Tatar-monǵol taıpalarynyń saıası jaǵynan basyn biriktirip, monǵol feodaldyq memleketiniń negizin salýshy Temýchın boldy. Ol 1155 jyly iri noıan Esýgeı bahadúr otbasynda týylǵan. Temýchın er jete kele qol astyna monǵoldyń barlyq taıpalaryn biriktiredi. 1206 jyly kóktemde Onan ózeni jaǵasynda Temýchındi jaqtaýshy monǵol aqsúıekteriniń quryltaıy bolyp ony Shyńǵysqan degen atpen monǵol ulysynyń ámirshisi etip jarıalaıdy. Shyńǵysqan áskerı-uıymdastyrý prınsıpin memlekettik qurylystyń negizi etip alady. Eldiń búkil jeri men halqy on qanat (barýnǵar), sol qanat (jońǵar) jáne ortalyq (gol) atty úsh áskerı ákimshilik okrýgke bólip, árbir okrýgte on myń adamnan turatyn birneshe túmgeler (túmender) boldy. Olar óz kezeginde "myńdyq", "júzdik", "ondyqtan" turdy.

1207-1208 jj. qysynda Shyńǵysqannyń úlken balasy Joshy Eneseı qyrǵyzdaryn jáne Sibirdiń ońtústigindegi basqa da "orman halyqtaryn" baǵyndyrdy. 1208-1209 jj. Shyńǵysqan áskerleri tutqıyldan shabýyl jasap, tanputtyq Sı sá memleketin kúıretti. Shyńǵystyń qaharynan seskengen qazirgi Shyǵys Túrkistan aımaǵyndaǵy uıǵyrlar monǵoldarǵa óz erkimen berildi. 1211 j. Shyńǵysqan qoly Soltústik Qytaıǵa bet aldy. 1215 j. olar sol kezde Szın memleketiniń astanasy bolǵan Chjýndýdy (Pekındi) baǵyndyrdy.

Qytaıda monǵoldar soǵys isiniń sol zamandaǵy joǵarǵy tehnıkasymen tanysty. Qytaıdan kóptegen qarý-jaraq, qamal buzatyn mashınalaryn, ony paıdalana biletin adamdardy alǵan Shyńǵysqan jaýyngerlik daıyndyǵyn kúsheıte berdi.

Sóıtip, ol Shyǵys Evropa men Aldyńǵy Azıaǵa jol ashatyn Orta Azıa men Qazaqstandy jaýlap alýǵa daıyndaldy. Bul úshin ol musylman kópesterinen, bosqyndardan málimet jınady.

Shyńǵysqan Qazaqstan men Orta Azıaǵa joryqty Jetisý arqyly júrgizbekshi boldy. Óz basynyń jaýy bolǵan naımannyń hany Kúshlik handy talqandap, baı qalalary bar Jetisýdy ózine qaratý úshin oǵan Jebe noıan bastapan ásker jiberdi. Jetisýdy Shyńǵysqan kóp qarsylyqsyz basyp aldy. Ony baǵyndyrǵannan keıin Shyńǵysqannyń Máýerennahrǵa, sol kezde Orta Azıany bılep otyrǵan horezm memleketine qarsy jol ashyldy. 150 myń adamdyq qol Orta Azıany baǵyndyrýǵa attandy. Monǵoldar Otyrarǵa taıap kelgende monǵoldardyń basshysy Shaǵataı men Úgedeı bastaǵan birneshe túmendi qalany qorshaý úshin qaldyryp, áskerlerdiń Joshy bastapan basqa taǵy bir shoǵyry Syr boıymen tómen baǵyttady. Úshinshi shoǵyrǵa Syrdarıanyń joǵarǵy aǵysy boıyndaǵy qalalardy baǵyndyrý mindetin júktedi. Shyńǵysqan uly Tóleımen birge áskerimen Buharaǵa bettedi. Horezm shahy Muhammed monǵoldarǵa qarsy turýǵa daıyn emes edi. Ol áskerı kúshterdi ár qalaǵa bólip ustap otyrdy. Munyń ózi Shyńǵysqanǵa qalalarda turǵan shaǵyn shoǵyrdy ońaı qurtyp jiberýge múmkindik berdi.

