Qabdesh Jumadilov,

Qazaqstannyń halyq jazýshysy,

Memlekettik syılyqtyń ıegeri

Bizdiń aldymyzda bıyl jyl basynda «Jalyn» baspasynan shyqqan, kólemi tórt júz betten astam qalyń kitap jatyr. Jaı kitap emes, jazylýy jumbaq, saqtalýy odan da tańǵajaıyp, syrly dúnıe. «Túp-tuqıannan ózime sheıin» dep atalatyn bul kitaptyń mańdaıynda – Shapyrashty Qazybek bek Taýasaruly degen jazý bar. Alǵysózdegi málimetterge qaraǵanda, 18-ǵasyrda ómir súrip, qazaq-joń-
ǵar soǵysyna bastan-aıaq qatysqan Qazybek bek bir urysta aýyr jaralanyp, dúnıemen qoshtasaıyn dep jatqanda, 1776-jyly 84 jasynda jazyp shyǵypty. Eki ǵasyr boıy urpaqtarynyń sandyǵynda saqtalǵan qoljazba 1937 – 1990 jyldar aralyǵynda áldebir saqtyqpen jer astynda kómýli jatqan. Es bilgennen beri oǵan ıe bolyp, álsin-áli kóshir-
tip, saqtap kelip, aqyry baspaǵa usynǵan – belgili jýrnalıs, Qazybek bek Taýasarulynyń shóbelegi (sirá, shóp-
shekten keıingisi bolar) Balǵabek Qydyrbekuly.

Kitaptyń betasharynda «Jalyn» baspasynyń dırektory Beksultan Nurjekeuly jurtshylyqtan bylaı dep súıinshi suraıdy: «Qazybek bektiń myna kitaby – halqymyzdyń tarıhyna talaı-talaı tyń better qosatyn kitap. Muny oqyp shyqqan árbir adam, sóz joq, óziniń qazaq ekendigin maqtanysh tutady... Sol úshin sizderden «Jalyn» baspasy súıinshi suraýǵa qaqyly. Súıinshi, qazaq! Irgeli el bolǵanyńdy, el qorǵaıtyn erler týdyrǵan qaњarman halyq bolǵanyńdy dáleldeıtin taǵy bir tarıhnama tabyldy!».

Mundaı oqıǵa baspasóz tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵan. Abaıdyń tolyq jınaǵy, Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» epopeıasy basylyp shyqqanda da, eshkim de bulaı alaqaılap súıinshi suramaǵan. Tipti, qazaq eli táýelsizdik alǵanda da, kóp jańalyqtyń birindeı, jaı habarlaı salǵany esimizde... Al joǵarydaǵy jarnamadan keıin búl kitap-
ty almaı kór, oqymaı kór!

Biraq kitapty oqı kele ish jıyp qalǵanymyz: bul jasy seksennen asyp, aýyr jaradan óleıin dep jatqan qarttyń asyǵys túsirgen jazbasyna tipti de uqsamaıdy. «Ata shejire» atalatyn alǵashqy taraýda Ǵaısa týmastan on neshe ǵasyr buryn ómir súrgen aǵaıyndy Qadyr jáne Qalsha degen kisilerden bastaıdy da, Taýasarulynyń ózine deıin jipke tizgendeı etip, asyqpaı baıandaıdy. Tizip kórsetilge-
ni – seksen toǵyz ata, ıaǵnı úsh myń jylǵa jýyq ýaqyt qoı bul. Sodan eshkimdi qaldyrmaı, aty-jóni, tarıhta atqarǵan qyzmeti, tipti aǵaıyndy kisilerdiń qaısysy qaı áıelden týǵanyna deıin bir-birlep sanap beredi. Ekinshi taraýda Taýasarulynyń ómirbaıany, ǵylym izdep dúnıeniń tórt buryshyn qalaı sharlaǵany áńgime bolady. Úshinshi taraý: jońǵarǵa qarsy soǵys kúndeligi, avtordyń zamandastary – handar men bıler, batyrlar týraly estelikter... Oqıǵa birde hronıkalyq sholý, birde oı aǵysy, endi birde sheginis túrinde baıaý júrip otyrady. Tek qana baıandaý emes, peızaj, portret, minezdeme, sýretteme, dıalog, monolog deısiz be – kórkem proza quraldarynyń bári bar. Soǵan qarap shyǵarma janryn ómirbaıandyq roman, nemese, qazir bireýler aıdar taǵyp júrgenindeı, «roman-esse» dep ataýǵa ábden bolatyndaı. Endeshe jańaǵy súıinshi suraýshylar bul shyǵarmany jaı «tarıhnama» deı salmaı, ony qazaq prozasynyń basy, ıaǵnı 18-ǵasyrda týǵan qazaq romany dep ataýdy qalaı eskermedi eken? Bilgen kisige, naǵyz súıinshi-
niń kókesi sol emes pe? Qazaqtyń qara sózin Abaıdan ilgeri apara almaı júrgende, attaı eki ǵasyr ary attap tússek, odan ótken qýanysh bola ma? Biraq kóp uzamaı onyń da mánisin uqqandaı boldyq. Sirá, áldeneden qýystanǵan «muragerler», aldymen osyny bir boıǵa sińirip alaıyqshy degendeı, odan ary tereńdeýge saqtyq jasaǵan tárizdi.

Sonymen, «Túp-tuqıandy» ishkerilep oqyǵan saıyn, bizdiń de pikirimiz ózgere bastady. Eń aqyrynda, kitapty oqyp shyǵyp, sońǵy betin japqanda, mynadaı qorytyndyǵa keldik: Bul shyǵarma – bireýler dańǵazalap júrgendeı, 18-ǵasyr týyndysy emes, ústimizdegi ózimizdiń kúnáli ǵasyrymyzda, onda da tym alys emes, osy taıaý jyldarda jazylǵan dúnıe. Ol úshin bir jaqtan dálel izdeýdiń de qajeti joq. Kitaptyń ár joly, ár sózi: «Men búgingi dáýir-
diń perzentimin» degendi aıǵaılap aıtyp tur. Árıne, biz munda Qazybek bek Taýasaruly degen kisi tarıhta bolmady deýden aýlaqpyz. Ótken zamanda sondaı bir adamnyń ómir súrýi, tipti oqyǵan saýatty kisi retinde, óz urpaqtaryna juqaltań ata-baba shejiresin jazyp qaldyrýy da múmkin. Biraq tutas bir tom quraıtyn «roman-esse» myna qalpynda jazba ádebıeti múlde qalyptaspaǵan 18-ǵasyr aıasyna syımaıtyny aıdan anyq.

Ásili, mundaı kóne murany baǵalaýda bultartpaıtyn tarazy – tekstologıa, ıaǵnı shyǵarmanyń tili ǵoı. Al «Túp-tuqıan» jalpy stıl, sóz saptaý, sóılem qurylysy jaǵynan sonaý 18-ǵasyrdy bylaı qoıyp, tipti bergi Abaı dáýirine de jaqyndamaıdy. Túp-túgel búgingi kúnniń qoltańbasy, onda da ózimiz kúnde oqyp júrgen «Sosıalısik Qazaqstannyń» qasań tili. Burynǵy qazaqtardyń sózdik qorynda bolýǵa tıis emes, tek bergi Keńes dáýirinde aýdarma arqyly engen jańa tirkester. Avtor qazirgi gramatıka dańǵylymen aǵyp kele jatady da, oqta-tekte, sirá jazyp otyrǵany «kóne mura» ekeni esine túsip ketetin bolýy kerek, eptep sol dáýirge laıyq boıaý qosqan bolady. Olary onsha kóp te emes: kıtap, ǵaqyl, ǵarab, ǵasker, ǵaláb, lákın, maǵrıfat, áњmıat, ıtıfaq sıaqty arab, parsy aralasqan qyryq-elý sózden aspaıdy. Onyń esesine, kitaptyń ón boıy 18-ǵasyrǵa janaspaıtyn jańa sózderge syqyp tur.

