Jetimi men jesirin jylatpaǵan qazaq ekenimizdi keıde maqtanyshpen aıtatynymyz bar. Qazirgi kezde sol ata-ana meıirimine zárý bolyp ósken qyz-jigitterdiń jaǵdaıy qandaı? 9 aı kóterip, janyn shúberekke túıip dúnıege ákelip, keıin óz shaqalaǵyn jetimder úıine tastaı salyp, qıyndyqtan shyǵýdyń ońaı jolyn tańdaıtyn analardyń sany kúnnen-kúnge ósip jatyr. Al áke-sheshesiniń mahabbatyn sezinbek túgili, túr-turpatyn bilmeıtin balalar qanshama? Solardyń biri 25 jastaǵy Serik Kenjebekov. Balalar úıiniń túlegi Qamshy.kz aqparat agenttiginiń redaksıasyna kelip, qazirgi jetim balalardyń qıyn ómiri týraly aıtyp berdi.

«Nege úkimet jetimderge jaǵdaı jasamaıdy», - dep sóz bastaǵan Serik Kenjebekov te buryndary jetimder úıinde tárbıelengen.

«Qazir men Jastar úıinde turyp jatyrmyn. Jastar úıinde jetim balalar 29 jasqa deıin ǵana tura alady. Onda túrli sumdyq oqıǵalar bolyp turatynyn bilemin. Alaıda jetim balalardyń kópshiligi bolǵan oqıǵany jasyryp  qalady. Sebebi olar qorqady. Eger olar úkimettiń jataqhanasyndaǵy jıi bolyp turatyn tóbelesti aıtatyn bolsa, olarǵa qysym jasalatyn kórinedi», ―  dep óz oıyn ashyq aıtty Serik Kenjebekov. Sonymen birge, Serik Kenjebekov Jastar úıinde 28 tamyzda bolǵan Ravıl Karımov esimdi jigittiń órtenip, qaıtys bolǵanyn aıtty. Osyǵan baılanysty Jastar úıiniń basshysy Gúlmıra Imanbaevadan mán-jaıdy suraǵan edik. Alaıda bul iske qatysty qylmystyq is júrgizilip jatqandyqtan naqty aqparatty jarıalaı almaıtynyn aıtty.

Serik Kenjebekovtyń aıtýynsha,  Jastar úıindegi jetim balalardyń 70%-y jaman jolǵa túsedi. Sonymen birge jetimderdiń qylmys álemine túsýine jumyssyzdyq sebep bolatynyn da atap ótti.

«Qazaqstan kóp ultty memleket ekeni belgili. Kóptegen halaqaralyq deńgeıde sharalar da ótip jatyr. Biraq nege úkimet jetimderdiń jaǵdaıyn jaqsartpaıdy? Bizde mysaly jetim bala áskerge bara almaıdy, ondaı zań joq. Biraq kóbinese áskerge jetim balany almaı jatady. Kóbi JOO-da oqýǵa múmkindigi joq. Al joǵary bilim joq adam durys jumys ornynda qyzmet ete de almaıdy. Nelikten bizdiń elde jetim balalar Jastar úıindegi bir bólmede turýy kerek? Úkimet únemdeý maqsatynda kóp qabatty jataqhana turǵyzyp qoıyp, jetim balalarǵa bir bólmeni ǵana berip qoıǵan. Olardyń negizgi maqsaty jetimderge úı bermeý. Máskeý qalasynda 18 jasqa tolǵan árbir jetim balaǵa bir bólmeli bolsa da  úı beriledi. Al bizde ondaı joq. Almaty qalasyndaǵy 18 jastan asqan barlyq jetimder Jastar úıi dep atalatyn jataqhanada turady. Bir bólmede úsh-tórt adam. Nege bul jataqhanany jaýyp 18 jastan asqan árbir jetim balaǵa bir bólmeli bolsa da úı salyp bermeske?! Bizdiń eldiń jaǵdaıy jaqsy, qarajaty jetkilikti ǵoı. Bizde múmkindik bar. Meniń jasym qazir 25-te. Alaıda 29 jasqa tolǵanda men qaıda baramyn? Úıdiń kezegine tursam da, áli kezegim jetken joq. Sebebi úıdiń kezeginde adam kóp. Elimizdegi osyndaı ózekti máseler tez arada sheshilse eken deımin», - dep sózin aıaqtady Serik Kenjebekov.

