Álemdik aqparat quraldary sońǵy kezderi Túrkıadaǵy saıası jaǵdaılardyń tym kúrdelenip bara jatqanyn jıi jazýda. Túbi bir túrki elderi úshin keıbir máselelerde onyń keri áseri de bolmaı qalyp jatqan joq. Osy oraıda, QR UǴA akademıgi, QR Memlekettik syılyǵynyń ıegeri, halyqaralyq ál-Horezmı syılyǵynyń laýreaty, belgili qoǵam qaıratkeri Asqar JUMADİLDAEV elimizdegi burynǵy qazaq-túrik lıseıleri, búgingi «Bilim» ınovasıalyq mektepteri men halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetterinde eńbek etip júrgen túrik ustazdarynyń bolashaq taǵdyryna alańdaýshylyq bildirýde. Sebebi, 20-25 jyldan beri Qazaq topyraǵynda turyp, bilim berip kele jatqan ustazdar májbúrli túrde eline qaıtarý qarsańynda tur. Al ol mamandardyń eline oralǵanda, aldynan ne kútip turǵanyn oılasańyz, quıqa terińiz shymyrlaıdy, - dep jazady Qazaq ádebıeti.

– Asqar aǵa, qazaq-túrik lı­seı­l­eri jaıly pikirińizdi bilemiz. Qa­zaq­standa eki mektep bolsa, sonyń biri – qazaq-túrik lıseıleri dep baǵa­la­ǵan edińiz. Osy lıseılerdiń muǵa­lim­derine qatysty sońǵy kezderi alyp-qashpa áńgimeler kóp. Dál qa­zirgi ýaqytta Qazaqstan tarapy osy jaǵdaıǵa baılanysty qandaı áreket etýi kerek?
– Bizdiń otyrǵan jerimiz Sú­leı­men Demırel ýnıversıteti dep ata­lady. Bul – 1996 jyly ashyl­ǵan. Men ýnıversıtetke 2005 jyldary kel­dim. Sol kezde elýden astam tú­rik ustazy bolatyn. Qazir osy­lar­dyń 20-30-y ǵana qaldy. Qal­ǵanynyń barlyǵy saıası jaǵ­daıǵa baı­lanysty jan-jaqqa ketip qal­dy. Bul meniń júregimdi aýyrtady. Meniń túrik aǵaıyn­darmen jumys istegenime talaı jyl boldy. Olar­dan bir jaman­shylyq kór­genim joq, jaman pı­ǵylyn da sezgenim joq. Biz sóıles­kende muǵalimderdiń barlyǵymen matematıka, fızıka jaıly sóılestik. Bir ret bolsyn ne din jaıynda, ne saıasat jaıly sóı­leskenimiz joq. Men bulardan tek qana paıda kórdim. Aqyldy, pa­rasatty, eńbekqor jigitter. Soń­ǵy kezde bulardy «gúlenshi» dep aıtyp júr. Sosyn men Gúlen de­gen kim eken dep, ınternetti qa­rap kórdim. Sonda mynany baıqa­dym. Kúni keshe elimizde Islam yn­tymaq­tastyǵy uıymynyń ǵy­lym jáne tehnologıalar jónindegi birinshi samıti ótti. Búkil ıslam ále­miniń birinshi basshylyǵy Qa­zaqstanǵa kelip, ony Elbasy qa­byl­dap, arnaıy sóz sóıledi. Elba­sy óz sózinde ıslam álemin ǵylym men tehnologıany tereń ıgerýge, ozyq elder qataryna umtylýǵa shaqyrdy. Mine, men osy baǵytty qos qoldap qoldaımyn. Álgi Gúlen aq­saqaldyń pikiri de osyǵan saıady. Ol ne deıdi? «Islamnyń órkenıet­ke qosqan úlesi zor. Ol belgili. Al­­­gebra, medısına, optıka ıslam ále­minen shyqty. Munyń bári qan­sha jyl buryn bolǵan. Nege osy kúni musylmannyń balasy teh­nologıalyq jańalyq asha al­maıdy? Nege jaratylystaný sa­la­synda jetistikke jete almaıdy? Biz dinı sholasıkadan boıymyzdy aýlaq ustap, fızıkany, matema­tı­kany oqytýymyz kerek». Osy pi­kir­lerden qazaqqa, bizdiń bilim alyp jatqan urpaqqa tıer zıanyn kórip tursyz ba? Bul týraly máse­le­ni keshe Elbasynyń ózi de, Óz­bek­stan Prezıdenti Mırzıóev te aıtty.