Sózimiz dáleldi bolýy úshin, kez kelgen taraýdan mysal keltireıik: «men jazý-syzýdan aýzy kúıgen adammyn» (20-bet), «múddemizdi jyltyraq túımelerge aıyrbastaǵysy keletinder aramyzda bar». (129), «pikirin ashyq aıtty», «Ábilqaıyr sekildi mansapqorlar...»(130) «batys Eýropa basqynshylary» (134), «Óten de, men de qaltaly balalarmyz» (136), Ol ishimdikke berilgen... Men de ol adamdy az sýarǵan joqpyn» (139), «Bizdiń tarıhymyzda boldy dep óz basym eseptemeımin» (146), «Orys degendi – urlyq, araq deseń de bolady» (183), «bir tal shashyn túsirmeı, Jetisýǵa jetkizińder» (185), «Abylaı jıyn ótkizdi» (196), «osy soǵysty meniń atam Mataı bı bylaı sýretteıdi» (209), «óz bastarymen qımyldaýdy qoıǵan» (212), «Petrdiń oıy – qazaq jerin qaratyp alý. Ol – Azıanyń kilti...» (214), «jıyndy Bolat hanǵa ashqyzdy», «Áıteke ashyq ketti» (230), «Qazaqtar shetke shyǵyp kúriktene bastady» (234), «Uly júz qolyna basshylyq etý (!) maǵan júkteldi (236), «ózim osylaı sheshtim» (240), «Aqshany kórgen taranshy qudaıyn umytyp ketedi» (243), «Urysta bastyq bireý bolady», «meni Jolbarys qoldady» (246), «Qolbasshylyqqa belgilengen Bógenbaı» (248), «Qalmaqty qyrý jospary osylaı...» (265), «senim maǵan artylǵan-dy» (270), «Men mansap izdemedim» (284), «Rýhanı jan dúnıesine toqtalmadym» (302), «Tabandaryn jaltyratypty» (246), «Qalmaqtyń qurýyna zor úles qosqan» (348), «Júıkemniń ábden juqarǵany» (387).

Já, osy da jeter. Eger mundaı jańa tirkesterdi tize bersek, kitapty túgelge jýyq kóshirip shyǵýǵa týra keledi. Munyń syrtynda «bolǵan-dy», «kelgen-di» «bolsa kerek-ti» sıaqty bertinde kirgen formalar qanshama... Sonymen, bul shejireniń taıaý jyldarda kólemi áldeneshe ese ósirilip, qaıta jazylǵany talas týdyrmaıdy. Kitaptyń bitimine qarap otyrsańyz, bireý o basta kóne shejireni negizge alyp, tarıhı shyǵarma jazbaq bolǵan sekildi. Roman-essedegi Qazybek bek Taýasarulynyń keıde avtordan góri ádebı keıipkerge uqsap turatyny sodan. Alaıda «murager» ol oıynan tez qaıtqan. Óz jazbalaryn kórkem shyǵarmadan góri senimdirek «kóne muraǵa», eshkim talaspaıtyn tarıhı qujatqa aınaldyrǵysy kelgen. Maqsat – buryn belgisiz bop kelgen óz rýynyń batyrlaryn tarıh sahnasyna shyǵarý, óz zamanynda eshkim ıyq teńestire almaıtyn Taý-
asaruly degenniń dara tulǵasyn jasaý.

Al sonda buryn jurtshylyqqa málim bolmaǵan, óleń-jyrda, ne tarıhı qujattarda aıtylmaıtyn, óz eliniń shejiresine júırik Súıinbaı men Jambyldyń aýzyna da ilinbegen shapyrashty Qazybek bek Taýasaruly degen kim? Endi soǵan keleıikshi.

Kitaptyń aıtýynsha, Qazybek bek hıjra esebimen 1070-jyly, ıaǵnı bizdiń jyl sanaýymyzsha 1692-jyly týǵan. Ákesi Taýasar bı ony alty jasynda (!) Buharaǵa oqýǵa jiberedi. Buhara medresesinde úsh-tórt jyl oqyp qaıtqan soń, birer jyl aýylda bala oqytady. Biraq ol bul oqýǵa qanaǵattanbaı, on jasynda (?) bilim izdep, taǵy da dúnıeni sharlap ketedi. Bul joly aralap kórgen, bilim alǵan qalalaryn sanap taýysýdyń ózi qıyn: Buhara, Samarqant, Kabýl, Ǵırat, Basyra, Tegeran, Isfaњan, Baǵdat, Sham, Ankara, Stambýl, Rım... Sol zamanda bilim izdegen qazaq balasyna osy qalalardyń bir-ekeýi de jetip qalar edi. Joq, ol qasyna Óten degen joldasyn ertip alady da, tórtkúl dúnıeni úzdiksiz keze beredi. «Biz Óten ekeýmiz – birimiz onǵa, birimiz on birge kelgen balamyz» deıdi ol Buharadan Iranǵa ketip bara jatyp. Aıtpaqshy, oǵan deıin Samar-
qanttaǵy Ulyqbek medresesinde bir jarym jyl oqyp, Hafız ápendi degen ǵulamadan dáris alady. «Ol – ishimdikke berilińkirep, únemi kózi qyzaryp, sharap izdep júretin kisi. Men ol adamdy az sýarǵan joqpyn» deıdi bizdiń on jasar keıipkerimiz (139).

Sodan bular shaњarlardy aralaı júre, Isfaњanda úsh jyl, Baǵdatta eki jyl oqıdy. Osynda ál-Farabı eńbek-terimen tanysyp, uly ǵalymmen syrttaı pikir talastyrady. Tipti bularǵa endi oqý shaq kelmeıdi. «Sham shaњaryndaǵy kitaphanalar onsha baı bolmady» deıdi ol (157-bet). Odan Ankaraǵa tartady. Biraq ony Ankara kitaphanasy da qanaǵattandyrmaıdy. Tek Stambýlǵa kelgende izdegenin taýyp, úsh jyldaı turyp qalady. «Munda bizdiń zerttep, oqyǵanymyz aspan álemi edi» deıdi avtor (161-bet). Bular qaladan qalaǵa turaqtamaı nege kóshe beredi desek, onyń da sebebi bar eken. «Túrikterden de kóńilim qaldy, bular da parsylar men arabtar sıaqty óz týysqandaryn (qyzdaryn) ózderi alady eken» deıdi ol Stambýldan keterde (168-bet).

Osydan keıin eýropalyq bilimniń dámin tatpaq bolyp, bizdiń jıњangezder Rımge attanady. «Meniń Romda izdep barǵanym: áýez-áýen ónerine baılanysty ilim edi. Eki jyl ishinde sáýlet ónerinen de, áýez ónerinen de ustaz jaldap oqydym (ne degen bitpeıtin aqsha). Romdaǵy tastan qashalǵan músinder, neshe túrli beınelerdi kórip, bizdiń jurtty qurtqan ıslam dini ekenine kózim jetti. Jáne oǵan shyn kóńilimnen laǵynet aıttym» (167-bet) deıdi ol. Sóıtip, Buhara men Shamda, Baǵdat pen Stambýlda musylmansha oqyǵan ǵulama bir-aq kúnde búgingi zamannyń belsendi ateısi bolyp shyǵa keledi.

Biraq, onyń esesine, Qazybek bek Rımde júrip, Italıa operasyna taldaý jasaıdy. Ár túrli mýzyka aspaptarynda oınaıdy. Ǵaısadan da buryn ótken babasy Maıqynyń ánderin notaǵa túsiredi... Sodan, ne kerek, jıyny on neshe jyl degende elge qaıtady ǵoı. Árıne, barǵan izderimen emes, bul joly jer kórmek bolyp, Eýropany aralaı júredi. Jol-jónekeı, Madrıd, Berlın qalalarynda aıal jasaıdy... Reseıge kelgende, Don dalasyndaǵy Pashka kosoı degen baı orysqa bir qys malaılyqqa jaldanady. «Pashka Kosoı, onyń báıbishesi, úsh ul, úsh kelini, úsh qyzy tyrdaı jalańash aralasyp, monshaǵa birge túsedi eken... Dúnıedegi elderdiń kóbin kórdim ǵoı men. Sonda orys elinen tártipsiz, jabaıy el kórmedim» dep orystarmen kúni buryn jaýlasatyny bar (182-183-bet.)

Sonymen, ár túrli ilim-bilimnen habary bar qazaq dalasyndaǵy jalǵyz ǵulama 1709-jyly aman-esen elge oralady. Sonda, jarty álemdi sharlap, ár qalada eki-úsh jyldap on eki jyl oqyǵan jıњangez neshe jasta deısiz ǵoı? Nebári on jetide... Ol «Men Eýropada oqyǵanda» degen sózdi budan keıin de taraý saıyn qaıtalap otyrady. Sol bir jaýmen jaǵalasqan 18-ǵasyrda qazaqta «Eýropada oqý» dástúri boldy ma? Bolsa odan buryn kimder oqydy? Keıin kimder jalǵastyrdy? Oǵan jaýap joq...

