baǵytta júıeli jumys júrgizilip jatyr deýge bolady. Sonymen qatar jańa qaýip-qaterler de bar. Qazirgi kezde kıberalaıaqtyqtan qorǵaný máselesi óte mańyzdy. Osy qylmystyq isterdiń 80 paıyzynyń áshkerelenbeı qalýy arnaıy quzyrly organdarymyzdyń sıfrly áleýetin áli de jetildirýin qajet etedi. Óıtkeni memleket úshin azamattardyń qaýipsizdigi eń basty orynda bolýy kerek.
– Áleýmettik salada memleket qoldaýymen iske asyrylyp jatqan jobalar týraly naqty ne aıtar edińiz?
– Prezıdent memlekettiń áleýmettik mindettemelerdi oryndaýyna basa mán beredi. Budan burynǵy nesıelerdiń belgili bir bóligin óteý, ataýly áleýmettik kómek berý, járdemaqy berýdi júıeleý syndy halyq kóńilinen oryn alǵan bastamalarynan bólek, qazirgi kezde densaýlyq saqtaý men bilim jáne ǵylym salalaryndaǵy jobalardy ádil qarjylandyrýǵa nazar aýdaryp otyrǵanyn atap aıtý kerek. Onyń barlyǵy zańnamalyq turǵydan negizdeldi. Aýyldarda alǵashqy dárigerlik kómek kórsetetin 460 nysan paıdalanýǵa berildi. Taǵy 200-ge jýyq nysan jyl sońyna deıin beriledi. Bıyl 32 aýrýhanaǵa jóndeý júrgizilmek. Prezıdent osy aýqymdy jumysty shıratýǵa tapsyrma berdi. Sonymen qatar kelesi jyly barlyq aýdandyq aýrýhanalarǵa jańǵyrtý jumystary júrgiziledi. Osyǵan deıin el kóńilinen oryn alǵan «Jaıly mektep» jobasy bıyl aıaqtalady. Onyń basym bóligine sybaılas jemqorlyq faktilerinen óndirilgen qarjy paıdalanylǵany belgili. Úsh jyl ishinde Prezıdent tapsyrmasymen taǵy 1 300 mektep jańǵyrtylady. Eń bastysy, bıyl «Jumysshy mamandyqtary jyly» dep jarıalandy. Ataýly jyl aıasynda suranysqa ıe kadrlar daıarlaýǵa, eńbek adamynyń abyroıyn arttyrýǵa úlken mán beriledi. Memleket basshysy azamattardyń ótinishine qulaq asý qajettigin aıtty. Óıtkeni ár ótinishtiń artynda adam taǵdyry bar. Bul rette memlekettik apparattyń tıimdiligin arttyrý mindeti qoıylyp otyr.
– Prezıdent baıandamasynda kópshiliktiń nazaryn aýdarǵany – elimizdi laqap atpen ataýshylarǵa qatysty sózi. Memleket basshysy eldiń bet-beınesin qalyptastyrýda qoǵamdaǵy barlyq úderisti qadaǵalaıtynyn baıqadyq...
– Álbette. Qazir adamdar áleýmettik jelilerdegi qajetti-qajetsiz aqparat tasqynynan ózin qorǵaı almaı, sana súzgisinen ótkizbeı, ártúrli oıdyń jetegine ońaı ilesetinin baıqaýǵa bolady. Bul, ókinishke qaraı, keıbir azamattarymyzdyń altyn ýaqytyn tıimdi paıdalana almaıtynyn, jeńil-jelpi bósteki sózge úıir ekenin meńzegennen aıtylǵan pikir bolatyn. Memleket azamattardyń qalaýyn shektemeıdi. Biraq áleýmettik jelini de tıimdi paıdalanyp, tabys tabýǵa, qoǵamdyq oı-sanany ozyq etý úshin úles qosýǵa bolady. Sondyqtan áldekimderdiń qaraý nıetinen, tipti qoǵamdyq pikirdi manıpýlásıalaýdan týatyn, memleket bedeline nuqsan keltiretin arzan sózderdi qoǵam bolyp tyıǵan lázim. Prezıdent osyǵan úndedi. Elimizdiń jaqsy atyn el azamattary shyǵarady. «Zań men tártip» qaǵıdaty da osyǵan negizdelgen. Biz ózimizdiń quqyǵymyzdy qalaı qorǵasaq, memleketimizdiń de bedelin solaı syılaýǵa ári qorǵaýǵa tıispiz. Sonda ǵana elimizdiń eńsesi kóteriledi. Sol úshin bir-birimizdi beker jábirlemeı, ortaq ıgi iske jumylyp, memleketshildik sanany ornyqtyra bergenimiz jón. Qadyr Myrza Áliniń «Táýelsizdikti sát saıyn qorǵaý kerek» degen qanatty sózi bar. Memlekettiń ar-namysy ár azamatynyń uıaty men ojdanyna aınalýy kerek.
Suhbattasqan
Gúlzına BEKTAS
Pikir qaldyrý