Osynda júrgen túrik jigitterge ke­letin bolsaq, men olardan tek qa­na jaqsy áńgime, jaqsy umty­lys, jaqsy kómek kórdim. Ásirese, biz­diń balalarǵa arnalǵan.
«Qazaqstanda eki myqty mek­tep bolatyn bolsa, onyń biri – fız­mat, ekinshisi – qazaq-túrik lı­seıi» degen pikirdi búgin de qaı­talap aıtamyn. Jyl saıyn dú­nıe­júzilik olımpıadalar ótedi. Fı­zıka, matematıka, hımıa, bıo­­lo­gıa, baǵdarlamalaý salasy boıynsha jyl saıyn ár memleketten 5-6 adam­­nan qatysady. Álemdik deń­geı­degi halyqaralyq olımpıada ol óte joǵary deńgeı. Men on bes jyl boldy, sol olımpıadanyń tó­raǵasy bolyp kelem. Sonda me­niń baıqaǵanym, negizinen jyl saıyn KTL men fızmat oqýshy­la­ry jeńimpaz bolady. Negizinen, uta­tyn osy eki mektep. TMD el­de­rin alyp qarasaq, olımpıadadan bi­rinshi orynda orystar, ekinshi oryn­da ýkraın, sodan soń Qazaq­stan. Túrki tildes memleketter ishin­de Qazaqstan birinshi orynda. Bir tańdanarlyǵy, keıde Túrkıa biz­den keıin qalyp turady.
– Bul qyzyq derek eken. Nege dep oılaısyz?
– Meniń oıymsha, túrik aǵa­ıyn­­dar bizdiń elde jaqsy jetis­tik­ke jetedi. Óıtkeni, ol bizdiń baýyr­malshyldyǵymyzdyń kóri­nisi. Bizdiń balalardyń aqyl­dy­ly­ǵy. Ekinshiden, túriktiń bizdiń ba­lalarǵa degen kózqarasynyń durystyǵy. Túriktiń menedjmenti men iskerligi unaıdy. Kóp adam bu­lar­dy saýdada júrdi dep aıtady. On­daılar da bar, biraq olarda ne­gizinen ǵalymdar myqty. Kóbi shet­te júr. Muǵalimderi, pedago­gı­kasy myqty. Bir rıza bolatynym, kóp­tegen qazaqtyń ǵalym jigit­teriniń jumys isteýine jaǵdaı ja­sady. Taǵy eki-úsh jigitti my­sal­ǵa keltireıin, Astanada Mýamer Gúl degen jigit bar. Buryn Aqtó­bede istegen. Júrgen jerinde ylǵı jeńimpazdar shyǵaryp júrdi. Gar­vardqa túsken birinshi qazaq – osy Mýamer Gúldiń oqýshysy. Búkil ǵylymı baıqaýlarda utqandar osy Mýamer Gúldiń balalary. Men ke­zinde aıtyp edim, eger Aqtóbeniń áki­mi «Qurmetti azamat» ataǵyn bere­tin bolsa, birinshi osy Mýamer Gúl­ge berý kerek. Óıtkeni, onyń Aq­tóbe óńirine sińirgen eńbegi ere­sen.
