Iá, Semeı – Qazaqtyń Parıji! Ulylar mekeniniń, Uly bastamalardyń kúre tamyry. Abaı elindegi baı tarıhy, keremet mádenı murasy, ǵajaıyp tylsym tarıhı sáýletimen tanymal, týrıser úshin qaıtalanbas shejirege toly romantıkalyq saıahat núktesine aınalar rýhanı ortalyq. Semeı – árbir buryshy erekshe tarıhymen sheksiz qyzyǵýshylyqqa jol ashatyn kıeli ólke.  Oǵan dálel – Semeıdiń ár tasy men túıir topyraǵy sonaý tarıhtan syr shertip sóılep qoıa berer, tuńǵysh irge kótergen mádenı-rýhanı oshaqtar. 1718 jyly birinshi Petrdiń shyǵys jerine jáne Ertis óńirindegi bekinisterine qorǵan salý týraly jarlyǵy boıynsha «Semıpalat bekinisi» bekitildi. «Semeı» sózi – kóne túrki tilinde «kıeli meken» degen maǵynany bildirse, «Alash» sózi – túrki tilinde baýyrlas, qandas, týys degen maǵynany beredi. Iaǵnı, Semeı, Alash ataýy – tutas túrki dáýirinde qalyptasqan eń ejelgi ataýlardyń biri. Kıeli mekende tarıh bıiginde turǵan quny joǵary oqıǵalar jetip artylady eken. Tizip shyǵaıyn:

1. Tuńǵysh ret - 1863 jyly Semeıde eki oqý orny jumys istedi. Sonymen birge bir ýezik ýchılıshe, eki shirkeýlik-prıhod ýchılıshesi, 14 qazaqtardyń jáne 9 jeke tatar mektepteri boldy. 1864 jyly áıelder mektebi ekinshi razrádty ýchılıshe bolyp qaıta quryldy. HİH ǵasyrdyń aıaǵy men XX ǵasyrdyń basynda qalada erler men áıelder gımnazıalary, muǵalimder semınarıasy jumys istedi.

2. Tuńǵysh ret - Qazaqstan boıynsha Semeıde 1873 jyly telegraf tartyldy. Kázirgi tańda alǵashqy jyldary paıdalanǵan baılanys quraldarynyń koleksıasynan turatyn murajaıy bar, Semeı baılanys koleji qaladaǵy tarıhı oqý oryndarynyń biri.

3. Tuńǵysh ret - Qazaqstan boıynsha 1878 jyly Semeı qalasynda Oblystyq statısıkalyq komıtet quryldy. Semeı statısıkalyq komıtetiniń birinshi hatshysy saıası jer aýdarylyp kelgen E.P.Mıhaelıs boldy.

4. Tuńǵysh ret - Semeı qalasynda E.P.Mıhaelıstiń yqpalymen 1883 jyly qoǵamdyq kitaphana men ólketaný mýzeıi ashyldy. Iaǵnı, kitaphana da, murajaı da alǵash Semeıde ashyldy.

5. Tuńǵysh ret – Semeıde qazaq dalasynda foto-sýretke túsirý qalyptasyp, sýretshi-etnograftar kóptegen tarıhı sýretter men fotoqujattar túsirdi. Kitaphana men ólketaný mýzeıiniń belsendi qaıratkerleri aǵaıyndy V.N.Beloslúdov jáne A.N.Beloslúdovtar Qazaq fólklorynyń shyǵarmalaryn jınap, qazaq ertegileri, basqa fólklorlyq derekter geografıalyq qoǵamnyń «Jazba hatynda» jarıalady. Olar qazir Qazaqstan Respýblıkasy ǵylym Akademıasy kitaphanasynyń qorynda qoljazba túrinde saqtalǵan.

6. Tuńǵysh ret - 1906 jyly joǵarǵy Ertiste sý arqyly qatynastyń resmı ashylýy bolyp iri ónerkásipter iske qosyla bastady.

7. Tuńǵysh ret - 1910 jyldan telefon jáne Qazaqstandaǵy tuńǵysh sý ótkizý júıesi quryldy.

8. Tuńǵysh ret - 1903 jyldyń 23 qyrkúıekinde Semeıde muǵalimder semınarıasynyń ashylýy boldy. Muǵalimder semınarıasynda Muhtar Áýezov, Qanysh Sátpaev, Álkeı Marǵulan t.b. oqydy.