Qazybek bek Taýasarulynyń budan bylaıǵy áńgimesi de baron Múnhaýzenniń hıkaıalaryn eske túsiredi. Elge kelgen soń kóp keshikpeı, Tóle bı oǵan: «Seni Qytaı eline elshilikke jibersek qaıtedi?» dep qolqa salady. Biraq, Taý-asaruly: «Qytaılar men sıaqty boıdaqtardy basshylarynyń (!) qyzyna nekelestirýdi unatady. Sóıtip, armanyn júzege asyrýdy oılaıdy» dep bas tartady (188-bet). Qudaıdyń saqtaǵanyn kórdińiz be? 18-ǵasyrdyń basynda qazaq-qytaı arasynda eshqandaı baılanys bolmaǵanyn avtor eskerip te jatpaıdy. Kóp uzamaı, Áz-Táýke de ony ordaǵa shaqyryp áńgimelesedi. «Ol meni hatshylyqqa alǵysy keletinin aıtty. Men kelisim bere almadym» deıdi avtor (213-bet). Dúnıede han jarlyǵyna qarsy turatyn kisi de bolady eken dep tańdanyp qalasyz. Biraq eldegi «jalǵyz oqymystyǵa» han da, bylaıǵy bıler de bata almaıdy.

On eki jyl boıy úzdiksiz oqyp, qaǵaz soryp tastaǵan ǵulama endi el ishine kelip bilim taratar dep kútesiń. Joq, ol endi aıaq astynan batyr bolyp shyǵady, 1718-jylǵy Aıagóz soǵysynyń jýan ortasynda júredi. Aıtpaqshy, osy urysta Qabanbaımen tanysady. Batyrlardyń arasynda onyń moıyndaıtyny Qabanbaı ǵana. Biraq, kitaptyń ón boıynda oǵan Daraboz, ne Sardar degen atty qımaı, bala sıaqty Erasyl dep ataıdy. Kóńili túskende «Ereke» deıtini bar. «Aıagóz urysynan keıin Qaıyp han meni shaqyryp: «Syban Rabdan qarshysyna (ordasyna) elshi bolyp bar» dedi. Men el úshin kelisim berdim. Kelesi jyly bardym. Syban Rabdan meniń ákem qatarly. Men onyń Dorjy (?) degen balasynyń qolynda turdym» deıdi ol (216-bet). Sirá, avtor ol zamandaǵy elshini qazirgi elshilik sıaqty dep shamalaıtyn bolsa kerek, oırat ordasyna barǵan Taýasar-uly tórt jyldaı turyp qalady. Tek 1723-jyldyń basynda, «Aqtabannyń» aldynda ǵana elge qaıtady. «Balamdaı bolyp ketip ediń. Endi elińe qaıta ber» dep, qazaqqa qyr-
ǵyn salǵaly  otyrǵan Syban Rabdan onymen qımaı qoshtasady. Al qontaıjynyń qytaı áıeli: «Tólekeıge sálem aıt» dep qıylady (216-bet). Sóıtsek, jańaǵy hanym qyz kezinde Qazybek bektiń nemere aǵasy Tólekeımen kóńildes bolǵan eken... Osylardy oqyp otyrǵanynda, ne kúlerińdi, ne jylaryńdy bilmeısiń. Jansyz aq qaǵaz bárin de kóte-
redi eken ǵoı!

Sodan, ne kerek, kóktemde «Aqtaban shubyryndy» bastalady. Bálkim, basqalar qyrǵynǵa ushyrap, bosyp ketse ketken shyǵar, al shapyrashtylar bálendeı qıyndyq kórmeıdi. Óıtkeni, «Shapyrashty – asa jaýynger el. Oǵan «Baqtıar! Baqtıar!» dep úsh ret aıǵaılasań bolǵany, taıly-taıaqtysy qalmaı tas túıin jınalady» deıdi avtor (218-bet). Uly júz qolyn, árıne, hat saýaty bar Taýasaruly basqarady. «Biz Shapyrashty atamyzdan qalǵan «quıryq jeý» soǵysyna salmaq boldyq» deıdi ol. Basqalardyń qaperine de kelmeıtin mundaı tásil, árıne, jeńiske jetkiz-
beı qoımaıdy. «Qalmaqtar Shópqorada jaırap qalady... Shoqparǵa kire beriste Ótegen on shaqty qalmaqtyń basyn shaýyp túsiredi» (229-bet). Tek, qalmaqty kóringen jerde shybyndaı qyryp júrse de, bulardyń ata qonysyn tastap, tústikke qaraı nege qashatyny túsiniksiz...

Ordabasynda ótken 1726-jylǵy jıynnan keıin birden uly joryq bastalyp ketedi. Qol basynda – taǵy da Taý-
asarulynyń ózi. «Jeti myń adamǵa basshylyqty (?) men jasadym. Sol jyly on altyǵa tolǵan úlken ulym Qasqary bir myńnyń ıesi boldy» (231-bet) deıdi ol. Avtordyń aıtýynsha, bul joryqqa Orta júz ben Kishi júz batyrlary múlde qatyspaǵan sekildi. «Osy urysta Bógenbaı batyrdy kórdim... Bógenbaı qoltoqpaqtaı (?), óte tez qımyldaıtyn adam eken» deıdi Arǵyn batyryn onsha mensinińkirmeı (232-bet). Sarysý, Bulanty mańynda ótken alǵashqy soǵys-
ta da maıdannyń mańdaı aldynda Qazybek bektiń áskeri turady. Osy soǵysta sheshýshi rol atqarǵan Qabanbaı, Shaqshaq Jánibek, Sańyraq, Taılaq batyrlardyń qaıda júrgeni belgisiz. Al Ordabasyda qolbasy bop saılanǵan Ábilqaıyrdyń qarasy da kórinbeıdi.

Taýasarulynyń urystaǵy aqylshysy – Tóle bı ǵana. «Álgi «aı qoralanǵan» soǵysyn qashan qoldanasyń? Sonyńdy jasa!» deıdi Tóle bir kúni Qazybek bekti shaqyryp alyp. Sol-aq muń eken, «Aı qoralandyny» bastap ketedi. Bul taktıkany tapqan da – Taýasarulynyń ózi. «Qalmaqtar bilmeý úshin atyn da ózim qoıǵanmyn» deıdi ol kishi-peıildikpen. Nesin aıtasyń, bul bir – raqat soǵys: jaý áskerin aınaldyra qorshap alasyń da, birtindep qysa beresiń. Al qalmaqtar qoradaǵy qoı tárizdi qashan qyrylyp bitkenshe ortada ıirilip tura beredi (234-bet).

Bulanty boıynda iri jeńiske jetken Qazybek bek Taý-
asaruly 1730 jylǵy Ańyraqaı soǵysynda da sheshýshi ról atqarady. «Bul joly on úsh myń Uly júz qolyna basshylyq etý (!) maǵan júkteldi... Oırattar buryn qalmaq arasynda bolǵan meni qurtýdy maqsat etip, artymnan ańdýshy qoıdy» deıdi avtor (236-bet). Buryn-sońdy Abylaıdan, Qabanbaı men Bógenbaıdan búıtip qaýiptenbegen oırattar Taýasarulynan qorqyp, basyna báıge tigedi... Bul soǵysta da Ábilmámbet, Ábilqaıyr, Baraq, Qabanbaı, Shaqshaq Jánibek degender atymen joq. Orta júzden tek Bógenbaı qolynyń ǵana qatysqany aıtylady. Biraq olar da jaı «qonaq» retinde urysty syrttaı tamashalaýmen bolady. Óıtkeni basqaǵa salmaq túsirmeı, jaýdy qynadaı qyrýǵa Shapyrashty batyrlarynyń ózi-aq jetip jatady. Ańyraqaı soǵysyndaǵy alǵashqy jekpe-jekke Orta júzden Oljabaı batyr shyqpaq bolǵanda, Tóle bı men Taýasaruly ony jibermeı, Shapyrashtynyń qyrqynshy urpaǵy (qandaı dáldik!) Bólek batyrdy shyǵarady. Sebebi, «Oljabaıdy urysqa aıdap saldy degen qazaqtyń óseginen qashtyq» deıdi (251-bet). Munda qandaı ósek bolýy múmkin dep tańdanyp qalasyz. Sóıtsek, Ańyraqaı – úısin jeri eken ǵoı: «Oljabaıdy biz uzaq turýǵa shydamas dep, urysqa jiber-
medik... Oǵan kúsh salǵan Tóle bı boldy: «Úısin jerindegi soǵysta arǵyn ólgenshe, úısin ólsin!» dedi. Buǵan Qaz da-
ýysty Qazybek te, Jolbarys ta toqtady» deıdi ol (253-bet). Sóıtip, «júzge bólingenniń júzi kúısin» deıtin Tóle bı qan maıdanda qazaq batyrlaryn rýǵa jikteıdi... Avtordyń paıymdaýynsha, ol zamanda ár rý tek óz qonysy úshin ǵana soǵysqan sekildi... Oljabaıǵa tipti kelesi kezek te tımeı qala jazdaıdy. Eti qyzyp alǵan Bólek: «Oljabaı aǵa – meıman ǵoı» dep (qandaı sypaıylyq), batyrdyń jolyn bógeıdi. Sonda Oljabaı shydamaı ketip: «meıman bolsaq, osy soǵysqa boq jegeli keldik pe?» dep (ras-aý) bılerdiń batasyn zorǵa alady (257-bet).