Taǵy da Baıram Kenje deıtin bıo­log azamat bar. Ol da qazir máj­búrlikten shetelge ketipti. Bıo­logıadan shyqqan jeńimpaz­dar­dyń barlyǵyn sol daıyndady. Al Fatıh Shahın degen matematık qanshama jeńimpazdar shyǵardy. Ismaıl Gezen degen ınformatıka pániniń myqty muǵalimi bar. Sonda oılap qarasańyz, bulardyń bar­lyǵy matematık, fızık, bıolog, programmıst mamandar. Osy jigitter Qazaqstanǵa 90 jyldary keldi. 20-23 jastaǵy jas jigitter ǵoı. Aıtpaqshy, osylardyń jar­tysy Qazaqstanda oqyǵan. 1993-95 jyldary Túrkıadan kóp stý­dent­ter kelgen osynda. Solardyń bi­razy Qazaqstanda oqydy. Keıbiri elde qaldy, keıbiri qaıtyp ketti. Men biletin 23 jigittiń, Qudaı bi­le­di, jartysy Qazaqstanda oqy­ǵan. Qazaqshasy keremet. Bulardyń qujaty bólek demeseńiz, qazaqqa sińip ketken. Olardyń bala-sha­ǵasy da osynda, qazaqsha jaqsy sóı­leıdi. Kezinde Qazaqstanǵa ne­mister, grekter, sheshender, ýk­raınder, kárister, uıǵyrlar túrli jaǵdaılarmen jer aýyp keldi ǵoı. Sonyń bárin qazaqtar baýyryna basty. Al endi qazir aınaldyrǵan 20-30 túrik baýyrymyz bar eken, ne­ge soǵan qazaq arashashy bola al­maıdy?.. Jalpy, adamı turǵy­dan da kelgende de bizdiń tolyq quqy­myz bar. Túrik ókimetiniń ótinishine Elbasy óte kóregendik tanytty. Qaı­sybir elder sekildi lıseıler­diń tamyryna balta shapsaq, eldi­gi­mizge syn bolar edi. Endi sol lı­seı­lerde bilim berip júrgen túrik baýyrlarǵa arasha bolmasaq, eline oralǵan soń olardyń bolashaq taǵdyry qalaı bolady? Bosqyndar kelse, «úı ber, kvota ber» dep su­raı­dy ǵoı. Bular eshteńe surap otyr­ǵan joq. Tek qana vızasyn uzar­týǵa sozýǵa qolushyn bersek… Olar­dyń Qazaqstanda turǵanyna 20-25 jyl boldy. Jyl saıyn uzar­tylatyn vızany bıyldan bas­tap toqta­typty. Eline barsa, túr­mege qa­maı­dy. Meniń biletinim – bular­dyń saıasatqa, dinge qatysy joq. Kerisinshe, óz ishimizdegi túrli dinı sektalardy tyıyp alsaq ta jeter edi.
– Keshegi jıynda Erdoǵan ǵy­lym­ǵa, bilimge kóńil bólýimiz kerek dep sóz sóıledi. Búgingi Túrkıadaǵy jaǵ­daı, onyń ishinde muǵalimderdiń sot­talýy, ustazdyq etý lısenzıa­synan aıyrylýy, júzdegen jara­ty­lystaný baǵytyndaǵy lıseıler­diń, JOO jabylýy, sonymen qatar Túrkıada ǵana emes, shetelderde, so­nyń ishinde ıslam elderindegi tú­rik mektepteriniń jabylýyn qalaı túsinýge bolady? Sóz ben istiń qaı­shylyǵynyń kórinisi emes pe?
– Qarama-qaıshylyq bar, bi­raq men bul taqyrypty qozǵaǵym kelip turǵan joq. Óıtkeni, men Er­doǵan myrzany qurmetteımin. Biz­diń baýyrlas eldiń basshysy. Eki eldiń ekonomıkalyq ósýine ol kisiniń birtalaı eńbegi sińdi. Biraq Fethýllah Gúlen men Erdoǵannyń ara­syndaǵy kıkiljiń – túrikterdiń óz arasyndaǵy másele. Saıasat­ker­lerdiń arasynda ondaı kıkiljińder bolady. «Máńgilik dostyq» degen joq, múddeler ǵana bolady. Tarıh­ta Erbaqan degen kisi bolǵan. Er­baqan alǵash Qazaqstanǵa kelgende qar­sy alǵandardyń ishinde men de bolǵam. Sol kezde 30-40 adammen osyn­da kelip, bank ashaıyq, bız­nes jasaıyq dedi. Sol kezderi Er­doǵan Erbaqannyń janynda júr­di, sol kisiniń shákirti eken. Al qa­zir she? Saıasatkerler birese araz­dasady, birese tatýlasady. Odan qarapaıym halyq japa shek­peý kerek qoı.
