JOSPAR

1.«Altyn Orda» memleketiniń qurylýy. 2.Altyn Ordanyń koǵamdyq qurylysy. 3.Altyn Ordanyn gúldenýi men quldyraýy. 4.Monǵol handarynyń ulys bıligi úshin talasy. 5.Monǵol shapqynshylyǵynyń Qazaqstanǵa tıgizgen zardaptary.

QAZAQSTAN MONǴOL IMPERIASYNYŃ QURAMYNDA «Altyn Orda» memleketiniń qurylýy. Qazaqstan aýmaǵy úsh mongol ulysynyń kuramyna endi: úlken (dalalyq) bóligi Joshy ulysyna, Ońtústik jóne Ońtústik-SHyǵys Kazakstan Shaǵataı ulysyna, Jetisýdyń soltústik-shyǵys bóligi Úgedeı ulysyna karady. Joshy ulysy Ertisten batysqa qaraıǵy ulan-ǵaıyr jerdi, Jetisýdyń soltústik bóligi men búkil Deshti-Qypshaqty, Edildiń tómengi boıyn qosa alyp jatty. Shaǵataı ulysy joǵaryda atalǵan jerge qosa, Shyǵys Túrkistan men Máýerennahrdy qamtydy. Úgedeı Batys Monǵolıany, Joǵarǵy Ertis pen Tarbaǵataıdy bıledi. Shyńǵys uldary óz ulystaryn táýelsiz ıelikterge aınaldyrýǵa tyrysty. 1227 j. Shyńǵys han ólgennen keıin bul umtylys kúsheıe túsip, ımperıa birneshe táýelsiz memleketterge ydyrap ketti. 1227 j. Joshy ólgen soń ornyna uly Batyı otyrdy. Ol Batys Deshti-Qypshaq dalasyna, Edil bulǵarlary jerine, odan ári batysqa shapqynshylyq joryqtar uıymdastyrdy. İri orys knázdikteri talqandaldy, Polsha, Vengrıa, Chehıa jáne basqa kóptegen elder tonaýǵa ushyrady. Jeti jylǵa sozylǵan joryqtarynan keıin Batyıdyń qol astyna Qyrymdy qosa, Edilden Dýnaıǵa deıingi jer, Soltústik Kavkaz, Batys qypshak (polovester) dalasy qosyldy. Osydan keıin Batyı Edildiń tómengi aıasynda Altyn Orda atty jańa monǵol memleketin qurdy. Oǵan Joshy ulysynyń jeri — Shyǵys Deshti-Qypshaq, Horezm men Batys Sibirdiń bir bóligi jáne batystaǵy jańadan jaýlap alynǵan jerler karady. Batyı áskerinen jeńilgen orys knázdikteri baǵynyshty táýeldilikte boldy. Orys knázderi Altyn Ordaǵa táýeldilikterin moıyndap, uly hannyń qolynan knáz ataǵyn alyp, alym-salyq tólep turdy. Batyı qurǵan memleket shyǵys derekterinde Joshy ulysy dep, sondaı-aq Joshy urpaktary — handardyń atymen (Batyı ulysy, Berke ulysy, t. b.) ataldy. Astanasy Saraı-Batý (Astrahan mańynda), keıinnen Saraı-Berke qalasynda boldy. Altyn Orda kóp ultty memleket. Onyń quramyna bir-birinen koǵamdyq-ekonomıkalyk damý deńgeıi jaǵynan aıyrmashylyǵy bar, ózindik mádenıeti men salt-dástúrleri saqtalǵan kóptegen ulttar men halyqtar kirdi. Kóshpeliler negizinen túrki halyqtary — en kóbi kypshaktar, sondaı-aq qańlylar, naımandar jáne t. b. boldy. Otyrykshylardan bulǵarlar, mordvalar, orystar, cherkester, horezmdikter, t. b. kirdi. Munda mongoldar azshylyk boldy. XIII ǵ. aıaǵy men XIV ǵasyrda monǵoldar tolyǵymen túrkilsnip, Altyn Ordanyn halqy «tatarlar» degen ataý aldy. Altyn Ordanyń koǵamdyq qurylysy. Altyn Orda memleketiniń kurylysy tolyǵymen Shyńǵys han engizgen memleket úlgisin qaıtalady. Memleket Joshy han áýletiniń menshigi bolyp sanaldy. Manyzdy