Biz osy máseleniń sebebimen qatar saldaryn da qolǵa alyp, sheshýge tyrysýymyz kerek. Jetim balalar onsyzda bala kezinen psıhologıalyq soqqy alyp, ómirdiń qıynshylyǵyna beıimdelip, tez eseıedi. Alaıda mańdaıynan sıpar anasy, arqasynan qaǵar ákesi bolmaǵan soń ómirdiń aǵy men qarasyn aıyra almaı týra joldan adasýyna syrtqy faktor da áser etetini sózsiz... Sebebi jetimder úıiniń barlyǵy birdeı durys tálim-tárbıe beredi dep senimdi túrde aıta almaımyz. Jetimdi jylatpaı, mańdaıynan sıpaǵan qazaqtyń qazirgi jetim balalarynyń jaı-kúıi ázirge jaqsy deýge kelmeı turǵany daýsyz...

Resmı aqparattarǵa súıensek, respýblıkamyzda 75000 jetim bala bar eken, olardń 660 ınternatta tárbıelenýde, olardyń ishinde: jalpy jáne sanatorıı túrindegi mektep-ınternattarda ― 37 541 bala, mektep janyndaǵy ınternattarda ― 15 096 bala, balalar úıleri men jetim balalarǵa jáne ata anasynyń qamqorlyǵynsyz qalǵan balalarǵa arnalǵan mektep-ınternattarda ― 12 574 bala, kemtar balalarǵa arnalǵan túzeý mekemelerinde ― 12 599 bala, erekshe tárbıelený jaǵdaılaryna muqtaj balalar men jasóspirimderge, minez qulqy devıantty balalarǵa arnalǵan mektep-ınternattarda ― 884 bala, otbasy úlgisindegi balalar aýyldarynda – 281 bala, otbasy úlgisindegi balalar úılerde tárbıelenýde. Jetim qalǵan balalardyń negizgi bóligi bilim berý jáne áleýmettik qorǵaý organdarynyń ınternat mekemelerinde tárbıelenýde. Mundaı mekemelerde bala, birinshi kezekte, ata-anasynyń qamqorlyǵyna zárý, bul onyń tabıǵı damýyna keri áser etip, nátıjesinde aýyr psıhologıalyq saldarlarǵa ákelýi múmkin. Balalar erkin qoǵamdaǵy jaýapty ómirge daıyn bolýǵa tıis. Al jetim bala balalar úıinen ketkennen keıin kún saıyn eresekterdiń kómeginsiz bastan keshirýine týra keletin túrli problemalardy sheshýge qaýqary joq. Balalar úılerinde tárbıelengender otbasy bar qatarlastaryna qaraǵanda qylmysqa jıi aralasady, jumysynan nemese turǵyn úıinen neǵurlym jıi aırylady, al óz otbasyn áreń qursa, onyń nashaqorlyq nemese maskúnemdik jolǵa túsýi tipti ońaı, sonymen qatar olardyń arasynda sýısıd qurbandary da jıi kezdesedi. Bul olardyń jeke-dara ómirge enýiniń úlken qıyndyqtarmen kezikkendiginiń, árqashan qarajattyń tapshy ekendiginiń kórinisi. 

Byltyr elimizdegi jetimder úıiniń sany qysqardy, asyrap alýshylardyń sany kóbeıip, jetim balalar ata-ana meıirimine bólendi degen aqparatty jarysa jazdyq. Jetimder úıiniń jabylyp, jetim balalardyń jańa otbasymen tanysyp, sińisip ketýi jaqsy ǵoı  árıne, alaıda jetimder úıinde tárbıelenip, otbasynyń jylýyn kórmeı ósetin balalardyń jaǵdaıy ne bolmaq? Olar 18 jasqa deıin jetimder úıinde tárbıelenedi, keıin 29 jasqa deıin úkimettik jataqhanaǵa ornalasady, al 29 jasqa tolǵan jetim balalardyń qalǵan ómiri kóshede ne túrmede ótýi kerek pe? Serik Kenjebekovtyń aıtýy boıynsha, jetim balalardyń 70 %-y esirtkige táýeldi, qyzdardyń kóbisi jeńil júriske salynyp, tánin saýdalap aqsha tabady. Osyndaı jolǵa túsken olardyń da kinási bar ekeni túsinikti. Alaıda syrtqy faktorlar olardyń týra joldan taıyp, adasýyna áser etetini de sózsiz. Ne qolynda kók tıyny joq, ne jol kórseter jaqyny joq, aqyl aıtar ata-anasy joq jalǵyz bala qalaı kún kórýi kerek? Osydan keıin olar erikti ne eriksiz túrde urlyqqa barady, qyzdardy aqsha tabýdyń ońaı joly osy eken dep túngi kóbelekke aınalady.

