Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Ortalyq Azıanyń dástúrli órkenıetterin zertteýdiń respýblıkalyq, ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń jetekshisi, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor, QR UǴA Qurmetti múshesi, QR Áleýmettik ǵylymdar akademıasynyń akademıgi, «Qurmet» ordeniniń ıegeri Talas Omarbekuly bıyl 29 mamyrda 77 jasqa tolar edi.
Ǵalym aǵamyzdyń ómir jolyna toqtalar bolsaq, Talas Omarbekov 1948 jyly 29 mamyrda Jambyl oblysynyń Baızaq aýdany Aqjar aýylynda dúnıege keldi. Ol orta mektepten soń sol kezdegi Abaı atyndaǵy QazPI-diń tarıh fakúltetin bitirip, 1971 jyly Jambyl oblysynyń Jýaly jáne Baızaq aýdandarynda tarıh pániniń oqytýshysy, oqý isiniń meńgerýshisi qyzmetterin atqardy.
1972 jyldan bastap jas tarıhshy ózi eńbek etetin Jambyl oblysynyń Baızaq aýdanyndaǵy Chapaev atyndaǵy orta mektepte alǵash ret «Tarıh jáne arheologıa» mýzeıin uıymdastyrdy. 1972 jyldary respýblıkalyq baspasóz betterinde tarıhty oqytý ádistemesine arnalǵan kólemdi maqalalaryn jarıalaı bastady. Bul týraly kezinde respýblıkaǵa belgili ǵalymdar K. Aqyshev, T. Turlyǵulov óz eńbekterinde jazdy. Sonymen birge 1972 jyldan bastap T. Omarbekov Respýblıkalyq baspasóz betterinde tarıhty oqytý ádistemesine, tarıhpen tárbıeleýge arnalǵan óziniń kólemdi maqalalaryn jarıalaı bastady. Respýblıkalyq «Sosıalısik Qazaqstan», «Lenınshil jas», «Qazaqstan muǵalimi» gazetterinde jáne «Qazaqstan mektebi» jýrnalynda onyń osy máselelerge baılanysty eńbekteri júıeli túrde jarıalandy.
1977 jyly Abaı atyndaǵy QazPI-diń aspırantýrasyna qabyldandy. 1982 jyly kandıdattyq dısertasıasyn Kırov atyndaǵy QazMÝ-de qorǵady. 1991 jyly Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń (ol kezde QazMÝ) tarıh fakúltetine dosenttik qyzmetke shaqyryldy. 1991-1995 jyldar aralyǵynda ol osynda qajyrly da jemisti eńbek etip, jańa zertteýler jasady. Onyń qazaq tarıhynyń ózekti máselelerine arnalǵan 7 monografıalary men kitaptary, 200-den astam ǵylymı eńbekteri belgili. Solardyń ishinde «20-30 jyldardaǵy Qazaqstan qasireti» (1997), «HH ǵasyrdaǵy Qazaqstan tarıhynyń ózekti máseleri» (2001), «Qazaqstan tarıhyna jáne tarıhnamasyna ulttyq kózqaras» (2004) sekildi tanymal eńbekteri bar. https://farabi.university
1994 jyly ol Akademık K. Nurpeıisovtyń ǵylymı keńesshiligimen doktorlyq dısertasıa qorǵady. Dısertasıalyq jumys «Qazaq sharýalaryn menshiginen aıyrý jáne kúshpen ujymdastyrý» taqyrybyna arnaldy. T. Omarbek 1991 jyly búgingi ál-Farabı atyn-daǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetine qyzmetke aýysady. Osy kezeńnen bastap ǵalym-ustazdyń taǵdyry aradaǵy jeti aı merzimdi eseptemegende (1994 jyldyń qazan aıynan 1995 jyldyń sáýirine deıin M. Tynyshbaev atyndaǵy transport jáne komýnıkasıa akademıasynda Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń meńgerýshisi) ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetimen tyǵyz baılanysta órbip keledi.
Alǵashynda Bilim jetildirý ınstıtýtynda kafedra meńgerýshisi, Tarıh fakúltetinde profesor, al 2001-2010 jyldar aralyǵynda Qazaq halqynyń ejelgi jáne orta ǵasyrlardaǵy tarıhy kafedrasynyń, al 2011 jyldan ýnıversıtettegi úsh kafedrany qosyp jasalǵan Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń meńgerýshisi qyzmetin atqardy.