memlekettik isti sheshý úshin bılik basyndaǵy áýlet músheleri bastaǵan aqsúıekter jınalysy — quryltaı shaqyryldy. Armıany jáne ózge memlekettermen dıplomatıalyq katynastardy besherbek basqardy. Qarjy, alym-salyk máselesin, memlekettiń ishki isterin júrgizetin ortalyk atkarýshy organ — dıvannyń basynda ýázir turdy. Qalalar men baǵynyshty úlystardan alym-salyk., sybaǵa jınaý mindetin atqaratyn darýgter, basqaqtar taǵaıyndaldy. Han otbasynyń músheleri mańyzdy qyzmetter atqardy. İri noıandar, bekter, ámirler, bahadýrler túmenderdi, myndyq, júzdikterdi basqaratyn áskerbasylary bolyp saılandy. Altyn Ordada jaýlap alynǵan jer men halyqtardy basqarý úshin úlys júıesi engizildi. Batyı han tusynda Joshy ulysynda ekige — oń jáne sol qanatka, negizinen eki memleketke bóliný prosesi júrgizildi. Oń qanat (úlystyń) basynda Batyı hannyń ózi men izbasarlary turdy. Al sol qanatty Joshynyń úlken uly Orda Ejen bıledi. Qazakstan jeriniń kóp bóligi sol kanat quramyna kirdi. Batyı men Orda Ejenniń úlystary óz ishinde taǵy da kishi ulystarǵa bólinip, olardyń basynda Joshynyń ózge uldary otyrdy. Úlysty (úlesti jer) bıleýge ókimet basyndaǵy áýlet músheleriniń barlyǵy kúkyqty boldy. Al ózge monǵol aksúıekterine úlesti jer hanǵa etken eńbegine karaı bólinip berildi. Birtindep aksúıekter qukyǵy arta túsip, olar karamaǵyndaǵy jerdi urpzǵyna mura etip kaldyra alatyn dárejege jetti. Ekinshi jaǵynan Altyn Ordada kóshpelilerdiń rý-taıpalyq uıymdary da saqtaldy. Altyn Ordanyn gúldenýi men quldyraýy. Alǵashynda Altyn Orda Monǵolıadaǵy úly hanǵa táýeldi boldy. Alaıda 1260 j. Monǵol ımperıasy birneshe táýelsiz ulystarǵa ydyrap ketti.. Altyn Orda Batyıdyń inisi Berke hannyń (1256 — 1266 jj.) túsynda-aq táýelsizdikke kol jetkizgen. Odan keıingi Móńke han (1266 — 1280 jj.) óz atynan teńge shyǵara bastady. Altyn Ordanyń tarıhy ishki qaıshylyktaryna kosa, orys knázdikterimen, Irandaǵy Kúlaǵý hannyń áýletimen, Ak Ordanyn jáne Horezmnin bıleýshilerimen úzdiksiz soǵystarǵa toly boldy. Altyn Ordanyń XIV ǵ. alǵashqy jartysynda, ásirese Ózbekhan (1312 — 1342 jj.) men odan keıingi Jánibek hannyn (1342 — 1357 jj.) tusynda kudirettiligi arta tústi. Hannyń dara ústemdigi ornap, quryltaı shakyrý aıaqsyz kaldy, bılik bir adamnyń kolyna jınaktaldy. 1312 j. Ózbek han islámdi Altyn Ordadaǵy memlekettik din dep jarıalady. Dalalyk. túrki-monǵoldyk mádenıet Edil boıy (bulǵarlar) jáne Orta Azıa (Horezm) músylmandyk, salt-dástúrlerinin áserimen islámdi kabyldaı bastady. XIV ǵ. ekinshi jartysynda Altyn Orda alaýyzdyqtan álsireı bastady. 1357 jyldan 1380 jylǵa deıin takka 20-dan astam handar otyryp, birin-biri eltirip, ornyn tartyp alyp jatty. 