«Pálenshe nomerli A qaladan B qalasyna qatynaıtyn ushaq bortyna otyrǵyzý bastaldy»... Álqıssa, jurt qulaǵyna jatyq bolǵan osy sóz aıtylǵan soń birneshe mınýttardan soń jolaýshy men tekserýshi arasynda tartys bastalady. Senimdi aıtatyn sebebimiz – keıingi kezderde áleýmettik jelide jolynan jańylmaıtyn jattandy senarıge negizdelgen shý jıilep ketti. Bir ǵana másele – eki túrli ustanym. Máselemiz – qazaqtyń qasıetti mádenı jádigeri sanalatyn dombyranyń qol júgi retinde ushaq bortyna jiberilmeýi. Jolaýshy suraqqa moraldyq turǵydan qaraıdy, áýe kompanıasy ókilderi qaýipsizdik hám tártip rakýrsynan baǵa beredi. Bitti! Biraq bitpeıtin daý, sheshilmeıtin túıin! 

«Qıly zamandardan jankeshtilikpen ótip, azat elińniń azamaty retinde OTANDYQ áýe kompanıasynyń menshigindegi áýe laınerine ulttyq valúta – teńgege bılet alyp, kók pasport ne tólqujatty teksertip, ulan-ǵaıyr atamekenniń bir buryshyna attanǵanda sol ulttyń qaıǵysy men muńyn, tarıhy men mádenıetin shanaǵynda saqtaǵan qasıetti qara dombyranyń shetqaqpaı kóre beretinine kúıemiz. Ulttyq murasyna qurmet tanytpaǵan talaǵynan bezgen bezbúırek tártipshilderdiń isine nalımyz. İshimiz búlinip, nıetimiz buzyldy». Álgi aıtqan qos taraptyń jolaýshy jaǵyndaǵy jurtshylyqtyń rıtorıkasy – osy. Rasynda, jyldar boıy ekinshi sortty el degen sózge qalyp, bıligi uzyn otarlaýshylardan qorlyq kórgen halyqtyń búgingi urpaǵy mundaı rıtorıkada tynysh qala almaıdy. Delebesi qozyp, ekpindeı túsip, áýe kompanıasyna túrli argýmentpen, nebir moraldyq prınsıpterdi alǵa tarta otyryp pikirdi qarsha boratady.

Qoǵamdyq pikir degenińiz qudiret qoı: áýe kompanıasynyń irili-usaqty ókilderi baspasózde de, áleýmettik jelide de aqtalyp, qazaqtyń qasıetti jádigeri – dombyraǵa sheksiz qurmetin dáleldep álek bolady. O-o, saıyn dalanyń tósin erkin mekendegen arda jurttyń mereıi tasyp, shart qoıady, talapty údetedi. Qos taraptyń shıelenisken qatynasyn birjaqty sheshý ýaqyty áldeqashan jetken. Qazir áleýmettik tolqyn keshiktirilgen kredıttiń (qazaqstandyq bankterdiń stavkasy dep bilińiz) aıyppulyndaı ósip barady.

«Qamshy» redaksıasy tártip pen turaqtylyq jaǵynda, shanaǵynan tógilgen kúıdiń qudireti jeti qat kókke jetetin dombyranyń áýe jolynda «qoljúkke» nege aınala almaıtyny týraly ári qaraı oqyńyz.

Keshe ǵana 180 jyldyq mereıtoıy dúrkirep ótken hakim Abaıdyń eskirmeıtin, tipti, maǵynasy tereńdeı túsken bir sózi – «Sóz túzeldi, tyńdaýshy, sen de túzel». Zaman ózgerdi, bizdiń qoǵamda ǵana emes, álemde almaǵaıyp kezeń týdy. Zań men tártip – eń basty qundylyq. Eger el bolamyz desek. Áýe joly – árbir útir-núktege deıin nazardan tys qalmaıtyn, bekitilgen standarttar men tártip negizinde jumys isteıtin sala. Qudaıǵa táýbe, Qazaqstannyń ushaqtary shtattyq rejımde ushyp-qonyp, jolaýshylardy mejeli jerge jetkizip jatyr. Násiline, rýyna, saıası ustanymyna qarap ushaq bortyna jibermese, bul – dıskrımınasıa.