9. Tuńǵysh ret - qazaq topyraǵynda fýtbol komandasy 1913 jyly Semeı qalasynda qurylyp, ol «Iarysh» («Jarys») dep atal¬dy. Onyń qura¬mynda jartylaı qorǵaýshy bolyp zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy Muhtar Áýezov oınady. Alǵashqy kezdesýi Jańa Semeı komandasymen ótkizgen «Iarysh» quramasynyń sol kezde túsken fotosýreti de saqtalǵan. Onyń quramynda barlyǵy 24 oıynshy bolypty.

10. Tuńǵysh ret – ádebı kesh ótkizý Semeı qalasynan bastaý aldy. Qazaq qyzdarynan shyqqan ustaz, etnograf, aýdarmashy, jýrnalıs Názıpa Quljanova 1914 jyly 26 qańtarda Abaıdyń qaıtys bolýyna on jyl tolýyna oraı ádebı kesh uıymdastyrdy.

11. Tuńǵysh ret - 1917 jyly Alash partıasy Semeıde qurylyp, Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, J.Aımaýytov, syndy qazaq zıalylarynyń shoǵyry bas qosty. Alashtyń belsendi múshesi Álimhan Ermekov Semeı erler gımnazıasyn altyn medalǵa aıaqtap, keıin Tomskiniń tehnologıalyq ınstıtýtyn bitirdi.

12. Tuńǵysh ret - 1927 j. Túrkistan-Sibir temirjolynyń qurylysy arnaýly basqarmaǵa júktelip, soltústikte Semeı jaǵynan, al ońtústikte Lýgovoı stansasy jaǵynan bastap salýǵa sheshim qabyldandy. Semeı qalasynan bastalatyn Túrksıb temir joly elimizdiń mańyzdy qurylysynyń biri boldy.

13. Tuńǵysh ret – M.Áýezovtyń «Eńlik-Kebek» pessasynan bastaý alǵan teatrlyq trýppa 1920 jyldyń qazan aıynda quramynda 15 adamy bar «Es-Aımaq» teatrlyq trýppa bolyp quryldy. Olardyń arasynda qazaq sahnasynyń kórnekti qaıratkerleri – Isa Baızaqov, Ámire Qashaýbaev, Jumat Shanın, Júsipbek Elebekovter boldy. Keıin, 1934 jyly Semeıde qazaq sazdy-dramalyq teatr uıymdastyryldy.

14. Tuńǵysh ret - 1925 jyly Parıjde ótken Búkil dúnıe júzi sán óneri kórmesinde Semeılik Ámire Qashaýbaev «Aǵash aıaq», «Qanapıa», «Úsh dos», «Jalǵyz arsha», «Qos balapan», t.b. ánderin oryndap, ekinshi báıgemen qosa kúmis medal aldy.

15. Tuńǵysh ret - 1949 jyly tamyz aıynda álemge áıgili atomdyq jarylys Semeıde boldy.

16. Tuńǵysh ret - Semeılik Ǵusman Qosanov 1960 jyly Keńestik Olımpıadaǵa qatysqan tuńǵysh qazaq jelaıaǵy atanyp, kúmis medalǵa ıe boldy.

17. Semeıde bes jyldan artyq (1854-1859) orystyń uly jazýshysy Fedor Mıhaılovıch Dostoevskıı turyp, óziniń máńgilik shyǵarmalaryn jazdy. Bul qalada F.M.Dostoevskıı, P.P. Semenov Tán-SHanskıı, Shoqan Ýálıhanov, G.Potanınderdiń tarıhı izi qalyptasty.

18. Semeıge Peterbýrg ýnıversıtetiniń stýdenti E.P.Mıhaelıs saıası jer aýdarylyp kelip, N.Dolgopolov, S.Gross, P.Lobanovskıı, A.Leontev, N.Konshın jáne basqalary úlken ǵylymı jáne mádenı-aǵartý jumystaryn júrgizip, qazaqtyń uly aqyny Abaı (Ibraћım) Qunanbaevpen dostyq qarym-qatynasta boldy. Olar qazaq halqynyń tarıhyn, mádenıeti men turmysyn oqyp úırenýge, qazaq halqynyń mádenıeti men turmysyn óte jetik bilip, qazaqtyń salt-dástúrleri, kóne zańdary, genealogıasy, ańyzdary jáne etnografıasymen tanysty. G.N.Potanın, V.A.Obrýchev, G.D.Grebenshıkovtar basqa da kórnekti ǵalymdar Semeıde jumys istedi.

19. Semeı qalasynda 1917 jyldyń maýsym aıynan bastap R.Marsekov, Q.Ǵabbasovtar bastaǵan «Saryarqa» únqaǵazy shyǵaryla bastady. Onda Á.Bókeıhanov, M.Dýlatov, Sh. Qudaıberdıev, M.Áýezov, J. Aımaýytov, A.Ermekov, M.Moldybaev, J.Aqpaevtyń maqalalary jáne basqa da Alash qozǵalysynyń kórnekti qaıratkerleriniń maqalalary jarıalandy.