Túrkıanyń talaı prezıden­ti­men qol alystym, biraq tabaqtas bol­dym dep aıta almaımyn. Tur­ǵyt Ózal keldi, Súleımen Demırel kel­di. Eldik máselede táýir áńgi­me­ler aıtatyn. Demıreldiń esimin osy ýnıversıtetke berýde úlken qol­daý jasaǵan – Perzıdent Nursultan Ábishuly.
Men túriktiń saıasaty týraly áń­gime aıtqym kelmeıdi, onyń maǵan kere­gi joq. Qazaq topyraǵynda kim júr­gen joq, amerıkalyq ta, fran­sýz da, nemis te, qytaı da, shúrshit te júr. Nege osylaı qyzmet qyl­maı­dy? Qazir stýdentter arasynda eń tanymaly — SDÝ. Nege biz osy­ny moıyndamaımyz?
Barlyq jaǵynan da, adamı tur­ǵydan da biz túrik baýyrlarǵa ara­sha túsýimiz kerek. Ásirese, me­niń Elbasyǵa aıtar ótinishim bar. Elbasynyń sarabdal saıasatker, úlken dıplomat, mamandanǵan saıa­sattyń grosmeısteri ekendigin jurt­tyń bári moıyndaıdy. Talaı qyr­qysqan Erdoǵan men Pýtındi de tatýlastyrdy. Sondyqtan eli­miz­degi bilim ordalarynda qyzmet etip júrgen oqytýshylardyń taǵ­dy­ryna sáýle túsiretin jalǵyz tulǵa – Elbasy!
Bul muǵalimderdiń bári myqty ma­mandar. Menińshe, pragma­tı­ka­lyq turǵydan keletin bolsańyz da, olardyń júrgeni bizge paıdaly. Kezinde oıdan-qyrdan qashqannyń bári osynda keldi ǵoı. Jóıt te, ká­ris te, sonyń bárine bizdiń el pa­na boldy. Ortasynda qansha jyl­dan beri júrmin, túrik muǵa­limder eshkimge «taza taqýa bol, din ustan» dep jatqan joq. Al sol mu­ǵalimderdi biz jibersek, olar ózge shetelge baryp bosqyn bolady, óz eli túrmege qamaıdy. Qazaq zıaly­laryn «japon tyńshysy» dep qý­da­lady ǵoı. Olardyń bireýi ja­pondy kórmeýi múmkin. Olardyń aıy­by – japondy úlgi tutýǵa bolady dep maqtaǵan. Bulardyń tirligi so­ǵan uqsas. O zaman kelmeske ket­ti ǵoı, al osyndaı zamanda aǵar­týshyny, ustazdy qýdalaý degen mıyma sıar emes. Qanshama ǵy­lymı joba jarysy júzege asýda, al ustazynan kóz jazǵan shákirttiń kúıi ne bolady? Elimizdegi úshtil­dilik jobasynyń jemisi de sol lıseıler.
– «Qazaq Eli óz Táýelsizdigin ja­rıalaǵanda, bir saǵatqa jetpeı al­ǵash derbestigimizdi moıyndaǵan – Túrkıa» dep jıi aıtamyz. Ol ras ta. Biraq Túrkıa basshysynyń lı­seılerge baılanysty bizdiń bılik baspaldaqtaryna aıtqan ótinishteri dórekileý kórinbeı me?
– Másele sonda. Oǵan bizdiń El­­­basymyz asqan parasattylyq ta­nytty. Mektepter qaldy, biraq mamandardyń da taǵdyryna nem­quraıdy qaramaýymyz kerek qoı. «Dúnıe – kezek» deıdi. Kezinde Qa­zaqstan alǵash Táýelsizdigin jarıa­laǵanda, Túrkıa bizge úlken kó­mek kórsetti. 93 jyldardaǵy jylýy men jaryǵy joq Qazaq­stan­dy biletin shyǵarsyz. Qıyn-qys­taý kezeńde kelip, bular qazaq balalaryna bilim bere bastady. En­di túrik baýyrlardyń basyna kún týyp tur. Adamgershilik pen týys­qandyqqa salsaq kezek – Qa­zaqtiki…
— Suhbatyńyzǵa rahmet!

Áńgimelesken 
Baýyrjan SERİKULY.