Endi muqıat qarańyz, ulttyq bolmysty aıshyqtaıtyn kez kelgen elementke qatysty negatıvti qatynas oryn alsa, otansúıgish ári jaýapkershiligi bar azamat qarsy reaksıa bildiredi. Bul – osy ult murasyn qorǵaý jolynda qan keshken, ólim qushqan, atylǵan, aıdalǵan qazaqtyń boıyna sińgen minezi. Osy minez eshkimdi ózimen sanastyrmaı qoımaıdy. Bul sózimizdi áýe kompanıalary men olardyń ókilderine qulaqqaǵys retinde aıtamyz. Ulttyq mura, ulttyq óner, ulttyń bolashaǵy dep aıýmen de alysqan, aıdaharmen de shaıqasqan ór rýhty jurttyń minezimen oınamaǵan abzal. Alaıda, bizdiń minezimizden, pikirimizden azat jáne bizdiń qaýipsizdigimiz úshin qalyptasqan (qanshama apattan, qyrylǵan jolaýshylardyń taǵdyrynan, qatelikterden sabaq ala otyryp qalyptasqan dep túsinińiz) tártip bar. Ol – barlyq áýe kompanıalaryna ortaq shart, ortaq talap.

Qazaqstanda jolaýshylar tasymalymen aınalysatyn áýe kompanıasy bar: Air Astana jáne onyń enshiles kompanıasy FlyArystan, SCAT, QazaqAir (vetnamdyq kompanıamen enshiles). Osy tórteýinde de dombyraǵa (kez kelgen kólemdi mýzykalyq aspapqa qatysty) talaptar uqsas. Árıne, arnaıy dombyra úshin bekitilgen shart joq, alaıda qoljúkke baılanysty talaptar tómendegideı:

- Air Astana – 56h45h25 sm., salmaǵy – 8-10 kg.;

- FlyArystan – 56h23h36 sm., salmaǵy – 5 kg.;

- SCAT – 55h40h20 sm., salmaǵy – 5 kg.;

- QazaqAir – 120h50h30 sm., salmaǵy – 10 kg., Musical Instrument usynysynyń quny – 8 000 (bul usynys dombyra mólsherindegi aspaptarǵa qatysty).

Negizgi tasymaldaýshylar bolyp sanalatyn aldyńǵy úsh áýe kompanıasy halyqaralyq standarttarǵa baǵynady, al QazaqAir ushaqtary shaǵyn (jolaýshylar legi salystyrmaly túrde azdaý) bolǵandyqtan, jolaýshylar aldyn-ala habarlasqan jaǵdaıda, dombyra jáne mólsheri jaǵynan dombyraǵa shamalas aspaptardy arnaıy tarıf arqyly nemese qoljúk retinde tirkeý múmkindigin usynady.

Halyqaralyq standart pen álemdik tájirıbeni sholyp shyǵaıyq. AQSH, EýroOdaq, QHR jáne Japonıa tájirıbelerine, atalǵan elderdegi áýe kompanıalarynyń saıasatyna, tıisti organdardyń erejelerine nazar aýdardyq.

2012 jyly AQSH Kongresi arnaıy zań qabyldap, ondaǵy 49 U.S.C. 41724 bóliminde áýe kompanıalaryna mýzykalyq aspaptardy tasymaldaýdy jeńildetý talaptary qoıyldy. Sol zańnyń negizinde 2014 jyldyń sońynda AQSH Kólik mınıstrligi barlyq otandyq avıakompanıalarǵa mindetti ereje engizdi. Bul ereje boıynsha, eger mýzykalyq aspap gıtara, skrıpka sekildi shaǵyn bolyp, áýe kemesiniń salon ishindegi sóresine nemese oryn astyna syıyp ketse, ony jolaýshyǵa tegin alyp kirýge ruqsat berilýi tıis. Iaǵnı, aspapty qoljúk retinde qabyldamaýǵa kompanıanyń qaqysy joq, tek jolaýshy ushaqqa eń alǵashqy lekte minip, aspabyn bos turǵan bagaj bóligine ornalastyryp úlgerýi kerek. Nátıjesinde búgingi kúni AQSH-tyń American Airlines, Delta, United, Southwest sekildi barlyq negizgi kompanıalary dombyra jáne mólsheri jaǵynan dombyraǵa uqsas bortqa alýǵa mindetti.

Eýropalyq Odaq 2013 jyly jolaýshylar quqyqtary reglamentine mýzykalyq aspaptar týraly tarmaq qosýdy usynyp edi, biraq ol áli tolyq bekitilmegen. Soǵan qaramastan, kóptegen eýropalyq áýe tasymaldaýshylardyń tájirıbesinde AQSH-taǵydaı oń ózgerister bar. Mysaly, Ulybrıtanıanyń British Airways kompanıasy skrıpka sıaqty aspaptardy qol júgi retinde tegin alyp kirýge ruqsat etedi. Al gıtara tárizdi aspaptar standartty qoljúk ólsheminen úlken bolǵandyqtan, British Airways olardy tek qosymsha oryn satyp alǵanda ǵana salonǵa ornalastyrýǵa múmkindik beredi. Air France, Lufthansa sekildi tolyq servısti eýropalyq kompanıalarda da uqsas qaǵıda, ıaǵnı, shaǵyn aspapqa ruqsat, úlkenine arnaıy oryn alý kerek. LOT Polish Airlines skrıpka, ýkýlele sekildi aspaptardy tegin qoljúkke sanaıdy. Air Europa (Ispanıa) da mýzykalyq aspapty qoljúk ornyna almastyrýǵa ruqsat beredi, tek onyń ólshemi 55h35h25 sm, salmaǵy 8 kg shekten aspaýy tıis. Finnair, SAS, Alitalia sıaqty tasymaldaýshylar mýzykalyq aspap bagaj sóresine sıyp tursa, jolaýshydan qosymsha aqy almaıdy.