1380 j. Altyn Ordanyń bıleýshisi, túmenbasy Mamaı Dmıtrıı Donskoı bastaǵan orys áskerinen Kýlıkovo dalasynda tas-talkdn bop jenildi. Joshy urpaǵy Toktamys han osy jaǵdaıdy paıdalanyp, Altyn Ordanyń bıligin tartyp aldy. Óz bıligin soǵys jeńisterimen bekite túspek bolǵan ol 1382 j. Máskeýdi ertep jiberdi, Máýerennahr men Zakavkazege birneshe ret joryq jasady. Toqtamystyń sońyna túsken Ámir Temir Altyn Ordaǵa kaıta-qaıta shabýyl jasap, halqyn qyryp, baılyǵyn tonap, endi kaıta kóterile almastaı etip turalatty. XV ǵ. ortasyna karaı birneshe úlken úlystar óz aldyna han saılap, Altyn Orda birjola qúlady. Búl ulystardyń eń irisi XV ǵ. 30-jyldary Edil men Dneprdiń aralyǵynda qúrylǵan Aq Orda boldy. 20 — 60-jyldary Noǵaı Ordasy, Sibir, Qazan, Qyrym, Astrahan handyqtary bólinip shyqty. Monǵol handarynyń ulys bıligi úshin talasy. Qazaqstannyn ońtústik-shyǵysy úsh iri monǵol ulystarynyń túıisken ortalyǵyna aınaldy. Jetisý aýmaǵy úsheýiniń arasynda saıası bóliniske tústi: soltústik bóligi Joshy ulysyna, ońtústigi Shaǵataı úlysyna qarady, Soltústik-SHyǵys Jetisý bolsa Úgedeı úlysynyń mańyzdy ortalyǵy bolyp esepteldi. Ulys handarynyń astanalary Jetisýǵa ornatyldy. Shaǵataı ulysyna jatatyn Jetisý aýmaǵynda bılikke talaskan Shaǵataı jáne Úgedeı urpaktarynyń arasynda úzdiksiz soǵystar júrip jatty. Shyńǵys áýletinis arasyndaǵy múndaı soǵystarda eki jak ta keshpeli feodaldar arasynan jaqtas taýyp, olardy da kúreske tartty. 1251 j. Úgedeı ulysy joıyldy. Jeri Móńke hannyń (Shyńǵys hannyń kishi uly Tóleniń balasy) jaqtastaryna taratylyp berdi. Shaǵataı úlysynda da bılik koldan-qolǵa ótti. Ásirese Móńke ólgennen keıin feodaldar tartysy kýsheıe tústi. 1260 j. Aryǵ-Buǵy men Kúbylaı ekeýi de ózderin úly han dep jarıalady. Úzdiksiz shaıqastardan jergilikti qalalar men egis alqaptary zardap shegip, tozýǵa aınaldy. Rashıd ad-Dınniń aıtýynsha, XIII ǵ. 60-jyldarynda «Aryǵ-Búǵynyń taǵylyq áreketterinen İle alqabynda ashtyk bolyp, qanshama halyk kyrylyp kalǵan». 1269 j. úly hannan táýelsiz Haıdý memleketiniń kúrylýy jergilikti halyqtan shyqqan feodal bıleýshilerdiń bas kótere bastaǵanynyn kýási edi. Osy jyly Talas boıynda shakyrylǵan kuryltaıda olar otyryqshy-eginshi aýdandardy kuryp ketýden qorǵaý áreketterin jasady. Alaıda Shyńǵys áýletinin arasyndaǵy tolassyz talas-tartys pen Haıdýdyn uly han armıasymen úzakqa sozylǵan soǵysy kuryltaı sheshimin júzege asyrýǵa múmkindik bermedi. Haıdý izbasarlary arasynda bastalǵan ózara tartystar XV ǵ. alǵashqy jartysynda Jetisýdyń ekonomıkalyk kuldyraýyn shegine jetkizdi. Mahmýd ıbn Ýálı Haıdý uldary men Shaǵataıdyń shóberesi Doba arasyndaǵy qaqtyǵystar týraly bylaı dep jazdy: «Bizdin atalarymyz ózara soǵysyp jatqan kezde kóptegen adamdar jazyksyz qyryldy, aýdandar kanyrap kaldy, ıeligindegi jerler saǵymǵa aınaldy, egistik qýrap qaldy... kdlalar men qurylystar adamdar jyly ornyn tastap, kezbe kaıyrshyǵa aınaldy». Monǵoldar kelgenge deıin damýdyń joǵarǵy satysynda