Avtordyń soǵysty sýrettegen tustaryna kúlmeske lajyń joq. Onyń uǵymynda, jekpe-jekke shyǵatyn batyrlardy aldyn-ala bıler bekitetin kórinedi. Qazaqtyń han-sultandary, qolbasy batyrlary qyrylyp qalǵandaı, Urys tizginin únemi Tóle bı men Qazybek ustaıdy... Qazaq pen qalmaq áskeri urysar aldynda bir-birine elshi jiberisip, «qalaı soǵysamyz» dep aqyldasatynyn qaıtersiń?! Avtordyń oıynsha, jekpe-jek eki jaqtyń batyrlary qyrylyp bitkenshe sozyla berýge tıis. Máselen, Ańyraqaıdaǵy jekpe-jek on bir kúnge sozylady. «Osy on bir kúnde jıyrma toǵyz qalmaq óldi» deıdi ol, qashanda dáldikti súıetin ádetimen... Al, Ańyrqaıdaǵy Abylaı erligi jaıynda jaı atústi áńgime bolady. Óıtkeni, bul kitaptaǵy tujyrym boıynsha, Abylaı – tóre de, sultan da emes, quldan týǵan ǵoı. Sondyqtan ol Ańyraqaı urysy kezinde Orda mańyna jaqyndaı almaı, Janys Sáńkibaı batyrdyń júzdiginde júredi. «Qaıta qashqan qalmaq qolyna Sáńkibaı sarbazdary at qoıǵanda, aldan «Abylaı, Abylaı» degen aıǵaı shyqty. Qarasaq, kádimgi Sabalaq. Osyǵan deıin Tóleniń esiginde júrgen Sabalaq... Osydan keıin jigitter ony biri qaljyń, biri shyn Abylaı atap ketti... Men ony ǵumyr baqı Ábilmansur dep kettim» deıdi qashanda odan ózin joǵary qoıatyn avtor. (260-bet).

Ańyraqaı jeńisinen keıin Taýasaruly «jasy qyryqqa kelip qalǵandyqtan» (!), óz ornyna jańa qolbasy izdeıdi de, tańdaý Shapyrashty Naýryzbaıǵa túsedi. Biraq osynyń aldynda ǵana: «Naýryzbaı meniń tuńǵysh ulym Qasqarydan eki-aq jas úlken» dep otyrady da, osy arada aıaq astynan shatasady: «Ol kezde Romnan (Rımnen) oqýdan kelgenime kóp bolmaǵan (shamasy, áli úılene qoımaǵan), ústimde eýropasha kıim bolǵandyqtan, jurttan bólek kóringen meni balalar tamashalap tóńiregimnen shyqpaıtyn» deıdi ol, óziniń Naýryzbaıdy alǵash qalaı kórgenin esine túsirip. Qymyz ishken soń Taýasaruly jeli basyna barady. Jylqy ishinde bir asaý qasqa qunan jylqyshylarǵa ustatpaı júredi. «Sol kezde Naýryzbaı asaýǵa jolbaryssha atyldy. Onyń túp quıryǵynan alyp jerge basa qaldy. Beıshara qasqa qunan shyńǵyryp jiberdi de, dáret syndyrǵan ıtshe shońqıyp turyp qaldy» (267-bet). Bul arada Naýryzbaıdyń qaıratyna shák keltirýden aýlaqpyz. Biraq ol, avtordyń esebi boıynsha, bul kezde týmaǵan, týsa da jasqa tolmaǵan sábı emes pe?!

Kitapta muragerlerdiń qatesinen ketken osy sıaqty birin-biri joqqa shyǵaratyn jaılar az emes. Sózimiz dáleldi bolý úshin mysal keltireıik: óz aıtýy boıynsha, Qazybek bektiń tuńǵysh uly Qasqary 1710-jyly dúnıege kelgen. «Osydan keıin Suńqar (áıeli) uzaq ýaqyt qursaqtanbaı, arada qyryq jyl ótkende baryp, úsh ul týdy. Olardyń attary: Qudabaı, Qulanbaı, Turpan... Al Turpandy báıbishem alpys úsh jasynda týdy» deıdi ol (122-bet). Bul qalaıda 1750-jyldan keıin bolǵan ýaqıǵa. Osy tusta onyń bertinde alǵan ekinshi áıelinen de Qoshqarbaı, Toqtybaı, Qozybaı degen balalar týady... Alaıda ýaqyt esebinen jańylǵan avtor (anyǵyn aıtsaq – murager) áli týmaǵan sol balalardy 1730-jylǵy Ańyraqaı soǵysynda shabyndyǵa ushyratady. «Shala jansar jatqan balalardyń tórteýi meniń balalarym bolyp shyqty. Báıbisheden týǵan Qulanbaı, Óleńnen týǵan Qoshqarbaı, Toqtybaı, Qozybaı... Olardy tiriltip alyp, Qudabaıdy izdep sharq urdyq»(123-bet). Ózin osynshama sýaıt, ótirikshi ǵyp shyǵarǵan urpaqtaryn atasynyń arýaǵy keshirer me eken?!

Dál osy kórinisten keıin «Kóshtiń aldy Qordaı asyp, Qaraqońyzǵa shyǵyp ketipti» degen sóılem bar. Iá, Shý boıyna taqaý «Qaraqońyz» degen jerdiń bary ras. Biraq bul esim ol jerge Ańyraqaı soǵysynan keıin júz elý jyl ótkende, 19-ǵasyrdyń 80-jyldary, ıaǵnı osynda dúngender kóship kelgen soń qoıylǵan. Egis dalasynda qara qońyzdaı qaptap júrgen kileń qara kıimdi adamdardy kórip, qazaq-qyrǵyzdyń qoıǵan aty... Izimizdi qansha jasyrdyq degenmen, kitapta uryny ustap beretin osyndaı aıǵaqtar tolyp jatyr.

Ásili, 1729 – 1730 jyldarda qazaq áskeriniń Ańyraqaı men Alakól mańynda birshama jeńiske jetýi jaıdan-jaı emes. Dál osy mezette Jońǵarıaǵa shyǵystan Manshyń áskeri shabýyl jasap, oırat qoly eki maıdanǵa bólinip qalǵan-dy. Tek, bir ókinishtisi, qazaq handary ózara alaýyz bolyp, bul múmkindikti aqyryna deıin paıdalana almady. Shyǵystaǵy kórshisimen bitimge kelip, es jıyp alǵan oırattar arada birer jyl ótkende, Jetisý men Syr boıyna qaıta kelip osharyldy. Uly júz rýlarynyń birjola bodandyqqa túsetini, Jolbarys hannyń jońǵarǵa alman-salyq tólep, ár rýdan amanatqa bala berýge kónetini, Tóle bıdiń Haldan Seren atynan Tashkentke bek bolatyny mine, osy kez... Qazaq jerin jaýdan birjola bosatqan eń sońǵy azattyq joryǵy tek 1752 –1753-jyldarda bastalǵany málim. Oǵan deıin Altaı men Tarbaǵataıdy, Jetisý óńiri men Talas, Shý boılaryn oırattar basyp jatty. Alataý baýyryndaǵy jekpe-jekte Qaskeleńdi Qabanbaıdyń óltiretini, Shamalhandy Naýryzbaıdyń mert qylatyny – elýinshi jyldardaǵy osy sońǵy soǵystyń kezi.

Alaıda, «Túp-tuqıannyń» avtory tarıhı faktimen sanasyp jatpaıdy. Naýryzbaı bas qolbasy, Qazybek bek aqylshy bolǵan Uly júz áskeri sol otyzynshy jyldardyń ózinde-aq Ileniń sol qaptalyn oırattan azat etip, sodan keıin-aq jaýdy bul mańǵa jolatpaı qoıady. Boraldaıdy Bólek batyr óltirse, Qaskeleńdi de, Shamalhandy da Naýryzbaıdyń bir ózi jaıratyp salady. «Men ózim kórgen ǵalamnan mundaı uly beıneni, alyp tulǵany kórmedim... Uzyny men kóldeneńi birdeı degen Ǵaziret Álı de osyndaı deneli bolmaǵan shyǵar» deıdi avtor Naýryzbaı týraly (258-bet).