1219 j. kúzinde Shyńǵys han zor armıany Jetisý arqyly Máýerennahrǵa attandyrdy. Ońtústik Qazaqstan halqy qatty qarsylyq kórsetti. Mys. Otyrar 6 aı boıy (1219 j. qyrkúıek- 1220 j. aqpany) qarsylasty. Alaıda ásker basylarynyń biri Qaradja tún ishinde qaqpany ashyp jiberip, monǵoldarǵa ótip ketti. Ásker osy qaqpa arqyly qalaǵa kirip, ony talqandady. Sóıtip Otyrar qamalyn jermen-jeksen etken Shaǵataı men Úgedeı bastaǵan ásker Shyńǵysqanǵa qosyldy. Bul kezde Shyńǵys han Buhara men Samarqand arasyndaǵy jolda bolatyn Syǵanaq qalasy da, ashnas ta erlikpen qorǵandy. 1220 j. 4 kókekte monǵoldar Jentti aldy. Syr boıyndaǵy qalalardy jeńgennen keıin Shyńǵys áskerleri Orta Azıanyń ishine kirdi. Halyq erlikpen qorǵandy. Buhara, Samarqand, Úrgensh úlken qarsylyqpen alyndy. 1219-1221 jj. Shyńǵys han áskeri Orta Azıany oırandady. 1221 j. kókteminen bastap soǵys horasan, Aýǵanstan jáne Soltústik Úndistan memleketteriniń jerine aýysty.

Shyńǵysqan áskerlerinyń basshylary Jebe men Súbedeı noıandar basqarǵan 30 myńdyq jasaq Soltústik Irandy basyp aldy. 1222 jyly Kavkazǵa kirdi. Mońǵoldar alandardy, qypshaqtardy, Qalka ózeninde ornyqqan orystardy jeńdi. Olar orys jeriniń ońtústik aımaǵyn oırandap, Deshty Qypshaq (qazaq jeri) dalasy arqyly 1224 jyly Shyńǵysqannyń Ertistegi ordasyna qaıtyp oraldy.

Sonymen, 1219-1224 jj. shapqynshylyq saldarynan Qazaqstan men Orta Azıa Shyńǵys ımperıasynyń qol astyna kirdi. Shyńǵys jaýlap alynǵan jerlerdi balalaryna bólip berdi. Shyńǵysqan Ertisten Oral taýlaryna deıingi, onan batysqa qaraı ejelgi Uly dalany, ońtústikke qaraı Kaspıı men Aral teńizine deıingi jerdi úlken uly Joshynyń bıligine berdi. Orta Azıadaǵy ıelikterinen Joshy ulysyna - Amýdyń tómengi jaǵyndaǵy aýdandar (soltústik horezm) men Syrdarıa kirdi. Joshynyń ordasy Ertis alqabynda boldy.

Shyńǵysqannyń ekinshi balasy Shaǵataıdyń úlesine Máýerennahr, Jetisý men Qashǵar kirdi. Onyń ordasy İle alqabynda boldy. Úshinshi balasy Úgedeıge Batys Monǵolıa men Tarbaǵataı jeri qarady. Onyń oodasy qazirgi Sháýeshek qalasy mańy. Kishi uly Tóleı, Shyńǵysqan jurty Monǵolıany ıelendi.

Sonymen Qazaqstan jeri Shyńǵysqan ımperıasynyń úsh ulysynyń quramyna: úlken (dalalyq) bóligi - Joshy ulysynyń, Ońtústik jáne ońtústik-shyǵys Qazaqstan-SHaǵataı ulysynyń, Jetisýdyń soltústik-shyǵys bóligi Úgedeı ulysynyń quramyna kirdi.

1227 j. Shyńǵysqan qaza boldy. Ol ólgennen keıin 1235 jyly Qaraqorymda ótken monǵol aqsúıekteriniń quryltaı jınalysy Shyǵys Eýropaǵa jańa joryq jasaýǵa sheshim qabyldady. Ony Joshynyń uly Batyı (Batý) basqaratyn boldy. Batyı áskeri eriksiz taıpalar ókilderinen quraldy. Basqarý qyzmetterin monǵol feodaldary ıelendi. Batyı áskeri 1236 jyly Kamadaǵy Býlǵarıany, Mordvalardy talqandap, 1237-1240 jj. orys jerlerine keldi. Rázan, Máskeý, Vladımır túbinde kúshti shaıqastar boldy.