Qazirgi kezde jetim balalarǵa beriletin járdemaqy baǵysy jyl saıyn ósip jatqany ras. 2016 jyly  jetimderge beriletin járdemaqy 22859 teńge bolsa, 2017 jyly 24459 teńgeni quraǵan. Alaıda qazirgi kezde jetimderge beriletin járdemaqy, stýdentterge beriletin shákirtaqy jáne zeınetkerlerdiń zeınetaqysynyń baǵasy óskenimen birge, azyq-túlik pen turmysqa qajetti taýarlardyń da baǵasy ósip jatyr. Endi jetimderdiń járdemaqysy men ata-anasy bar stýdentterdiń shákirtaqysy birdeı dese de bolady. Stýdentter ózderiniń shákirtaqysyn 1 aıǵa jetpeıtinin aıtyp jatqanda, úıden aqsha salyp jiberetin ata-anasy joq jetimder 24 myń teńgege qalaı kún kórmek?!

Endi 24 myń teńgeni bir aıǵa qalaı jetkizýge bolatynyn ortasha eseppen, boljamdy túrde eseptep kórelik: azyq-túlik – 7000 teńge; jolaqy – 3000 teńge, kıim-keshek – 5000 teńge, qalǵany – 9000 myń. Endi 29 jastaǵy jetim bala eshqandaı jumys jasamasa, oqý oqymasa, 9 – 10 myń teńgege páter jaldaı ala ma? Qazirgi kezde Almaty qalasyndaǵy eń arzan degen páter jaldaýdyń quny 12 myń turady, sonymen birge komýnaldyq shyǵyndar bar. 25 myń teńgege Almaty qalasynda da basqa da qalalarda ómir súrý múmkin emes. Bul kórsetkish jetimderdiń járdemaqysyn ósirý kerek degendi bildiredi. Sonymen birge 18 jasqa tolǵan jetimniń turǵyn úıge baılanysty máselesin de sheshý kerek. Qyrǵyzstan elinde 18 jasqa tolǵan árbir jetim balany turǵyn úımen qamtamasyz etýge baılanysty zań bar. Bizdiń eldiń jaǵdaıy Qyrǵyzstanǵa qaraǵanda áldeqaıda jaqsy emes pe?! Atalǵan elde jetim balalar 18 tolǵanǵa deıin jetimder úıin panalaıdy, al 18 jasqa tolǵan soń olarǵa turǵyn úı berýge baılanysty zań bar. Jyl saıyn memleket qazynasynan jetim balalarǵa arnap túrǵyn úı salýǵa belgili bir deńgeıde qarajat jumsalady.

Bizdiń elde jetimderge JOO-ǵa túsýge, jumysqa turýǵa baılanysty túrli jeńildikter bar. Alaıda nege jetim balalar kóshede júredi, nege kóbisi jumyssyz júredi?! Jaýaby túsiniksiz suraq...

Alaıda jetim balalar dúnıege kele salyp ta psıhologıalyq turǵydan aýyr soqqy alǵan, endi eseıgen kezde osyndaı «las» ómir súrip, qıyndyqqa tap bolýy olar úshin taǵy da aýyr soqqy bolatyny belgili. Sol sebepti osyndaı ózekti máselege de beı-jaı qaramaı, sheshýge tyrysý kerek. Jetim balalar da bizdiń qoǵamnyń múshesi... Olardy ata-anasy tastap, qaraýsyz qaldyrsa da, memleket qaraýsyz qaldyrmaıtynyn aıtqannan góri dáleldegen durys...

Ásel Bolatqyzy