20. Semeı qalasy 1854 j. 1 qazanda Semeı oblystyq ortalyqqa aınaldy. Alǵashqy qurylǵanynan bastap, Azıalyq kópester saýda operasıalaryn baqylaý maqsatynda mol ónimdik bazasy bar iri mal sharýashylyq aımaǵynyń ortalyǵy boldy. Soǵys aldyndaǵy jyldary qalada iri óndiris oryndary salynyp, bes jyldyqtyń iri qurylysy et konservi kombınaty ashyldy, ol elimizdegi tamaq ónerkásibi jónindegi qýatty ónerkásipterdiń biri boldy.

21. Semeı – Uly Otan soǵysy jyldarynda da oblys aýmaǵynda 238 jáne 8 atqyshtar dıvızıasy, erlik isteri úshin 238-shi atqyshtar dıvızıasynyń 13 myńnan astam jaýyngerleri erlik kórsetti.

22. Semeıdiń kıeli topyraǵy Ásettiń, Aqtamberdi men Dýlat Babataıuly, Abaıdyń aldyn kórgen daryndy aqyn shákirtteriniń mekeni. Mahabbattyń sımvolyna aınalǵan «Qozy men Baıan», «Eńlik pen Kebek», «Qalqaman- Mamyr», Abaı, Muhtar, Shákárim shyǵarmalarynyń tarıhı otany. Áıgili Kempirbaı ánshi, Sábıt Dónentaev, tipti keshegi ult qaıratkeri Qaırat Rysqulbekovke topyraq buıyrǵan jer.

23. Azýly aıtys aqyndaryn daıyndap, úkilep, túletip otyrǵan «Halyqtyq aqyndar ortalyǵy» tuńǵysh ret 1995 jyly Abaıdyń 150 jyldyq mereıtoıy qarsańynda Semeıde ashyldy. Jetekshisi, tanymal aıtys aqyny Dámesh Omarbaeva. Búginde dúıim jurtqa tanymal aıtys tarlandary Dáýletkereı, Serikzat, Aınur, Rınat, Rústem, Sara, Qarlyǵash, Nurjan, Jalǵas, Mereıden bastap Júrsin Ermanovtyń aldynda júrgenderdiń jartysynan kóbi osy aqyndar ortalyǵynyń túlegi.

24. «Ahaý, Semeı, til men kómeı» dep eki-aq sóz ánge arqaý bolǵan Semeıdiń tili – aqyndar, kómeıi – ánshiler. Sol kıeli topyraqtyń tól perzentteri búgingi tańda da Qazaqstannyń ár salasy boıynsha elin súıindirip, túkpir-túkpirde júr. Ádebıet salasynda el tanıtyn tulǵalar men qaıratkerler – Shákir Ábenov, Qaıym Muhamedhanov, Qalıhan Altynbaev, Muhtar Maǵaýın, Qabdesh Júmadilov, Nesipbek Aıtov, Dámesh Omarbaeva, Tynyshtyqbek Ábdikákimov, Medeý Sársekkev, Tóken Ibragımov, Ázilhan Nurshaıyqov, Tursynhan Ábdrahmanova, Roza Muqanova, Merǵalı Ibraev, Tólegen Janǵalıev, Baýyrjan Jaqyp, Muratbek Ospanovtardyń izin jalǵap júrgen jastar ósip keledi.

Bulbul kómeı ánshilerden – Ámire Qashaýbaev, Bıbigýl Tólegenova, Mádenıet Eshekeev, Bolat Sybanov, Tursynǵazy Rahımov, Sanaq Ábeýov, Roza Rymbaeva, Tolqyn Zabırova, Baqyt Úderbaeva, Baıan Saǵymbaeva, Maıra Ilıasova, Klara Tólenbaeva, Erlan Rysqalı, Erlan Qujymanov, Gúlmıra Sarına, t.b. tize berýge bolady. Kúıshilerdi - Seken Turysbekovtan bastap tizbelep, bıshilerdi - Bolat Aıýhanovtan (balet), bastap taratsaq meıir qanar emes.

Sóz túıininde aıtaıyn degenim, samalynan uly daryn tunyp turǵan Semeı – qazaq mádenıetiniń oshaǵy bolýǵa bek laıyq. Jaratýshynyń ózi bergen kıeli qudiret degen osy. Ádette jaqsy adamdardy kórgende «kıeli topyraqtan» dep jatady. Ras, kıe topyraqqa qonady, topyraq arqyly perzentine aýysady...