XX ǵasyrdaǵy Keńestik dáýirdegi Qazaq tarıhy men Kenesary Qasymulyn tanýǵa alǵash bolyp Qazaqtan shyqqan tuńǵysh kásibı tarıhshy, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor, er tulǵa Ermuhan Bekmahanovtyń týǵanyna 110 jyl tolyp otyr. Tulǵanyń taǵdyry, qazaq tarıhyna qosqan úlesi jaıly «Ermuhan Bekmahanov qalaı qýǵyndaldy?» degen suraqtar barsha Qazaqty mazalary anyq. Olaı bolsa ǵalymnyń ómirine sholý jasasaq.
Ermuhan Bekmahanov qazirgi Pavlodar oblysy Baıanaýyl aýdanynyń Tóre aýylynda dúnıege kelgen. Ákesi kishkentaı kezinde qaıtys bolady da, budan keıingi tálim-tárbıesi anasy Bápish Qońyrbaıqyzynyń qolynda ótedi. Alǵash saýatyn bolashaq tarıhshy aýyldaǵy sholaq mektepte ashyp, artynan 1926 jyly Baıanaýyldaǵy orys mektebinde jalǵastyrady.
Ǵalymnyń jastyq shaǵy týraly belgili jazýshy aǵalarymyz Zeıtin Aqyshev, Dıhan Ábilev óz estelikterinde jazǵan. Olar bolashaq tarıhshynyń bala kezinen sezimtaldyǵy, birbetkeı, ótkirligi, zerektigimen qosa tarıh pánin súıgendigin, ónerge de bir taban jaqyn turǵandyǵyn jáne óz janynan óleń jazatynyn tilge tıek etedi. Baıanaýyldaǵy orys mektebin aıaqtaǵannan soń ol Semeı qalasyndaǵy joǵarǵy oqýǵa daıyndaıtyn jedel kýrsty aıaqtaıdy. https://farabi.university
Sóıtip, Voronej pedagogıka ınstıtýtynyń tarıh fakúltetine túsip, 1937 jyly támamdaıdy. Ermuhan Bekmahanuly qazaq tarıhynyń naǵyz janashyry boldy. Voronej pedagogıkalyq ınstıtýtynyń tarıh fakúltetinde oqyp júrgen Ermuhan 1936 jyly sol qalada aıdaýda júrgen Alash qozǵalysynyń beldi músheleri Halel Dosmuhamedovpen jáne Muhametjan Tynyshbaıulymen kezdesken. Joǵary bilimdi, ozyq oıly Alash zıalylary jas tarıhshymen oı-pikirler almasyp, bolashaqta úlken ǵalym bolýyna yqpal eteýi sodan bolar.
Osy oqý ornynda oqyp júrgeninde Bekmahanovtyń qazaqtyń sońǵy hany Kenesaryny zertteýge kirisýine túrtki bolarlyq bir oqıǵa oryn alady. Osy jóninde ǵalymnyń jubaıy Halıma Adambekqyzynyń esteligi: «Voronejde júrgenimde únemi bir qazaq kisini kóretinmin», - deıtin Erekeń. «Osy kisi shynynda da qazaq bolsa ǵoı shirkin» deıtinmin. Shet jerde qandasyńdy ushyratý qandaı keremet! Kópke deıin bata almaı júrdim de, bir kúni aqyry janyna baryp, «aǵa, siz qazaqsyz ba?» dep suradym. Ana kisi «Iá balam, men qazaqpyn» demesi bar ma?!». Sóıtse, ol Voronejge jer aýdarylǵan alash ardaqtylarynyń biri Halel Dosmuhammedov eken. Solaısha ekeýi únemi kezdesip, áńgimelesip turady. Halel Dosmuhammedov ózi dáriger bolsa da, tarıhty jaqsy bilgen zıaly adam. Al, Erekeń ol kezde aýyldan endi ǵana shyqqan, ózi oryssha oqyǵan stýdent. Sondyqtan Erekeńe Kenesary handy zertteýge baǵyt bergen de soli Halel Dosmuhammedov shyǵar deımin keıde...»- degen edi.