1239 j. basynda Batý han Edil ózeniniń tý syrtynan orys jerine ekinshi joryqqa attandy. 1240 j. kúzde Kıev alyndy. Monǵoldar Polsha, Vengrıa, Chehıany talady. Endi kóshpendi ımperıanyń jeri batysta -Dnestrge, shyǵysta Ertiske, ońtústikte Soltústik Kavkazǵa deıin jetti. Batyı ıelikteri quramyna ońtústik-shyǵysta Soltústik horezm men Syrdyń tómen jaǵyndaǵy jerler endi. Orys kinázdyqtary da Batyıǵa táýeldi bodan boldy. Osyndaı asa zor memleket orys jylnamalarynda Altyn Orda dep atandy. Alǵashynda Altyn Orda Shyńǵysqan ımperıasyna onyń bir ulysy retinde engen edi, al 18 ǵ. 60-jyldarynan keıin ol derbes el bolyp bólindi. Altyn Orda halqyetnıkalyq jaǵynan birkelki bolǵan joq. Otyryqshy aımaqtarda Edil bulǵarlary, qala qypshaqtary, orystar, armándar, ejelgi hazarlar, horezmdikter turdy.

Al dalalyq aımaǵynda qypshaq, naıman, qońyrat, arǵyn, alshyn, kereı, dýlat, úısin taıpalary t.b. mekendedi. Deshti Qypshaq pen Edil boıyna qonys aýdarǵan keıbir monǵol taıpalary jergilikti halyqpen sińisip ketti. Altyn Ordanyń ortalyq aımaǵy - Edil boıy (qazirgi Saratovtan Astrahanǵa deıin ) astanasy Berke saraıy nemese Saraı-ál-Jadıd), negizgi áskerı kúshi - qypshaqtar. Astana Saraı Batý dan Saraı Berkege kóshirildi de, keıin Saraıshyq qalasy Kishi Astana boldy.

Altyn Orda ózin bılegen handary - Batyı 1241-1256; Berke -1257-1266; Móńke-Temir-1266-1280; Tóde-Móńke-1280-1287; Tóle-Buqa -1287-1291 jj, Toqa-1291-1312 jj; Ózbek-1312-1342; Jánibek-1343-1357jj. kúsheıe tústi. Eger Joshy men Batyı Monǵolıadaǵy uly hanǵa baǵynyshty bolsa, Berkeden bastap Altyn Orda handary ózderin táýelsizbiz dep eseptedi. Batys Eýropamen, Mysyrmen, Kishi Azıamen, Úndistanmen, Qytaımen saýda júrgizdi. Islam dini Ózbek han tusynda ústem dinge aınaldy. Memleket qurylysy áskerı negizde boldy, shet aımaqtarda áskerı ákimshilik bıledi. Qarýly kúshter oń qol, sol qolǵa bólinip, olardy hanzada - oǵlandar, túmen basy, myń basy, júz basy, on basy basqardy. Qala men baǵynyshty aımaqty ustaý úshin darýǵabekter, basqaqtar taǵaıyndaldy.

Altyn Orda ishinde azattyq kúrester de, feodaldardyń ózara kúresi de kúsheıdi. 1238 j. Buqarada qolónershi Mahmud Tarabı bastapan kóterilis boldy. 10 myń monǵol jaýyngeri óltirildi. Biraq osy urysta Mahmud Tarabı de qaza tapty. Altyn Orda kóterilisti basyp tastady. 1240-1241 jj, 1270 jyly Kama býlǵarlary kóterildi. 1377 j. Máskeýdiń uly knázy Dmıtrıı men Sýzdal-Nıjegorod knázynyń áskerleri Qazanǵa joryq jasady. Rázan knázdyǵyna shabýyl jasaǵan tatarlardy 1378 j. orystar Voja ózeni boıynda (Okanyń oń salasy) talqandady.