turǵa Kazakstannyń ońtústik-shyǵysyndaǵy — Balasaǵun, Taraz, Alma«-lyq, Almatý, Qaıalyk, İlebalyq, Ekioǵyz, t. b. úlkendi-kishili kalalas men eldi mekender jer betinen joǵalyp ketti. Monǵol handarynyń arasynda jergilikti el basshylaryna arqai súıeı otyryp, otyryqshy-eginshi jáne kalalyk mádenıet negizindegi bir ortalyktan baskdrylatyn bılik júıesin jaktaýshylar da boldy. Olardyn eń kórnektisi joǵaryda aıtylǵan Dobanyń úly Kebek hani (1318—1326 jj.) edi. Ol kóshpeli turmystan qol úzip, Jetisýdani Máýerennahrǵa baryp konystandy, aqsha jáne ákimshilik reformasyn júrgizdi, Orta Azıadaǵy kıraǵan kalalardyń qalpyna keltirilip, jańadan kala salynýyna yqpal jasady. Onyń qamqorlyǵy arkasynda Shaǵataı ulysyndaǵy ontústikkazaqstandyqi kalalar kalpyna keltirildi. XV ǵ. ortasynda Haıdý memleketinesh Moǵolstan bólinip shykty. Monǵol shapqynshylyǵynyń Qazaqstanga tıgizgen zardaptary. Monǵoldar halykty jappaı qyryp-joıý soǵysyn júrgizdi. Qalalar men eldi mekender, sáýletti saraılar men meshitter, sýlandyrýi júıeleri ádeıi kıratyldy, óńdelgen egistikter karaýsyz kaldy. Myndaǵan kolóner sheberleri quldykka aıdap áketildi. Halyq ashyqty. Buryn bolyp kórmegen qataldyk, jaýyzdyk áreketterge jol berildi. Monǵol shapqynshylyǵy jaýlap alǵan elderiniń ekonomıkalyq jáne mádenı damýyna tejeý saldy. Qazaqstannyń eginshilik jáne kalalyq mádenıeti mesheý qaldy. Marko Polonyn aıtýyna qaraǵanda, monǵoldar jaýlap alǵan jerinde kalalardyń «ásker engizýge bóget jasaıtyn kamal-qabyrǵalary men kaqpalary bolýyna ruksat etpedi. Osylaı aýyzdyktalǵan halyq kónbis keledi, bas kótere almaıdy». Jetisý kalalary jaýgershilik kezinde kıratylǵan joq. Biraq Jetisýdyń ústimen etken qısapsyz kóp ásker atynyń tuıaǵymen, tonaýmen-aq bul aýdannyń sharýashylyǵyna orasan zor zıan keltirilgen. Monǵol ústemdigi ornaǵannan keıingi on jyldyń ishinde kalalar qıratylyp, egistik jer mal jaıylymyna aınaldyryldy. Osy okıǵadan keıiı otyz jyl ótkenle İle anǵaryn basyp ótken Vılgelm Rýbrýk bylaı dep jazdy: «Bul anǵarda búryn kóptegen kalalar bolatyn, kazir olardyn kóbin tatarlar (monǵoldar) kıratyp, mal jaıatyn jaıylymǵa aınaldyrǵan». Myrza Mýhammed Haıdar Dýlatı XVI ǵasyrda: «Moǵolstannyń keń-baıtaq dalasynda kezge ilinsrlikbirkalanemeseeldi meken qalmady, bul jerde buryn kalalar bolǵany jaıly tek kana kitaptan nemese aýyz eki áńgimeden ǵana bilýge bolady» dep jazdy. Monǵol feodaldary ústemdik kurǵan bir jarym myń jyl ishinde buryn qalalyq mádenıeti gúldengen, otyrykshy-eginshilik damyǵan, halyk tyǵyz qonystanǵan Qazaqstannyń osy bóligi búrynǵy ekonomıkalyq saıası jáne mádenı mańyzynan túgeldeı aıyryldy. Munyń ár túrli sebepteri boldy. Óziniń strategıalyq jaǵdaıyna baılanysty Ońtústik-SHyǵys Qazaqstan monǵol shapqynshylyǵy josparynda mańyzdy oryn aldy. Ulys handary ezderiniń kalyń nókerimen jáne