1997-99 jyldary QazUÝ janyndaǵy tarıh ǵylymdarynyń doktory ǵylymı dárejesin beretin dısertasıalyq keńestiń alǵashqy tóraǵasy bolǵany belgili. Sondaı-aq, onyń óziniń tikeleı ǵylymı jetekshiligimen 31 ǵylym kandıdaty, 7 ǵylym doktory, 3 PhD daıyndaldy. 2007 jyly QR Bilim jáne ǵylymı mınıstrliginiń «Joǵarǵy oqý ornynyń úzdik oqytýshysy» grantynyń ıegeri atandy. 2009 jyly Elbasynyń sheshimimen «Qurmet» ordenimen marapattaldy. 2008 jyly Baızaq aýdanynyń «Qurmetti azamaty» ataǵyna ıe boldy. 2011 jyly QR Bilim jáne Ǵylym mınıstrliginiń arnaıy «Qazaqstan ǵylymyn damytýǵa sińirgen eńbegi úshin» belgisi berildi.
Ǵalymnyń jańa bir belesi qazaq halqynyń etnıkalyq tarıhyn zertteý máselelerimen baılanysty boldy. 2005 jyly jeke demeýshilerdiń qoldaýymen «Alash» tarıhı-zertteý ortalyǵyn uıymdastyryp, onyń dırektory qyzmetin atqardy. Osy ortalyqtan T. Omarbekovtiń jetekshiligimen jáne avtorlyq qatysýymen «Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy» jobasy boıynsha 30 tomnan turatyn monografıalyq eńbekter jaryq kórdi.
Respýblıkalyq «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha da ǵalymnyń jetekshiligimen jáne avtorlyǵymen «Qazaqtyń etnıkalyq tarıhy» ǵylymı jobasy negizinde 9 tomnan turatyn eńbekter baspadan shyqty. Osy baǵyttaǵy ǵylymı zertteýler jalǵasyn taýyp, «Qazaq túrkileriniń etnıkalyq tarıhy (b.z.b. İ myńjyldyq -b.z. İH ǵasyry)», «Qazaq túrkileriniń shyǵý tegi» (IX-XIY ǵǵ.) atty jeke monografıalary baspadan shyqty.
Ǵalymnyń kelesi kezeńi kóshpeliler órkenıetiniń máselelerin zertteýge ulasty. Ol 2013 jyly El-basynyń «Halyq tarıh tolqynynda» atty memlekettik baǵdarlamasyn júzege asyrý maqsatynda ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń janynan «Ortalyq Azıadaǵy dástúrli órkenıetterdi zerdeleýdiń respýblıkalyq ǵylymı-zertteý ortalyǵyn» quryp, dırektory ári ǵylymı jetekshisi retinde tanyldy.
Ortalyqtyń aıqyn jetistigi - T. Omarbekovtiń tikeleı uıymdastyrýymen ári ǵylymı jetekshiligi, avtorlyǵymen jarıalanǵan 4 tomdyq monografıalyq zertteý jáne «Qazaqstan (Qazaq eli) tarıhy» oqýlyǵy. «Ortalyq Azıanyń kóshpeliler órkenıetiniń tarıhy» dep atalatyn zertteýdiń jalpy kólemi 80 baspa tabaqqa jýyq. Al 4 kitaptan turatyn, QR BǴM bekitken «Qazaqstan (Qazaq eli) tarıhy» degen oqýlyq ýnıversıtet stýdentterine arnalǵan. Bular shyn máninde Qazaqstannyń tarıh ǵylymynda buryn-sońdy jazylmaǵan, jańa, kólemdi de irgeli eńbekter. Akademık T.Omarbekovtiń búgingi tańdaǵy jarıalanǵan tarıhı jáne tarıhı-tanymdyq eńbekteriniń jalpy sany 500-ge jýyq. Ǵylymı eńbekteri alys jáne jaqyn shet elderde ótken halyqaralyq 5 konferensıalarda baıandalyp, materıaldar jınaqtarynda jáne joǵarǵy ımpakt faktorly bedeldi sheteldik basylymdarda jarıalandy.
J.M. Arynov
T.ǵ.k, aǵa oqytýshy,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti,
Qazaqstan, Almaty q., e-mail: arynov2050@gmail.com
N.D. Myrzataev,
Zań fakúlteti, Azamattyq quqyq jáne azamattyq is
júrgizý, eńbek quqyǵy kafedrasynyń PhD doktor
Qazaqstan, Almaty q., e-mail: muxametnur@mail.ru