Bul kezeńde Joshy ulysy bir-birine táýelsiz ózara jaýlasqan tórt aımaqqa bólinip ketti: Altyn Orda (Mamaı ulysy) – Eýropa men Reseı, Ýkraına men Qyrym jerinde, Noǵaı Ordasy (Noǵaı ulysy) – Batys Qazastan men Bashqurtstan, Tatarstan jerinde, Edil boıynsha, Kók Orda (Shaıbanı ulysy) – Oral boıynsha jáne Sibir jerinde, Aq Orda (Orysqan ulysy) Ertis pen Saryarqa dalasynda. Osylardyń ishinde Qazaq halqynyń tarıhyna tikeleı qatysy bar memleket Aq Orda, sosyn Noǵaı ordasy. Al Shaıbanı urpaqtary keıin Ózbekstan jerine ketti.

1380 j. Altyn Orda hany Mamaı úlken ásker kúshimen orystarǵa qarsy shabýylǵa shyqty. Orys knázdyqtarynyń birikken kúshteri Noǵaı Ordasyna arqa súıep, Neprádva (Donnyń oń sapasy) ózeni jaǵasynda, «Kýlıkovo dalasy» dep atalatyn jerde Qyrym hany 1380 j. 8 qyrkúıekte Mamaı áskeri jeńiliske ushyrady. Onyń ústine 14 ń. Sońynda, ıaǵnı 1391 jáne 1395 jyldary Aqsaq Temir Altyn Ordaǵa bas kótertpeı eki ret soqqy berdi. Osydan keıin el ydyraı bastady. 15 ǵ. basynda Toqtamys hanmen Edige bıdiń ózara talasy Altyn Ordany ózara qajytty. 15 ǵ. 1 jartysynda onan Bulǵarlar, Qazan men Qyrym bólinip shyqty. 1480 jyly orys knázdyqtary ımperıadan tolyq táýelsizdigin aldy.

Sol shamada birinen soń biri Qazan, Qyrym, Astrahan, Noǵaı, Kóshpeli Ózbek, Qazaq, Sibir handyqtary quryldy. Al Shaǵataı ulysynyń ornyna Moǵolstan memlekepti qurylǵan bolatyn. Ol da Aqsaq Temir shabýyldarynan álirep, odan soń soltústigindegi oırat-jońǵarlardyń shabýylynan tynym kórmeı, ydyrap tyndy. Osylardyń ishinde Joshy ulysynyń ornyna kelgen jáne dalalyq dástúrlerdi saqtap qalǵan eń iri memleket sonyń ishinde Qazaq handyǵy boldy. Keıin 16 ǵasyrda Qazaq handyǵy Altaıdan Edilge deıingi jerlerdi ıemdenip, burynǵy Joshy ulysynyń jerine ıelik etip qaldy.

Shapqynshylyǵy kezinde monǵolıa dalalarynan kelgen taıpalardyń jańa jerlerge qonys aýdarǵandary da boldy. Batys, soltústik Qazaqstanǵa olar keldi: mańǵyttar, tóleńgitter, tóreler, qıattar. Biraz ýaqyttan keıin monǵoldar túrki tildes halyqpen sińisip ketti. Joshy ulysynda jaýlap alǵan elderin ýákilder-darýǵashylar men tamǵashylar arqyly basqardy. Monǵol shonjarlary jergilikti tilde sóıleı bastady. Ejelgi dástúr boıynsha tek Shyńǵys urpaǵy "aqsúıek tórelerdiń" ókili ǵana han bola alatyn edi. Shyńǵys áýletinen taraǵan sultandar Altyn Orda qulap, jańa memleketter qurylǵannan keıin de halyqqa bılik júrgizý quqyn saqtap qaldy.

Qazaqstan jerine Shyńǵysqannyń quqyq normalaryn "Iasysyn" engizildi. Ol boıynsha jergilikti halyq soǵysqa qatysý úshin árbir 10 úıden bir jaýynger berýge tıis edi. Kóshpeli malshylar «kopchýr» dep atalatyn salyq tóledi. Onyń mólsheri júz bas maldan bir bas mal berý. Eginshilerden de astyqtaı salyq alyndy. Árbir 10 týgar (tútin) egisten qazyna paıdasyna bir týgardyń ónimi, keıbir jerlerde haradj (jer salyǵy) alyndy.