Eger, myna kitapty qazaq tarıhynan habary joq, shet-
eldik bireý oqysa, «oıpyr-aı, 18-ǵasyrda Qazybek bek Taý-
asaruly týmasa, qazaq halqynyń jaǵdaıy ne bolar edi?» dep oılaıtyny sózsiz. Óıtkeni ol munda Tóle bıden de, Qaz daýysty Qazybekten de, Qabanbaı men Bógenbaıdan da joǵary tur. Táıiri, handardy qoıshy! Ábilqaıyr – sat-
qyn, Abylaı men Jolbarys – quldan týǵan qýyrshaq. Al Buqar jyraý bolsa, Taýasaruly jazyp bergen óleńge ıe bola almaı júretin bir jańǵalaq sorly... Báriniń de hat tanıtyn jalǵyz adam – Qazybek bek Taýasarulyna kúni túsip, jalynyshty bop júrgeni. Birneshe mysal: «Adasty bizge de jibermeısiz be? Bizdiń tirshiligimiz de qaǵazda qalsyn» dep Qaz daýysty Qazybek Taýasarulyn surap, Tóle bıge hat jazady (246-b). Kitap jazyp jatqan Taýasarulyna Buqar jyraý kelip: «Bek, bizdiki jelge ketken sóz bolyp tur ǵoı. Senen ǵana iz qalar... Sonda umytylmasaq boldy» dep dúnıeden túńilgendeı bolady (290-bet). Sol Buqar taǵy bir kelgende: «Bek, budan buryn hatqa túsirip bergen óleńińdi joǵaltyp aldym. Oıymda qalǵanyn bir noǵaıǵa túsirtip edim, burynǵydaı shyqpady... Aýyrsynbasań meniń óleńimdi ózińde de qaldyrsań etti, urpaqqa jetsin. Atamyz Buqar jyraý «Arǵyn degen aryspyn, azýy alty qaryspyn» dep júrip, artyna túk qaldyrmapty demesin» dep Qazybek bekke jalynady (340-bet).

Al, Qabanbaı men Bógenbaı óz erlikterin Taýasarulyna jazdyrý úshin, ózderi oǵan ótinish aıtýǵa bata almaı, Qaz daýysty Qazybekti salady. Aqyry Qabanbaı Naýryzbaıdyń sońynan qalmaı júrip: «Naýryz batyr, Bektiń bar jazbasyn jalǵyz paıdalanyp, bizge bir jibermeısiń. Biz de atymyzdy taýaryhta qaldyrǵymyz keledi. Biz de qazaq úshin soǵystyq qoı. Osy joly Bek meniń qolymda bolsyn» dep, Taýasarulyn áreń degende surap alady. Odan Bógenbaı surap áketedi. Qazybek bek eki qolbasynyń saýatyn ashyp qana qoımaı, qalaı soǵysý jóninde olarǵa biraz aqyl úıretedi. «Bizdiń Naýryzbaı jekpe-jekke shyqqanda saýyt kımeı, eriniń qasyna shoqparyn ilip, súńgisin ǵana alyp shyǵatyn. Al Qabanbaı saýyt kıedi eken... Bul óte saqtyqtyń belgisi» deıdi ol batyrǵa kóńili tolyńqyramaı. Al Bógenbaıǵa kelgende: «Bógenbaıdyń úlken bir kemistigi – soǵys júrip jatqanda da qudaıǵa qulshylyq etip, bes ýaqyt namazyn jibermeıtin dindarlyǵy» dep kinálaıdy Buhara men Baǵdatta musylmansha oqyǵan ǵulama.

Sonymen, Qazybek bek Taýasarulynan basqa qazaqtyń hany da, bıi men batyry da túgel nadan, saýatsyz bolyp kórinedi. Al tarıhı shyndyq osylaı ma? Aqıqatqa júginsek, Qaz daýysty Qazybek te, Qabanbaı men Bógenbaı da Rımge, ne Stambýlǵa baryp oqymaǵanymen, ózindik hat saýaty bolǵan kisiler. Olar hatshydan da kendelik kórmegen. Medrese bitirgen talaı bashqurt, noǵaı, buharlyq, hıýalyqtar qazaq dalasyna sińip, solardyń panasynda júrgen... Al Buhara mańynda týyp-ósken Buqar jyraý jasynda medrese bitirgen, kózi ashyq, asa saýatty adam bolǵany málim. Eger ol jurt aldynda sýyryp salyp jyr tókse, hat bilmegendiginen emes, ol da tyńdaýshy kóptiń qajetinen týǵan. Tipti, ári-beriden soń, Uly jyraýdy urpaqqa jetkizýdi «mindetine alǵan» ǵulama áldeqashan umyt bolyp, tarıhta Buqar jyraýdyń qalǵanyn nemen túsindirýge bolady?

Avtordyń han keńesi týraly túsinigi de qyzyq. Tiri kýá-
niń sózi deıtin emes, shyndyqqa mańaılamaıtyn oıjota birdeńeler. Tym qurysa, qazirgi tilmen aıtqanda, eki palatadan turatyn han keńesi men bıler keńesin ajyratpaıdy-aý! Kitapta Abylaıdyń 1752-jyly Qaraqaralyda shaqyrǵan han keńesi týraly sóz bolady. Biraq, bir qyzyǵy, Uly attanys aldyndaǵy jaýyngerlik keńesti de jasy   toqsannan asqan bıler basqarady: «Ár elden kelgen bılermen, rýbasylarmen Tóle bı, Qaz daýysty Qazybek, Ábilmansur úsheýi otyryp sóılesti (tórtinshisi – árıne, Taýasarulynyń ózi). Sóz bolyp jatqan úıdiń mańynda Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaılar alysqa uzap ketpeı, shaqyrǵan kezde daıyn bolyp otyrdy. Abylaı kóbinese quptaýshy... Buqar aǵa kelip, bılerdiń janyna kire almaı júrdi» (336-bet). Bul – tiri kýániń sózi emes, árıne. Biraq tarıhı eńbek jazǵan adam, az da bolsa, dala demokratıasyn, tarıhı tulǵalardyń qoǵamdaǵy ornyn bilýi kerek qoı. Sol bir jaýgershilik zamanda tizgindi Abylaı ustap, tórinde Buqar jyraý otyrmaǵan, Qabanbaı men Bógenbaı jurtty aýzyna qaraptaǵan han keńesi bolýshy ma edi?!

Sońǵy kezde tarıhtaǵy qazaq handarynyń eńbegin joqqa shyǵaryp, ne kemitip kórsetip, bar syı-sybaǵany tek bılerdiń aldyna úıip-tógetin bir jańsaq uǵym paıda boldy. Árıne, qazaq qaýymynda bıler atqarǵan qyzmet az emes. Alaıda el tizgini, memleket bıligi han qolynda bol-
ǵanyn esten shyǵarý ábestik. Ol zamanda handardyń tek Shyńǵys násilinen saılanýy – qara qazaqtyń týysy kemdi-
ginen emes, ol rýlar arasynda tepe-teńdik saqtaýdyń, taq úshin talaspaýdyń kepili sıaqty boldy. Budan qazaq halqy utylǵan joq. Al bılerge keletin bolsaq, ol kezde qazaq dalasynda dana bıler az bolmaǵan. Tóle bı, Qaz daýysty Qazybek, Áıteke bılerdiń moıny ozyp, dara shyǵýy, bir jaǵy aqyly asqannan bolsa, ekinshi jaǵynan baǵy janyp, Áz-Táýkedeı kemeńgerdiń oń nazaryna ilingeninen dep túsýinimiz kerek. Osynaý qazaq jeriniń bútindigi, el bolyp quralýy jolynda túgelge jýyq qan maıdanda basyn bergen qazaq handarynyń eńbegin tárk etý – búkil tarıhymyzdy joqqa shyǵarýmen birdeı. Sóz bolyp otyrǵan myna kitap ta han-sultandardy «ezýshi, aqsúıek, ústem tap» dep túsinetin keńestik ıdeıalardyń yqpalynda jazylypty: «Meniń handardy, han tuqymdaryn jeksuryn kóretinim: olar jádigóı, adam ólimi olarǵa shegirtke ólimi sıaqty. Tabıǵaty túrpi, dońyz etin jegen elden odan artyq ǵaqyl kútken de emespin... Tóle bı men Qazybek te osy qylyǵyna bola han tuqymdaryn unatpady. Sondyqtan, Abylaıdy da, Jolbarysty da ol ekeýi qoldan jasaǵan jáne olarǵa óktemdigin júrgizgen» deıdi avtor shejiresin bastamaı jatyp (27-bet).