san myńdaǵan áskerimen osy arany astana etti. Munda kóshirip ákelingen, kóshpeli mal sharýashylyǵy saltyn saqtaǵan monǵol kóshpelilerine (200 myn adam) keń-baıtaq jaıylymdar kajet boldy. Osynyn bári egistik jerdi kyskartýǵa ákeldi. Eldi mekenderdi qıratý, egistik jerdi mal tuıaǵyna taptatý, baý-baqshalar men sýarý júıelerin joıý, qalalarda saýdanyń tyıylyp, olardyń kórshi kalalarmen jáne eginshi aımaktarmen katynasynyn úzilýi — osynyń bári Jetisýdaǵy qalalar ómiriniń ekonomıkalyq jáne áleýmettik negizine zıanyn tıgizdi. Bul jerde kóp jyldar boıy monǵol feodal aqsúıekterinin, kalalyqjáne otyryqshy-eginshilik mádenıetke jany qas, táýeldi eldin halqyn jyrtkyshtykpen paıdalanatyn toby ústemdik etip keldi. Jetisý aýmaǵyndaǵy saıası jaǵdaıdyń turaqsyzdyǵy da bul jerdegi sharýashylyq pen mádenıettiń odan ári quldyraı túsýine yqpal etti. Jaýlaýshylar bul arada myqty bılik te, temirdeı tártip te, beıbit turmys ta ornata almady. Qol astyndaǵy halyqty aýyr salyktar men telemder tóleýge májbúr etti: jer salyǵy, alym jınaý, baılanys mindetkerligi, turaqty jáne ótpeli áskerlerdiń qajetin qamtamasyz etýdiń jıyrma shakty túri, onyń ishinde áskerı mindetkerlik — jergilikti halyk monǵol áskerinin kataryn tolyqtyrý úshin jaýynger berip otyrýǵa mindetti boldy. Monǵol shapkynshylyǵynyń birqatar jaǵymdy áseri de bar. Monǵol bıleýshileri saýdanyń órkendeýine, halyqaralyq katy-nastardyń jaksarýyna úles kosty, baılanys jáne kólik kyzmetin jappaı engizdi. Buryn bir-birin bilmeıtin halyktar arasynda saýda jáne mádenı baılanys ornatyldy. Úlystar arasynda saýda kerýenderi, elshilik adamdary júrip jatty, saıahatshylar jer túbindegi alys elderge baryp, Eýropaǵa buryn belgisiz bolyp kelgen azıalyk elder men halyktar jaıly málimetter taratty. Monǵoldar bir ortalyqtan baskarý ıdeıasymen buryn bastary birikpeı kelgen týystas taıpalardy jakyndastyrdy. Keshpeli turmys saltyn Shyńǵys hannyń «Jasa» dep atalatyn, jańa jaǵdaıda beıimdelgen karapaıym kúkyktar jıyntyǵy rettep otyrdy. Keıinnen kazaktyń «Jeti jarǵy» zandar jınaǵyn jasaganda «Jasany» da paıdalanǵan. Memlekettiliktiń kóptegen túrleri de keıinnen Qazakstanda, monǵol dáýirinen sońǵy kezende paıda bolǵan memleketterde paıdalanyldy. Monǵol shapqynshylyǵy Kazaqstan aýmaǵyndaǵy etnostyk prosesterge úlken áserin tıgizdi. Degenmen, Shynǵys han men onyń izbasarlary júrgizgen soǵystar jaýlap alynǵan elderdiń ǵana emes, Monǵolıanyn ózinin de óndirgish kúshteriniń kuldyraýyna alyp keldi. Qoldanǵan ádebıetter tizimi

1.Qazaqstan tarıhy. Ocherkter- Almaty, 1994 2.Kúzembaıuly. Qazaqstan tarıhy. - Almaty, 1999 3. Yryspaıuly. Qazaqstan Respýblıkasynyń tarıhy.- Almaty, 2000 4.Qazaqstan tarıhy. D.Babaev. Almaty «Raýan» 1996. 5.Orta ǵasyrlardaǵy Qazaqstan tarıhy. Q.M.Baıpaqov, B.E.Kómekov, K.A.Pıshýlına. Almaty «Mektep», 2001.