Qytaı men ózge de Azıa elderinde (Japonıa, Ońtústik Koreıa) mýzykalyq aspaptardy ushaqta tasymaldaý erejeleri kompanıanyń ishki tártibimen sheshiledi. Mysaly, Qytaıdyń iri tasymaldaýshysy China Southern Airlines jalpy erejege saı «qosymsha oryn satyp alynyp tasymaldanatyn zattar» sanatyna mýzykalyq aspaptardy da qosady. Iaǵnı siz dombyra nemese erhý sıaqty aspapty alyp júrgińiz kelse, olar qosymsha oryn brondaýdy suraıdy. Al China Airlines (Taıvan) óz saıtynda aspaptarǵa naqty ólshem shegin belgilegen: kólemi 100h36h23 sm jáne salmaǵy 7 kg aspaýy kerek.

Japonıada ulttyq dástúrli aspap sanalatyn úsh ishekti shamısen nemese úlken kotony tasymaldaý da jıi másele týǵyzady. Japonıanyń eń iri  áýe kompanıasy JAL (Japan Airlines) ishki reısterde aspaptar úshin arnaıy qyzmetter usynady. JAL erejesi boıynsha úsh ólsheminiń qosyndysy (uzyndyq/bıiktik/eni) 115 sm-den aspaıtyn aspapty tegin alyp kirýge bolady, biraq bir ólshemi 55 sm-den úlken bolsa, tirkeý bagajyna ótkizýge keńes beredi. Al kólemi bul shekten asatyn kez kelgen aspapty salonǵa alý úshin arnaıy aqy tólenip, jeke oryn satyp alynýy kerek. Kompanıa buny “special fee” dep ataıdy, is júzinde ol qosymsha oryn bıleti. JAL ereksheligi – olar keıbir aspaptar úshin tegin qorap-qap usyný qyzmeti bar. Mysaly, skrıpkasy úlken fýtlárǵa syımaıtyn mýzykantqa áýejaıda arnaıy shaǵyn vıolın qorabyn ýaqytsha beredi; mýzykant aspabyn soǵan salyp, kabınaǵa alyp kiredi de, óz úlken qorabyn bagajǵa ótkizedi

Jalpy kóptegen Azıa elderinde (Sıngapýr, Ońtústik Koreıa, Malaızıa t.b.) mýzykalyq aspaptar tasymalynyń sharttary Eýropaǵa uqsas. Atalǵan elderdiń áýe kompanıalarynda da bekitilgen standartqa syıymdy mólsher qoljúk retinde, odan joǵary zattardyń bári bagajǵa tirkeledi.

«Óspeıtin jurt ónbeıtin daý qýady» degen danalyq aıtqan qazaqtyń túsinik-tanymy túzý ekenine shúbá joq. Halyqaralyq standart pen qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin ázirlengen áýe kompanıalarynyń qoljúkke baılanysty pozısıasy dombyra úshin ózgere qoıýy ekitalaı. Óıtkeni, atalǵan erejelerdiń artynda jolaýshylardyń qaýipsizdigi men ómiri turady.

Japonıada jaqsy tájirıbe bar eken: ishki reısterde áýe kompanıalary aspaptardyń qaýipsiz ári zaqymdanbaı jetkizilýin qamtamasyz etetin arnaıy qoraptardy usynady. Bizdiń áýe kompanıalary da mundaı tájirıbeni engizý múmkindigin qarastyryp kórse bolady.

Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini – bizdiń paıymdaýymyzǵa, dombyraǵa, ulttyq qundylyqqa qatysty qandaı da bir qarsylyq baıqalmaıdy, tek bekitilgen standarttar saqtalýy kerek. Bul rette azamattardyń tártipke baǵynýy mindet bolsa, áýe kompanıalary ókilderi jolaýshylarmen komýnıkasıasyn jaqsarta túskeni jón. Zamanǵa laıyqtalǵan fýtlár ázirleýdi de isker azamattar qolǵa ala jatar dep senemiz.