«Handardy qoldan jasaǵany qalaı?» dep basynda túsin-
beı qalasyz. Sóıtsek, másele bylaı bolypty. Ony Tóle bı men Qaz daýysty Qazybektiń Taýasarulyna aıtqan myna bir áńgimesinen uǵamyz: «Adas, myna Tókeń ekeýmizdiń ólsek súıegimizben ketetin, tiri júrsek tisimizden shyǵarmaımyz degen syrymyz edi, – dep, oǵan eki bı alma-kezek syr shertedi. – Myna Tóle aǵań ekeýmiz bir úlken qylmys jasadyq. Qylmys bolǵanda, keshirilmes kúná. Biraq, biz ony ózimiz úshin istegenimiz joq, elimiz úshin, qara qazan, sary balanyń qamy úshin istedik» (296-bet).

Aıtystaryna qaraǵanda, qazaqtyń eki bıi tóre tuqymyna qandary qas bolǵandyqtan, qaıtsek qaradan han shyǵaramyz dep ómir boıy kúresip kelipti. Biraq qazaq saltynda qaradan han saılanbaıdy. Qolymyz jetti degen sol bılerdiń ózi de han taǵyna otyra almasy anyq. Sondyqtan ne isteý kerek? Aqyry eki bı ózderin tórge otyrǵyzyp, oń tizesinen oryn bergen Áz-Táýkeniń kózin boıap, qazaq dalasynda buryn-sońdy bolmaǵan sumdyqqa barady: «oılasań ne tappaısyń, Tókeń ekeýmiz munyń da sheshimin taptyq, – deıdi Qaz daýysty Qazybek. – Eki jerde eki tóre balasyz boldy. Aldymen Abdolla tóreniń balasy bolmady. Soǵan laıyqty bala izdestirdik. Men ony taptym. Arǵyn Qýandyq ishinde Qarymsaq degenniń áıeli bir ul týdy da, bosana sala dúnıeden qaıtty... Sóıtip, jetimekti bir túnde urlatyp aldym da, Abdollaǵa jetkizdim. Týǵanyna úsh-tórt-aq kún bolǵan Jolbarysty emizgen Abdollanyń áıelinen sút shyǵyp, artynan Ábilqaıyrdy tapty. Jolbarys erjete bastaǵanda, óz ýádemiz boıynsha,Tókeńe tapsyrdym... Aqyry ony Uly júzge sińirdik te, odan Tókeńniń qoldaýymen han boldy» (298-bet).

Sóıtip, eki bı búkil qazaq halqyn aldap, qaradan týǵan Jolbarysty qoldan han jasaıdy. Bári op-ońaı, úırektiń jumyrtqasyn taýyqqa bastyryp shyǵartqandaı birdeńe... Apyr-aı, quldan týǵan sol balanyń bolashaqta aqyldy, meıirimdi, ári erjúrek batyr bop shyǵaryn olar qalaı bildi eken?! Biraq dánigip alǵan bıler bul kásipti budan keıin de toqtatpaıdy. Arada jıyrma jyldaı ýaqyt ótkende, taǵy da «bala urlyǵyna» kirisedi. Bul jolǵy kezek – Tóle bıdiki. Tókeńniń de kókten tilegeni jerden tabyla ketedi. Qalmaqqa tutqynǵa túsken jetim balalardy qaıtaryp ákelgende, arasynda Arshyn atty on bir jasar qyz bolady. Jetim balalardy árkim úıdi-úıine taratyp alǵanda, Jańaǵy Arshyn atty qyz Tóle bıdiń jamaǵaıyny, Janys Qarabaıdyń úlesine tıedi. Birer jyldan soń jańaǵy Qarabaı úıindegi qolbala kúń ul týady da, Tóle bı shıetteı náresteni anasynan urlap alyp, Ýálı sultanǵa tabys etedi. Tóleniń túıesin baǵyp júrip, keıin Abylaıǵa aınalǵan Ábilmansur osy eken. Tek, Tóle bıdiń bolashaqta han bolaıyn dep turǵan jigitke nege túıe baqtyryp qoıǵany túsiniksiz.

Muragerler osynshama qısynsyz soraqylyqty Tóle bıdiń aýzyna salýǵa batpaı, Qaz daýysty Qazybekke aıtqyzady. «Eki kemeńgerdiń tym arydan oılaıtynyna tań qaldym» deıdi Taýasaruly. Keıin ol eki bıdiń tapsyrmasymen «Jetim Jolbarys» jáne «Qaradan shyqqan han Abylaı» atty kitaptar jazady (Ózinen basqa hat tanıtyn kisi joq, kitapty kimge arnap jazǵany belgisiz). Abylaıdyń Tóle bı men Qaz daýysty Qazybek aldynda dármensiz qýyrshaqqa aınalatyny, Taýasarulyn kórgen saıyn «kita-
byńdy men ólgenshe taratpa» dep jalynatyny sodan eken.

Sonda ne bop shyqty deısiz ǵoı? Myna kitap boıynsha, Tóle bı men Qaz daýysty Qazybek – biz tabynyp júrgendeı, qara qyldy qaq jaryp, ádildigimen úsh júzge úlgi bolǵan asa bir qasıetti kisiler emes, ata saltyn aıaqqa basqan, Áz-Táýkedeı hanǵa opasyzdyq jasap, handy da, halyqty da taqyrǵa otyrǵyzyp ketken, kóz boıaýshy, alaıaq bireýler. Al Abylaı bolsa – túbiniń shıkiligin bile tura, «han násilimin» dep dúıim jurtty aldaǵan, taq jolynda eshteńeden taıynbaıtyn, ar-uıattan jurdaı, jankeshtiniń ózi. Sonda handarymyz qýyrshaq, bılerimiz aldamshy, batyrlarymyz nadan bolyp shyqqanda, qazaq tarıhynda medeý tutar kim qaldy ózi? Shúkir, bireý de bolsa bar eken. Ol – Shapyrashty Qazybek bek Taýasaruly. Bul jaǵynan kitapty shyǵarýshylar oılaǵan maqsattaryna jetti deýge bolady.

«Túp-tuqıandy» oqyp otyrǵanda, jer júzindegi qaraıǵan halyqtyń bári Uly júzden, odan qala berse Shapyrashtydan shyqqandaı áser alasyń. Máselen, bizdiń zamanymyzdan kóp buryn Orta Azıany qonystanyp, keıin parsylardyń quramyna kirgen Baktrıa jurty Shapyrashtynyń urany bolǵan Baqtıar babanyń urpaqtary eken. Bul týraly: «Baqtıar balalarynyń bes júz myńy Iranǵa sińip ketkeni anaý. Qańlylardyń Bıjnek teńizinen ótip, Osman túrikteri atanyp júrgeni mynaý!» dep avtordyń qatty kúıinetini bar (87-bet). Al Shapyrashtynyń: Ystyq, Qystyq, Abaq, Saıaq degen tórt balasy bolǵan eken. Solardyń Abaǵy men Saıaǵy jaýgershilikte joǵalyp ketipti. Abaq Altaı jaqqa baryp, Abaq Kereı degen elge aınalǵan. Demek, qazir Shyńjańda jasaıtyn jarty mıllıondaı Abaq Kereıler túgelimen Shapyrashty degen sóz. Olar da myna kitaptan ózderiniń ata-tegin bilip, «qýanyp» qalatyn shyǵar... Al Saıaq qaıda deısiz ǵoı? Saıaq Eneseıdegi qyrǵyzǵa baryp sińgen eken, bul kúnde aq qalpaqty qyrǵyzdyń tórtten biri sol Saıaq áýleti kórinedi. Aıtpaqshy, qyrǵyzdyń Eneseıden Alataýǵa kóship kelýine sol Saıaq sebepshi bolypty. Qyrǵyzdar kóship kelgende, Shapyrashtylar óz babasy Ystyqtyń atyna qoıylǵan Ystyqkóldi solarǵa ádeıi bosatyp beripti (netken baýyrmaldyq deseńizshi). Al, Qystyqtyń áýleti qazir Albannyń quramynda júrse kerek.

Alban demekshi, albannyń uranyna aınalǵan Raıymbek batyr da Shapyrashty bop shyqty. Óıtkeni, Raıymbektiń arǵy atalary Aljandy Shapyrashtylardan asyrap alypty. Olaı bolmaǵanda, albandar múlde batyrsyz qalǵandaı eken. Avtordyń aıtýynsha, Shapyrashtydaı jaý-
júrek, batyr elden bala baǵyp alýdy árkim-aq yrym etken kórinedi. Máselen, arǵyndar Shapyrashtynyń Aıqym degen bes jasar balasyn urlap áketip (qaıtsyn baıǵustar, batyrdyń aıy ábden ótken ǵoı), qýyp barǵan ıeleri arqasyndaǵy qalynan tanyǵanda, zorǵa qaıtarady (105-bet).