Oqý bitirgen soń E. Bekmahanov Qazaq KSR halyq aǵartý komısarıatynyń janyndaǵy ǵylymı zertteý ınstıtýtynda jumys istedi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldary Respýblıkanyń halyq aǵartý komısarıatynyń basqarma bastyǵy boldy. Sonymen birge Almaty JOO-larynda dáris oqydy. 1946 jyly Máskeýde tarıh mamandyǵy boıynsha «XIX ǵasyrdyń 20-40 jyldaryndaǵy Qazaqstan» taqyrybynda doktorlyq dısertasıa qorǵady. Ermuhan Bekmahanov jaıynda Halyq qaharmany, Akademık Shapyq Shókın bylaı dese kerek: «Ultymyzdyń asa kórnekti tarıhshysy Ermuhan Bekmahanov ýaqyt bederine baǵynbaǵan, shynshyl ǵalym bolatyn. Ol doktorlyǵyn eki ret qorǵady. Eńbeginiń nasharlyǵynan emes, tyıym salynǵan Kenesary taqyrybyna jazylǵandyqtan...» degen edi.
Bul baǵytta Ermuhan Bekmahanov ta kóp eńbek sińirdi. Jınaqtalǵan materıaldarǵa súıene otyryp, oǵan kandıdattyq dısertasıa jazý usynyldy. Osy keńeske súıene otyryp, Bekmahanov «Ulttyq azattyq qozǵalystaǵy Kenesary kóterilisi» taqyrybynda dısertasıa daıyndap, 1943 jyldyń 28 mamyrynda Máskeýdegi KSRO Ǵylym akademıasynyń Tarıh ınstıtýtynda ony sátti qorǵap shyqty.
Alaıda, 1947 jyly Almatyda orys tilinde jaryq kórgen bul eńbegine býrjýazıashyl-ultshyl ıdeologıany dáriptedi, Kenesary Qasymuly bastaǵan qozǵalysty aqtady dep aıyp taǵady. Sol ýaqyttarda, Ermuhan Bekmahanovtyń eńbegine qarsy shyqqan Keńes Odaǵy Ǵylym akademıasynyń múshesi, profesor A. I. Iakovlev ádiletsiz baǵa berip, bul kitaptyń orystarǵa qarsy jazylǵan zıandy eńbek ekenin málimdedi. Mundaı pikir Stalındik syılyq komıtetiniń sońǵy otyrysynda múshelerdi alańdatyp, nátıjesinde kitap marapatqa ıe bola almady. Iakovlevtiń paıymdaýynsha, barlyq keńestik respýblıkalardyń tarıhy «orys ultynyń múddesi turǵysynan» jazylýy kerek edi. Onyń pikirinshe, ár eldiń, árbir respýblıkanyń ulttyq tarıhyn jeke-jeke jazý ınternasıonalızm qaǵıdalaryna qaıshy keletin jáne zıandy áreket bolatyn. Kitapty jazý barysynda túrli pikirtalastar týyndady. Biraq tarıhshylar jańa taqyryp bolǵandyqtan, óz jumysyn zor qyzyǵýshylyqpen atqardy. Osylaısha olar qazaq jerindegi ult-azattyq kúres tarıhyn zertteýge basymdyq berdi dep jazǵan edi.
1947 jyly jas tarıhshy keıin ózine úlken daýdamaı ákelgen, desek te ǵalymdyq tulǵasyn tarıhta qaldyrǵan uly eńbegi «HİH ǵasyrdyń 20-40 jyldaryndaǵy Qazaqstan» atty ǵylymı monografıasyn jaryqqa shyǵarady. Osy eńbektiń shyǵýy muń eken, ǵalymnyń sońynan qara bult úıirilip, jas tarıhshynyń aldyna tosqaýyl qoıǵan teris pıǵyldy áriptesteri birden qaralaýǵa kirisedi. Osynyń basyqasynda M. Aqynjanov, T. Shoıynbaev syndy qara tobyrlardyń bel sheship qarsylyq kórsetkenin bilemiz.
Olardyń arasynda keıin Keńes Odaǵynyń tarıh ǵylymy men tarıhnamasynda mańyzdy tulǵalarǵa aınalǵan A. L. Sıdorov, A. M. Pankratova jáne N. N. Vanag sıaqty tarıhshylar boldy. Mine, sol A. M. Pankratova 1940 jyldary Ermuhan Bekmahanovtyń ǵylymı jetekshisi bolyp, oǵan aıtarlyqtaı qoldaý kórsetti.
Ǵalymnyń ǵylymı ustazy A.M. Pankratova Qazaqstan Ortalyq Komıtetiniń hatshysy İ. Omarovqa 1949 jyly joldaǵan hatynda: «... Ia sovershenno ne ponımaıý, pochemý grýzınskıe sarı ılı ýzbekskıe hany mogýt schıtatsá prı analogıchnyh ıstorıcheskıh ýslovıah progresıvnymı deıatelámı, a kazahı doljny chernıt Ablaıa ılı Kenesary Kasymova? Ia nı v koem slýchae ne mogý stat na antııstorıcheskıı pýt osenkı etıh vıdneıshıh deıateleı kazahskoı ıstorıı», - dep jazsa kerek.
