Men qazaq-latyn álipbıin sonaý 1993 jyldan beri zerttep kelemin. Zertteý nátıjeleriniń negizinde gazet-jurnal betterinde birneshe maqalalar jarıaladym. Qazaqtyń qaı dybysyna latynnyń qaı árpin tańba etip alamyn degendi kóp oılandym. Birinshiden, latynsha áripterdiń qoldanýǵa (oqýǵa, jazýǵa) qolaıly bolý jaǵyn, ekinshiden, olardy balalarǵa, shetel azamattaryna úıretýdiń ońaı bolý jolyn qarastyrdym. Endi, mine, jobamnyń sońǵy núsqasyn kópshiliktiń talqysyna usynyp otyrmyn.

    Bul nusqany jasaýda men mynandaı ustanymdardy basshylyqqa aldym:

• Latynnyń 26 árpine saı keletin qazaq álipbıin jasaý;
• Tek qazaq tiliniń óz dybystaryna ǵana árip (tańba) izdeý (Orys dybystaryna árip izdep áýre bolmadym. Óıtkeni ol – orys tili mamandarynyń mindeti);
• Jańadan jasalǵan qazaq-latyn áripterin jas býyn men qazaq tilin úırenem degen shetel azamattaryna oqytýdyń, úıretýdiń ońaı bolý jaǵyn oılastyrý;
• Ol úshin qazaq dybystarynyń árbireýin (6 tól dybystardan basqalaryn) latynnyń jeke-jeke dybystarymen tańbalaý; ıaǵnı bir dybysty bir ǵana árippen belgileý;
• Qazaq dybystaryna balama bolatyn latyn áripterin tańdaýda quıryqty áripterdi de, úmláýitti áripterdi de, qos núktelerdi de paıdalanbaý;
• Qazaqtyń tól dybystarynyń qasyna álipbı quramynda joq, biraq pernetaqtada bar H belgisin qoıý (Bul qazaq tili úshin árip emes, shartty belgi. Ol oqylmaıdy. Tek daýysty dybystardyń qasynda tursa – jińishkelikti, daýyssyz dybystardyń qasynda tursa – jýandyqty bildiredi), t.b.

           Ózderińiz kórip otyrǵandaryńyzdaı, men latynnyń A, O, U, Ú daýystylarynyń qasyna latyn grafıkasynda bar H belgisin qoıý arqyly qazaq tilindegi Á, Ó, Ú, İ degen jińishke daýystylardyń latynsha tańbasyn, al latynnyń G, N daýyssyz dybystarynyń qasyna taǵy da sol H belgisin qoıý arqyly olardyń jýyn syńarlarynyń (Ǵ, Ń) latynsha tańbasyn jasadym. Nátıjesinde qazaqtyń 29 dybysyna tańba retinde latynnyń 24 árpi ǵana paıdalanyldy. Keıbir mamandardyń «latynnyń 26 árpi qazaq tiliniń dybystaryn tańbalaýǵa  jetpeıdi» degen lepirme sózderi aıdalada qalyp, kerisinshe latyn álipbıinde bar  V, F tańbalary (áripteri) artylyp qaldy.

          Aıta ketetin nárse: Parlamentke usynylǵan jobada qazaqtyń Y, İ dybystary latynnyń ártúrli tańbalyrymen belgilenipti. Bul durys bolmaǵan. Sebebi qazaqtyń tól dybystarynyń bári (úndilerden basqalary) jýandy-jińishkeli bolyp jup-jubymen birge júredi. Osy turǵydan alǵanda qazaq-latyn álipbıindegi Y men İ dybystarynyń latyndyq tańbalaryn bir-birinen alshaqtatýǵa bolmaıdy. Olar uqsas tańbalarmen tańbalanýǵa tıisti (biz ony solaı istedik). Bul olardy balalarǵa aıtqyzyp, jazǵyzyp úıretýde teorıalyq jaǵynan da, praktıkalyq jaǵynan da yńǵaıly bolady.

          Eger biz jasaǵan osy nusqa úkimet tarapynan qabyldanyp jatsa, birinshiden, qazaq tiliniń dybystary men áripterin jas býynǵa, shetel azamattaryna úıretý ońaı bolady, ekinshiden, latyn áripterine eshqandaı qosymsha tańba qosylmaıdy, úshinshiden, jańadan jasalǵan osy álipbı arqyly qazaq qaýymy dúnıejúzilik ınternet júıesine erkin qosyla alady.

Baıynqol Qalıuly – fılol. ǵyl. doktory, prof.,
memlekettik syılyqtyń laýreaty