Tutas elder óz aldyna, jekelegen tarıhı tulǵalardyń da túp atasynyń kim ekenin osy kitapty oqyǵanda bilesiz. Buryn Kereı sanalyp júrgen Tolybaı synshynyń balasy, ataqty «Elim-aı» dastanyn shyǵarǵan Qojabergen jyraý – Shapyrashtynyń Bessham tarmaǵynan... Isi Naıman tóbesine kóterip, pir tutatyn áıgili Aqtamberdi jyraý Oshaqty eken. Dálel qaıda deısiz be? Bul kitapta dálel degen bolmaıdy. Avtor ne aıtsa da ılanýyń kerek.

Qazaqty qoıshy, óz aramyzda aýys-kúıis bola beredi ǵoı. Ol túgil, oırat-monǵoldaǵy iske tatyr ulylardyń bári Uly júz bop shyqty. Máselen, Shyńǵysqan – Jalaıyr (95-bet). Al, onyń úlken uly Joshy – Shapyrashty. Este-
rińizde bar ma, Bórte báıbishe Merkitten júkti bop qaıtpaıtyn ba edi? Joshy – sonda ishte kelgen bala. Merkit – Abaq Kereıdiń bir atasy bolsa, Joshy han – Shapyrashty bolmaı kim bolady? Senbeseńiz oqyńyz: kitaptyń 86-be-
tinde avtor Joshyǵa ákesi Shyńǵysqanǵa qaratyp, mynadaı taqpaq aıtqyzady:

Seniń túbiń – Jalaıyr,

Meniń túbim – Abaq-ty.

Ekeýi de bir týǵan,

Berseı jyly qabaqty...

Ákeli-balaly Shyńǵysqan men Joshy avtorǵa ilgeriden baryp qosylsa, oırattyń aqyrǵy hany Ámirsana tipti jaqyn, Taýasarulymen nemereles kórinedi. Óıtkeni, Ámirsana – Taýasar bıdiń inisi Tólekeıdiń balasy eken. Senbeısiz be? Kitapta ol týraly mynadaı derek keltirilgen. Ne úshin eken, 1710-jyly bulardyń aýyly shyǵys Túrkistandaǵy Turpan degen jerdi qonystaıdy. Bir kúni sol aýylǵa kerýen kelip toqtaıdy. Sóıtse, bul qontaıjy Syban Rabdanǵa qytaıdan áıel ákele jatqan kósh eken. Soqqan boran basylmaı, álgi kósh sol jerde uzaq aıaldap qalady. «Sóıtip, Syban Rabdannyń qalyńdyǵy qystaı bizdiń aýylda qaldy, – deıdi avtor shimirikpesten. – Ákem Taýasardyń kenje inisi, menen eki-aq jas úlken Tólekeı Qytaı hanshasymen kóńil qosady da, qursaqtandyryp qoıady. Syban Rabdanǵa ishi bilinip barǵan. Bosanǵanda balanyń atyn Ámirsana qoıypty» (115-bet).

Basqa Shapyrashty da jetedi ǵoı, avtor osy Ámirsanaǵa beker-aq soqtyqqan. Óıtkeni orys, qytaı, monǵol tarıhshylary bul adamnyń ómirbaıanyn túgel zerttep bolǵan. Birinshiden, avtor oılaǵandaı, Ámirsana – Syban Rabdannyń balasy emes, qyzynan týǵan jıeni. Qontaıjy óz qyzy Botanaq hanshany aldymen Tıbet hanzadasy Danjunǵa  uzatqan. Biraq, kóp uzamaı, Tıbet hany Lańzan qontaıjyǵa bergen ýádesin buzyp, Qytaıǵa aýnaǵan kezde Syban Rabdan óz qolynda amanatta júrgen kúıeý balasyn qyzǵan qazanǵa salyp, qınap óltiredi. Al Botanaq hanshany bir balasymen osynyń aldynda ǵana Edil boıynan oralǵan qoıt táıjisi – Bánshan Ýızerge qosady. Arada úsh-tórt jyl ótkende, ıaǵnı 1722-jyly Ámirsana keledi dúnıege... Zertteýlerdiń sarabynan ótken basy ashyq nárse osy.

Árıne, óz rýyn, ata-babasyn jek kóretin, syılamaıtyn adam joq shyǵar. Biraq ol óz rýyńdy basqalardan joǵary qoı degen sóz emes. Sypaıylyq, ádep degen bolady. Al «Túp-tuqıandy» shyǵarýshylardyń óz rýy degende ózgeni umytyp ketetini, keıde «ulylyq dertine» deıin baryp qalatyny ókinishti-aq. Kitapta Uly júzdiń bir atasy Dýlat degen kisi óleriniń aldynda tórt balasyn shaqyryp alyp, mynadaı ósıet aıtady: «Sender tórteýiń de baı bolasyńdar. Myna qatpar-qatpar Alataýdyń qoıny qalaı shalqımyn, qalaı óristeımin deseń de jetedi. Biraq baılyqty ustap turý úshin kót kerek (keshirińiz, biz kitaptaǵy sózdi dál berip otyrmyz). Ol kót senderde bolmaıdy. Al, myna Shapyrashtynyń tuqymy batyr bolady... Ózderińde bolmaıtyn kótti solardan tabasyń» (73-bet). «Túp-tuqıanda» ádepke jatpaıtyn osyndaı táıtik sózder az emes.

Kitaptyń «Ata shejire» atalatyn alǵashqy bólimin túgel taldap jatýdy qajet dep tappadyq. Kitaptaǵy ejelgi Úısin memleketi týraly, Úısin hanzadasyna qytaı hanshalarynyń qalaı uzatylǵany jaıyndaǵy derekter Bangýdiń «Hannamasynan» alynǵan. Al saraı shejiresi sanalatyn bul eńbektiń zertteýshiler qolyna tek 19-ǵasyrda tıgeni málim. Tipti, qolǵa túsken kúnniń ózinde, Taýasaruly kóne Qytaı tilinde jazylǵan ol tarıhty oqı almas edi. «Hannamanyń» bir taraýy – «Batys óńir jáne Úısin memleketi» degen kitap Shyńjańda qazaq tiline aýdarylyp, 1987-jyly ǵana jaryq kórdi. Bul kitapty Taýasaruly kórmegenimen, onyń «muragerleri» sóz joq, oqydy. «Túp-tuqıandaǵy» keıbir derekter men tutas tekstiń jańaǵy aýdarmamen sózbe-sóz dál keletini sonyń aıǵaǵy.

Avtordyń paıymdaýy boıynsha, bizdiń jyl sanaýymyzdan biraz buryn Úısin taǵyna Maıqy degen kisi otyrady (bul bergi Shyńǵysqan tusyndaǵy Maıqy bı emes, odan bir myń eki júz jyldaı ary). Ol ári han, ári bı, ári aqyn bolǵan kórinedi. «Maıqy han bop turǵanda, Qytaı memleketiniń záresin alǵan... Sol kezde jańa bas kótere bastaǵan jońǵar qalmaqtaryn qatty ish jıǵyzǵan» deıdi avtor (48-bet). Ǵaısa týmas buryn qaıdaǵy jońǵar qalmaqtary, kóketaı-aý?! Ony az deseńiz, myna kitapqa este joq eski zamandaǵy sol Maıqynyń biraz óleńderin engizipti. Bizdiń dáýirge qalaı jetti eken dep tańǵalasyń. Mynasy ras bolsa, qazaq ádebıetiniń tarıhy Gomermen jaǵalasyp, arǵy Antıka dáýirinen bir-aq shyqpaq. Biraq, keregi ne, taǵy sol bos maqtan, dálelsiz kópirme sózder. Maıqyniki degen óleń joldary 19-ǵasyrdaǵy Murat pen Shortanbaı jyrlarynan esh paryqtanbaıdy.

Mıtyńdaǵan esekten

Kúzelgen bódis taı artyq...

Uıǵyr degen el bolar,

Pulyń bolsa bel bolar...

Bolǵanda aqyrzaman sý tartylar,

Qarap turǵan jigitke qyz artylar...

Beý, Ǵaısa týmaı, zaman áli bastalmaı jatyp, qaıdaǵy aqyrzaman aıtyp otyrǵany? Sondaı-aq:

Jansyz arba at bolar,

Óz balań ózińe jat bolar...