Kórnekti ǵalymnyń budan keıingi ǵumyry Almatydaǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynda, Memlekettik ýnıversıtettiń tarıh kafedrasynda, Ortalyq Komıtettiń lektorlar tobynda ótedi. Ol «HİH ǵasyrdyń 20-40 jyldaryndaǵy Qazaqstan» eńbeginiń avtory. Sonymen qatar Ermuhan Bekmahanov qazaqtyń sońǵy hany Kenesary Qasymuly bastaǵan ult-azattyq kóterilisi týraly zertteýleri úshin 25 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylǵan totalıtarlyq júıeniń qurbany da edi.
1952 jyldyń 5 qyrkúıeginde Ermuhan Shý qalasynda sabaq berip júrgende ustaldy. NKVD qyzmetkerleri onyń Almatydaǵy jumys bólmesin de tekserdi. Bekmahanovqa «Sovet úkimetine qarsy pikirler aıtyp, 1942-1951 jyldary ulttyqshyl ıdeıalar taratty jáne antısovettik úgit-nasıhat júrgizdi» degen aıyp taǵyldy. Aıyp RSFSR Qylmystyq kodeksiniń 58-baby, 2-tarmaǵy, 10-tarmaǵyna sáıkes keldi. Ol Almatydaǵy NKVD túrmesinde qamalyp, 1952 jyldyń 2 jeltoqsanynda sotqa tartyldy. Sotqa úsh kún ýaqyt ketti. 1952 jyldyń 4 jeltoqsanynda E. Bekmahanov 25 jylǵa eńbekpen túzeý lagerine aıdalyp, jazalandy. E. Bekmahanov eshqashan úmitin úzgen joq. Áıeline jazǵan hattarynda: «Aqyrynda ádildik ornaıdy. Barlyǵy burynǵydaı bolady» dep jazdy. Sonymen qatar ol Sovet Odaǵy men Qazaqstan Komýnıstik partıasynyń basshylaryna ádiletsiz jazalanyp jatqany týraly hattar jazyp, óziniń jazyqsyz ekenin dáleldeýge tyrysty. Aqyrynda, Stalınniń óliminen keıin 1953 jyly onyń tabandylyǵy óz nátıjesin berdi. 1954 jyldyń aqpanynda bosatyldy.
Alaıda, 1951-1953 jyldar aralyǵyndaǵy kezekti naýqanda qazaqtyń betke ustar ádebıettanýshylary men tarıhshylary da qýǵyndalady. Osy tusta E. Bekmahanov 25 jylǵa sottalsa, ultymyzdyń mańdaıaldy ulylary Q. Sátbaev, M. Áýezov, A. Jubanov qyzmetterinen alystatylady. Stalın qaıtys bolǵannan keıin E. Bekmahanovtyń isi qaıta qaralyp, 1954 jyly 16 aqpanda aqtalyp shyqty. Bostandyqqa shyqqan soń, tarıhshy ǵylymı eńbekter jazýdy qaıtadan qolǵa aldy. Onyń «Qazaqstannyń Reseıge qosylýy» atty eńbegi 1957 jyly Máskeýdegi «Naýka» baspasynan 30 baspa tabaq kóleminde jaryq kórdi. Ómiriniń sońǵy on jylynda ónimdi eńbek etip, tereń mazmundy ǵylymı eńbekter jazdy, orta mektepter úshin Qazaq KSR tarıhy oqýlyǵyn jazdy. 1957-1959 jyldary Qazaq memlekettik ýnıversıtetinde ózi negizin qalaǵan Qazaqstan tarıhy kafedrasyn basqardy. Ǵalym 1966 jyly nebári 51 jasynda aýyr syrqattan kóz jumady. Alaıda, qazaq tarıhyn zertteý kezinde óziniń boıyna bitken erekshe daryndylyǵymen, esimi ǵylymı ortaǵa tanyla bilgen, qazaqtan shyqqan tuńǵysh kásibı tarıhshy, ómir joly men ǵylymı murasy keler urpaqtyń jadynda máńgilik saqtalatynyna esh kúmánimiz joq.
J.M. Arynov,
T.ǵ.k, aǵa oqytýshy,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti,
Qazaqstan, Almaty q., e-mail: arynov2050@gmail.com
A. Begalıeva,
Aǵa oqytýshy,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti,
Qazaqstan, Almaty q., e-mail: aysha.1958@mail.ru