Adam balasy aýyryp daq shatylar,

Bazarynda suıylyp sút satylar, –

degen joldardy da budan eki myń jyl buryn týdy degenge ılaný qıyn-aq. Al, Maıqynyń bizdiń zamanymyzdy aldyn-ala boljaǵan sáýegeıligin oqyǵanda, eriksiz kúlesiń. «Kózi qysyq, tisi qısyq tústiktegi jaýdan, kózi shegir, ózi jemir batystaǵy jaýdan úrim-butaq, záý-zatym kóp qorlyq kórip, azap shegedi eken. Tilin de qurtady eken» (54-bet.) dep bir eskertse, taǵy bir otyrysta orystardyń qaı júzdi qansha jyl bıleıtinin naqty aıtyp beredi. «Men ólgen soń myń jeti júz jyl keıin elimizdi jún bas, shegir sarylar basqarady... Basqynshylar Bek tuqymyn (Kishi júzdi) úsh júz jyl, Jan tuqymyn (Orta júzdi) eki júz jyl, Aq tuqymyn (Uly júzdi) júz jyldan asa bıleıdi. Bıleýshiler osydan eki myń jyl ótkende irip-shirı bastaıdy» (58-bet).

Sizge osydan artyq qandaı kóregendik kerek? Tek «KSRO» degen el men Gorbachevty ǵana atamaǵan. Basqasynyń bári dál kelip tur.

Al osy bólimdegi Qarasaı batyrdyń erlikteri, onyń Aǵyntaı degen joldasy ekeýi ǵana baryp, Jáńgir handy tutqynnan bosatyp alatyny, Batyr qontaıjynyń ózin taldyryp tastap, áıelin qosa kóterip ketetini – jatqan bir ertegi. Qarasaı babamyzdyń erjúrek batyr bolǵanyna talas joq. Biraq, amal ne, asyra aıtylǵan ólsheýsiz maqtaý-madaq táp-táýir nárseniń ózin qor etedi.

Kitaptaǵy «Aqboz attar men aqbas atan hıkaıasy» atalatyn sońǵy taraý túgelimen Abylaı, Qabanbaı, Bógenbaı úsheýin ádeıi masqaralaýǵa arnalǵan. Sońǵy qazaq-qytaı soǵysynda Shapyrashty Naýryzbaı qytaıdyń bir úıir jylqysyn oljaǵa túsiredi de, sonyń ishinde kelgen bes boz arǵymaqty Abylaıǵa syıǵa tartady. Osy attardy Abylaı, Qabanbaı, Bógenbaı úsheýi bólise almaı, qatty-qatty sózge kelip, arazdasa jazdaıdy. Áıteýir, araǵa Buqar jyraý túsip, bulardy zorǵa basady. Mundaı joıdaýsyz ótirik nege qajet boldy desek, ar jaǵynda taǵy bir maqsat bar eken. Buqar jyraýdyń aýzymen Abylaıdy jáne bir márte jerleý, onyń quldan týǵanyn túbegeıli bekite túsý. Taýasaruly jazyp alypty-mys delinetin, qoldan burmalanyp, kóbeıtilgen Buqar jyry kitapqa ádeıi engizilgen. Jaqynda, Buqar jyraýdyń músheltoıy kezinde «Jas Alash» gazeti sol «jyrdy» túgelimen birinshi betke jarıalady (17-tamyz, 1993 j).

Al Qabanbaıdy maljandy, dúnıeqońyz, usaq adam etip kórsetý úshin, «Er Qabanbaı» jyryndaǵy bir sújetti paıdalanǵan. Ásili, bul dastandy Qabanbaıdan júz elý jyldaı keıin ómir súrgen batyrdyń óz urpaǵy Qalı aqyn shyǵardy degen sóz bar. Jyrdyń ıdeıasy – birlik, aǵaıyn arasynyń tatýlyǵy. Qyrǵyzdan oljaǵa túsken aqbas atan-
ǵa bola ókpelep ketken Dáýletbaıdyń Qabanbaı dúnıeden óterde qaıta oralýy da sol túpki murattan týǵan. «Túp-tuqıannyń» avtory Qabanbaıdy muqatý úshin, júz jyldan keıin shyqqan jyr jelisin 18-ǵasyrdaǵy Taýasarulynyń aýzyna tyqpalaıdy. «Qabanbaı men Dáýletbaı aq atanǵa talasty. Aǵaıyndardyń munysy «altyn kórse perishte joldan taıady» degenge saıady... Óıtkeni ekeýi bul kezde demine nan pisip, kókiregi keýip ketken bolatyn» deıdi (385-bet). Sóıtip, bul kitapta qazaqtyń uly hany da, uly qolbasylary da áldebir at úshin, atan úshin aǵaıynnan bezetin, shetinen dúnıeqońyz, qaraý pendeler bolyp shyqqan.

Árıne, bul úshin áldeqashan súıegi qýrap qalǵan óli arýaqty jazǵyrýdan aýlaqpyz. Sol arýaqtardy kúńirentip, tarıhqa topyraq shashyp júrgen – búgingi muragerler. Kitaptyń alǵysózinde bul shejireniń tórt ret kóshirilgeni aıtylady. Aıtystaryna qaraǵanda, kitap baspaǵa 1944-jylǵy Halmetov kóshirmesi boıynsha daıyndalǵan kórine-
di. Biraq kitapty shyǵarýshylardan basqa ol túpnusqany kórgen de, ǵylymı ekspertızadan ótkizip, anyqtaǵan da eshkim joq. Ǵasyrda bir bolatyn mundaı «jańalyqtan» akademıanyń tarıh ınstıtýty da syrt qalǵan. Osyndaı túbi shıki, daýly dúnıeniń shyqqaly jatqanyn bile tura, úkimet tarapynan da toqtaý salar bir pende tabylmaǵan.

Sonymen, ne boldy deısiz ǵoı? Nátıjede, osy bári-
mizdiń kóz aldymyzda tarıhta buryn-sońdy bolmaǵan soraqylyqqa jol berilip otyr. Ádette áldekim basqa bireýdiń eńbegine «jıendik» jasap, ıemdenip ketse, ony ádebı urlyq deıtinbiz. Al mynany ne deý kerek? Árıne, bul da – urlyqtyń bir túri. Ózińniń ótpeı júrgen ıdeıalaryńdy budan eki ǵasyr buryn jasaǵan bireýge telip, qoldan «kóne muraǵa», tarıhı qujatqa aınaldyrsań, onyń kúnási tipti aýyr. Jaı kúná emes, qylmys, tarıhqa jasalǵan qıanat. Dúnıedegi barsha jalǵan nárseler sekildi, bul kitap ta qoǵamǵa tek kesirin tıgizedi. Óz tarıhyn endi-endi tanyp, ult bolyp uıyp kele jatqan halqymyzdy osyndaı dúnıeler qaıta ydyratyp, rýshyldyq otyna maı quıa ma degen qaýip bar. Óıtkeni, qazirdiń ózinde «Túp-tuqıandy» aqıqattyń qaınar kózine balap, tarıhı qujat, oqýlyq retinde silteme jasap, talǵaýsyz tabynyp júrgender az emes.

Bárinen de osyndaı zıandy, jalǵan dúnıeniń mynadaı tarshylyq kezeńde 300 myń dana bop basylǵanyn oılaǵanda, ishiń ýdaı ashıdy. Eseptep kórsek, osy kitapqa ketken qaǵaz ben qarjyǵa, on myń danamen shyqqannyń ózinde, qazaq jazýshylarynyń tańdaýly otyz romanyn basyp shyǵarýǵa bolady eken. Amal ne «Jalyn» baspasynda otyrǵandar ol jaǵyn oılamaǵan. Qoldarynan kelip turǵanda, qazaq tarıhyna túbegeıli tóńkeris jasap, aıdy aspanǵa bir shyǵarǵysy kelgen. Biraq, olardyń qateliginiń ózi osynda. Óıtkeni, tarıh sabadaǵy irkit emes – ústine ne quısań da, bojyp tura beretin. Tarıh – ózin-ózi tazartyp turatyn telegeı teńiz sekildi, ol óz tabıǵatyna jat dúnıelerdi áste qabyldamaıdy. Ózenmen aǵyp kelgen japyraq-jańqany, kir-qoqysty tolqynmen shaıyp, jaǵalaýǵa shyǵaryp tastaıdy.

 «Qazaq ádebıeti», 5-qarasha 1993 j.

«Qalyń elim qazaǵym», Almaty: «Qazaqstan», 2000 j.

12-tomdyq tańdamaly shyǵarmalar, Almaty: «Qazyǵurt», 2005 j.